MD hám PQJ / Xalıq dástanlarında arxaikalıq qatlamlar (Sháryar Muńlıq- Zarlıq dástanları mısalında)

Usınday mifologiyalıq jaǵdaylar «Sháryar» dástanında basım ushırasıp otıradı. Bir kekili altınan, bir kekili gúmisten balalardıń tuwılıwı, olardıń suw astında da ólmey jatıwı, kiyiktiń balalardı asırawı, qalalardıń kóshiwi, adamlardıń tas bolıwında ushırasatuǵın bay qıyalıy-fantastikalıq waqıyalar dóretiwshilerdiń tilegi, qıyalı hám arzıw-ármanları menen ushlasqan. «Sháryar» dástanınıń waqıya dáwiri orta ásirlerge tuwrı keledi. Bul dáwir dástannıń tiykarǵı skeletin quraǵan menen onda qullar tuwralı da, periler tuwralı da, duwa, adamlardı tas bolıwı, tiriliwi haqqında sóz baradi, tábiyattan tis waqiyalardıń súwretleniwi orın alǵan.

«Sháryar» dástanı óziniń xalıqlıǵı hám bay ushqır qıyalıyfantastikalıq súwretleniwi, qızıqtırıwı menen birge ádebiyatshı alımlarımızdı, onıń basqa túrkiy tilles hám basqa da xalıqlardıń qıyalıy ertekleri menen bir qansha jaqınlıǵı menen de qızıqtıradı. Belgili ilimpaz M.Nurmuxammedov «Sháryar» dástanın orıs shayırı A.S.Pushkinniń «Saltan patsha haqqında ertek» shıǵarmasındaǵı ayna aldında keste toqıp otırıp, patshanıń hayalı bolıwdı árman etiwin, olardıń birewi egerde patshanıń hayalı bolsa, pútkil álemge toy beretuǵınlıǵın aytadı. Ekinshisi, eger patshanıń hayalı bolsa dúnya júzine jetetuǵın shıt toqıp beretuǵınlıǵın aytadı, al úshinshisi bolsa, eger patshanıń hayalı bolsa qúdiretli, kúshli patshaǵa batır ul tuwıp beretuǵınlıǵın aytadı. Olardıń bul sózlerin paqsanıń artında turǵan Saltan patsha esitedi hám úshinshisine úylenedi, al qalǵan ekewiniń birinshisin ózine toqıwshı, ekinshisin awqat pisiriwshi yyetip alıwdı oylaydı.23 Sonday-aq ózbek xalıq ertegi «Xasan hám Zuxra»da xannıń qırıq hayalınıń hesh birewi taxt iyesi bolarlıq ul bala tuwa almaǵanlıǵınan ózine qırıq birinshi hayal izleydi. Ol óziniń

23 Нурмухамедов М. А.С.Пушкинниң ертеклери ҳәм Орта Азия халықларының фольклоры. Нөкис, Қарақалпақстан, 1987, 8-бет.

21

wáziriniń úsh apalı sińlili qızdıń tut tereginiń astında otırıp, eger patsha ózlerin hayallıqqa alsa, úlkeni Nasiba -patshaǵa ájayıp kiyim toqıp beretuǵının, ortanshısı Gúlbahar - oǵan mazalı palaw asatuǵınlıǵın, kishkenesi Zulfiya - atları Xasan hám Zuxra degen bir ul menen bir qız tuwıp beretuǵınlıǵın aytıp

árman etkenin esitedi. Al, qaraqalpaq xalıq dástanı «Sháryar» dástanında Darapsha xan toǵız mártebe úylense de, ullı bola almaydı. Qayǵılanǵan xan taxtın taslap ápiwayı kiyinip, elden bezip kyetip baratırǵanda bir úyde jarıqtı kóredi hám sol jerge kelip qızlardıń sózlerin tıńlaydı. Olardıń úlkeni – eger men Darapsha xannıń hayalı bolsam: «bir pilleniń jipeginen sonday kóp atlas toqır edim hám ol onıń barlıq áskeri jaylasatuǵın shatır tigiwge jeter edi» - deydi. Ortanshısı: «Biydaydıń bir dánesinen xannıń qırıq mıń lashkerine jetetuǵın shórek jabar edim» - dese, eń kishkenesi: «Men xanǵa egiz perzent tuwıp berer edim» - deydi. Bunı patsha esitedi hám olardıń úshewin de ózine hayallıqqa aladı.

Alım M.K.Nurmuxammedov ulıwma Orta Aziyalıq ayırım ertek hám dástanlardıń syujetinen orıs shayırı A.S.Pushkinniń erteklerine uqsaslıǵın izertlewdi hám bul erteklik syujetlerdiń Pushkin tvorchestvosına Orta Aziya ertek hám dástanlarınıń tásir etkenligin birqansha mısallar menen dálilleydi.

Belgili folklorist Q.Maqsetov óziniń «Dástanlar, jırawlar, baqsılar» degen miynetinde «Sháryar» dástanın orıs shayırı A.S.Pushkinniń

«Saltan patsha haqqındaǵı e rtek», túrk ertegi «Dilrukesh», Osetin ertegi

«Mıs munardaǵı tulǵası jez qız», qazaq ertegi «Apalı sińlili úsh qız» sonday-aq, qazaq hám qaraqalpaqlar arasına keńnen taralǵan «MuńlıqZarlıq» dástanı

«Sháryar» dástanınıń epizodların bir-birine salıstırıp izertleydi hám bul erteklerdiń barlıǵı da tań qalarlıq uqsaslıqları menen hám original

ózgesheliklerin kórsetedi. Sonıń menen birge bul uqsas

22

epizodlardıń bir-birinen alınǵan dep ayta qoyıw ańsat emes. Degen menen olardıń genetikalıq baylanısın hesh qashan biykarlap bolmaydı deydi.24

Ilimpaz «Sháryar» dástanın basqa xalıq ertek hám dástanları menen salıstırıp kóriw menen birge házirgi waqıtta qolda bar variantları menen de salıstırıp, forma hám mazmun ózgesheliklerindegi ayırmashılıqların hám kórkemlik ózgeshelikleri haqqında bir qansha mısallar menen túsinikberedi.

Qulamet jıraw menen Óteniyaz jıraw variantınıń ayırmashılıqları tómendegiler menen xarakterlenedi. Qulamet jırawdıń variantında baylardıń qızları Shaxidarap patshanıń «Zúriyatsız taxtı ol talan, taxtı qurısın keteyin, malı qurısın keteyin» - dep kyetip baratırǵan xabarın esitedi, al Óteniyaz jıraw variantında qızlar bunnan xabarsız-aq eń ullısı «Sińillerim, mında kelip gápime qulaq salıń, kewlimde bir isim bar dep óziniń sózin «Atam ıqtıyarımdı berse, qálegenińe tiy dese, Shaxidarap meni alsa, sáwgilik yarı qılsa»-dew menen baslaydı. Qulamet jıraw variantında baylardıń atları Álibay, Danabay, Sarıbay, Shasıwar delinse, Óteniyaz jıraw Aǵımbay, Dánebay, Nazımbay, Sasuwar dep jırlaydı.

Qulamet jıraw «Toman wázirdiń háwlisi» dese, Óteniyaz jıraw

«Toman wázirdiń qalası» dep sóz etedi. Kulamet jırawdıń jırlawı boyınsha Sasuwar Shaxidaraptıń soramınan basqa eldegi patsha, al Óteniyaz jıraw Sasuwardı Shaxidaraptıń qarawındaǵı bay adam yyetip kórsetedi hám Shaxidarap Sasuwardıń Bergen toyına keledi.

Qaraman Óteniyaz jıraw variantında Sasuwardıń sawdageri bolıp xızmet atqaradı, al Qulamet jıraw Karamandı sárkarda, batır, palwan dep kórsetiw menen dárbent jolǵa kelip, kómir áketetuǵın xızmetkeri etip jırlaydı.25

24Мақсетов Қ. Дәстанлар, жыраўлар, бақсылар. Нөкис, Қарақалпақстан. 1992, 81-бет.

25Мақсетов Қ. Дәстанлар, жыраўлар, бақсылар. Нөкис, Қарақалпақстан. 1992, 83-бет.

23

Solay etip, ilimpaz «Sháryar» dástanınıń variantlarınıń bir-birinen

ózgesheliklerin kórsetedi hám olardıń mazmunı jaǵınan onday úlken ayırmashılıqlardıń joq ekenligin sóz etedi.

Biz joqarıda «Sháryar» dástanınıń jıynalıwı, basılıwı hám ilimpazlar tárepinen izertleniwi haqqında sóz ettik. Ilimpaz Q.Maqsetov, M.Nurmuxammedov, S.Bahadırova hám basqalar ózleriniń folklorǵa, dástanlarǵa, sonday-aq usı «Sháryar» dástanı haqqındaǵı miynetlerinde, maqalalarında dástan haqqında sóz etkende ondaǵı qıyalıyfantastikalıq elementler tiykarǵı izertlew obekti basqa bolǵanlıqtan bul arxaikalıq elementler haqqında tereń pikir júrgize bermeydi.

«Sháryar» dástanı qaraqalpaq xalqınıń basqa dástanlarınan óziniń mazmunı hám arxaikalıq, qıyalıy-fantastikalıq obrazlarınıń kópligi menen kózge túsetuǵınlıǵın kóremiz.

Áyyemgi adamzattıń aqıllı, sanası azı-kem rawajlanıwı menen birge ele tábiyat hám jámiyet sırlarına tolıq túsinbesede tábiyat ústinen ústemlik etiwdi

árman etken. Olardıń usı ármanınan fantastikalıq súwretlew usılları dóregen. Suymurıq quslar, ushar gilemler, júyrik peshler, xandı jeńgen aqıllı shopanlar, xalqın dushpannan qorǵaǵan fantastikalıq kúshke iye batırlardı, fantastikalıq elementlerdi qıyaldan dóretken. Sonlıqtan mifologiyalıq hám fantastikalıq shıǵarmalarda negizinen shıǵarmanıń tiykarında ómir shınlıǵı emes, adam qıyalı turadı. Ómir haqqındaǵı kórkem qıyalıy oylar miflogiyalıq hám fantastikalıq shıǵarmalardı dóretken.26

Sóz yyetip otırǵan «Sháryar» dástanında hár bir fantastikalıq obraz, predmet, syujet, motiv elementlerdiń sheberlik penen beriliwi, xalıqtıń keń qıyallawınan dóregenligin bildiredi.Dástanda hár qıylı qıyalıy arxaikalıq elementler qatnasadı. Máselen: Bulardıń bazıları zatlardıń ayırımları haywan, qus, jilan, aydarha taǵı basqa bolǵanı menen ápiwayı

26 Камалов К. Кәрўан басы. Нөкис, Қарақалпақстан. 1983 ж. 25-бет.

24

turmıstaǵıdan ózgeshe etip táriyplenedi, háreket etedi. «Sháryar» dástanında adamnıń tas bolıwı jáne onıń adam qálbine keliw qubılısları bar. Bul qubılıs dástannıń mazmunında belgili dárejede dinniń tásirine baylanıslı sóz etilgen

jaǵdayları adamnıń tas bolıw, tastan adam boliw haqqındaǵı mifler tiykarında júzege shıqqan bolıw kerek.

Dástannıń aqırında dushpanlardıń jazalanıwı menen tamam bolıwıda basqa da qaraqalpaq dástanlarinda tradiciiyalıq formaǵa aylanǵan.

«Sháryar» dástanınıń syujet qurılisindaǵı ózgeshelikler hám uqsaslıqlar dástanlarǵa tán individuallıq, ayrıqshalıqlarǵa, tradiciyalıq súwretlew usıllarına baylanıslı bolıp keledi.

25

Qaraqalpaq folklorında belgili orın iyeleytuǵın mástan kempir obrazı

«Sháryar» dástanında da óz súwretleniwin tapqan. Atı aytılıwdan-aq dástanda onıń beriletuǵın portreti sáwlelenedi: «toppısı tozǵan, arqası qozǵan, eki birdey dizesi qulaǵınan ozǵan, shandırı tastay, kózi máshtey, ózi kóp jasaǵan, saysúyegi bosaǵan, arqa moyını tırısqan, elatı menen urısqan, qızıl tilin tıymaǵan, kelinine sıymaǵan»28. Ol unamlı qaharmanlarǵa mudamı qos háreket etiw menen shuǵıllanadı. Ol zulımlıqtıń quralı sıpatında kórinedi. «Sháryar» dástanında mástan kempir obrazı yumorlıq planda keńnen ashıp beriledi.

Qaraqalpaq erteklerinde mástan bir qansha arxaik kóriniste boladı. Onıń boyına sıyqırshılıqqa, duwaxanlıq h.t.b. kármatları kúshli sińdirilgen. Olar tawlarda, shóllerde, toǵay, ormanlarda jasaydı hám adamlardı tiriley jutadı, qanın sorıydı h.t.b.

Al eposlardaǵı mástan kempir obrazı ádewir dárejede mádeniylesken. Mástan bárshe adamlar sıyaqlı kún kórip ómir súredi. Biraq ol ar namıssız, ash kózlik, haramlıq, hiylekerlik, ótirikshilik sıyaqlı jaman qásiyetlerdi óz boyına jámlegen. Ne ushın materiarxat dáwirinde sıyqırlı ruwxlar dúnyası menen baylanıslı kúshlerdiń mısal retinde kelip shıqqan mástan obrazına bunday jaman illetlerdi sińdirilgen. Bunıń sebebin B.Jumaniyazov bılayınsha túsindiredi: Materiarxat dáwiri keyinshelik onıń ornın iyeley baslaǵan patriarxat húkimdarlıǵı dáwiriniń tásiri nátiyjesinen negedur patriarxat húkimdarlıǵı payda bolǵannan keyin derlik hámme unamsız háreketler hayallarǵa berille baslaǵan.29

Haqıyqatında da patriarxat dáwirinde hayallardıń roli «shashı uzın aqılı kelte» degendey dım tómenlep ketken, barlıq isler menen er adamlardıń shuǵıllanǵanlıǵı bárshemizge belgili. Sonlıqtan da joqarıdaǵı aytılǵan pikir bir qansha durıslıqqa jaqın keledi dep ayta alamız.

28«Қарақалпақ фольклоры». Көп томлық. XIII том. Нөкис, 1984. 142-бет.

29Жуманиязов Б.М. Узбек халқ эпосида ялмоғиз образи. Автореферат. Т., 1996. 10-б.

27

Kópshilik erteklerde mástan kempirler sıyqırlı, tilsimli kúshlerge iye boladı. Yaǵnıy olar aspanda ushıp júredi, bir kórinisten ekinshi kóriniske ótedi, mayıp qaharmanlardı tiriley jutadı hám sapa saw qılıp qayta shıǵaradı. Bunday qubılıslar adamzattıń dúnyanı tanıwında, ańınıń, pikirlewiniń júdá eski basqıshları tiykarında qáliplesken.

Kóplegen tariyxıy dáwirlerdiń ótiwi adamzat jámiyetiniń rawajlanıwı olardıń dúnya tanıwınıń, sanasınıń ózgeriwi menen dáslebinde joqarıdaǵıday

ǵayrı-tábiyiy kúshli sıyqırlıqlarǵa iye bolǵan mástan kempir, unamsız jawız kúshlerdiń belgisi sıpatında sol dáwirlerge say áste-aqırın ózgerip kele bergen hám real dúnyaǵa qáliplese baslaǵan. Ol júdá kóp dáwirlerdiń ótiwi menen

ádewir mádiynelesken kóriniske iye boladı. Ol endi hesh qanday ǵayrı-tábiyiy sıyqırlı kúshlerge iye emes. Haqıyqıy turmıslıq sıpatlardı óz boyına sińdire baslaǵan. Mine, eposlarda mástan kempir obrazınıń usınday mádeniylesken kórinisin kóremiz. Eposlardaǵı mástan obrazında reallıq, haqıyqıy turmıslıq elementler basım boladı. Ol ǵayrı-tábiyiy fantastik belgiler sıyqırlaw, duwalaw, aspanda ushıp júriw qusaǵan kúshlerge iye emes. Tek ǵana hiyleker, ótirikshi, aldawshı, ashkóz, óz mápi ushın hesh nárseden qaytpaytuǵın obraz retinde kórinedi.

Mástanlar dáslepki shıǵısında turaqlı jasaytuǵın mákanına iye emes. Yaǵnıy olar taw-taslarda, shóllerde, toǵay ormanlarda jasaydı. Al eposlardaǵı mádeniylesken kórinislerde olar ózleriniń anıq mákanına iye. Olardıń hámme adamlar sıyaqlı úyleri boladı, yamasa xannıń sarayında xızmet etip júredi.

«Mástan kempirler saray xızmetinde bolıp, húkimdarlar ushın xızmet etiwi menen feodalizm dáwiri belgilerin sáwlelendirgen».30 Máselen, «Sháryar» dástanında mástan kempir toǵız xanımnıń xızmetinde bolıp, tiykarınan solardıń maqsetlerin orınlawushın túrli jawızlıq unamsız háreketlerdi isleydi.

30 Жуманиязов Б. Узбек халқ эпосида ялмоғиз образи. Т.1996. 16-бет.

28

Ekinshiden, olar dáslebindegidey ǵayrı-tábiyiy kúshlerge yaǵnıy sıyqırlawǵa, duwalawǵa, aspanda ushıp júriw h.t.b. iye emes. Eposlardaǵı mástan bunday kúshlerden arılǵan, olardıń adamlardan jasaw jaǵdayı boyınsha hesh qanday ayırmashılıǵı joq. Onıń unamsız obraz ekenligin tek

ǵanahiylekerligi, ótirikshilik, ashkózlik sıyaqlı qásiyetlerinen kórinedi. Qaraqalpaq xalqınıń eposlarında xalqımızdıń ishki hám sırtqı dushpanlarǵa

qarsı gúresleriniń kishkene bir elementi sıpatında mástan obrazı da óziniń usınday kórkem súwretleniwin tapqan. Mástan kempir óziniń jawızlıq háreketleriniń hámmesin zulım xannıń yamasa xan hámeldarlarınıń, kúndeslerdiń maqsetlerin orınlaw ushın, qalaberse, óziniń nasıbay pulı ushın isleydi. Solay etip, mástan kempir zulımlıqtıń qolı sıpatında dúziledi. Onıń tapqan nasıbay pulları eń aqırında basına jyetip iyt ólimine ushraydı. Bul haqıyqatlıqtıń jamanlıq ústinen ústem keletuǵınlıǵın dáliylep turadı hám haqıyqatlıq, ádilliktiń mudamı jeńetuǵınlıǵınan dárek beredi.31

Dáw obrazı

Tariyxıy tiykarları miflik sana menen baylanıslı bolǵan dáw obrazınıń qaraqalpaq xalıq awızeki dóretpelerindegi ornı ayrıqsha. Bul obraz kóbinese qıyalıy erteklerde hám qaharmanlıq dástanlarda ushrasadı. Bul obraz bizdi atababalarımızdıń dúnyaǵa kóz-qarası, tariyxıy sanası, qorshaǵan dúnya, jaqsılıq hám jamanlıq haqqındaǵı túsinikleri, filosofiyası, úrp-ádetlerinen xabardar qıladı.

Eposlarda ayrıqsha orın tutıwshı dáw obrazınıń miflik tiykarları ertedegi ata-babalarımızdıń qádimgi dúnyaǵa kóz-qarasları menen baylanıslı bolıp, onda adamzat sanasınıń eń ertedegi qatlamları óz poetik súwretleniwin tapqan.

31 Мақсетов Қ. Дәстанлар, жыраўлар, бақсылар. -Нөкис., «Қарақалпақстан», 1992, 89-бет.

29

Eposlardaǵı bizge jetip kelgen dáw obrazı bir qansha mádniylesken. Ózbek folkloristi J.Eshonqulov: «Dáw eń dáslep jırtqısh kóriniste bolıp, keyinshelik insan mádeniylesken sayın onıń kórinisi de mádeniylese baslaǵan»32 deydi. Jáne de «mádeniyleskenge shekemgi bolǵan dáwirde dáw obrazı adamlar sanasında arxaik kóriniste, anıǵıraǵı jırtqısh haywan kórinisinde bolǵan»33 deydi. (birneshe dástan hám ertekler mısalında kórsetiledi).

Epslarda dáw obrazı bunday jırtqısh emes, al ádewir dárejede mádeniylesken. Hátteki aytım dástanlarda dáwler ulıwma adam kórinisin alǵan. Máselen, «Qoblan» dástanındaǵı Alamǵasar Álip dáw, Bóke dáw hám t.b. adamsha súwretlengen.

Prof I.Saǵitov bul haqqında bılay deydi: «Alamǵasar Alıp dáw, Bóke dáw taǵı basqa dáwlerdiń qurı «dáw» degen atı bolmasa, bılayınsha realnıy Adam obrazınan hesh qanday ayırması joq».34 Máselen, «Edige» dástanında da dáw Edige menen bóle bolıp kórsetiledi.

Dáw obrazı xalıq awızeki dóretpelerinde ertedegi xalqımızdıń turmısı, dáslepki filosofiyalıq kóz qarasları, dúnya, tábiyat, kosmos haqqındaǵı eń dáslepki kóz-qarasların ózinde sáwlelendiredi.

Házirge shekem saqlanıp qalǵan kóp ǵana úrp-ádetler, ırımlar, totemizm elementleri, ásirese jamanlıq kóz-qaraslardıń dáw obrazındaǵı poetik kórinisi, onıń tariyxıy tiykarlarınan kóre ata-babalarımızdıń eń eski túsinikleri menen ajıralmas baylanısta ekenliginen dárek beredi.

Dáw obrazı xalqımızdıń eń dáslepki dúnyaǵa kóz-qarasları, kosmos haqqındaǵı dáslepki oyları, jaqsılıq hám jamanlıq álemi haqqındaǵı túsinikleri, tábiyatqa bolǵan túrinshe múnásibetleriniń salalarınan payda bolǵan bolıp, atababalarımızdıń sana hám ań

32Эшонқулов Ж. Узбек фольклорида дев образининг мифлогик асослари ва бадий талкини. канд. Афтореферат. Т., 1996. 15-бет.

33Жоқарыда силтеме исленген мийнеттен.

34Сағитов И.Т. Қарақалпақ халқының қаҳарманлық эпосы. Нөкис, «Қарақалпақстан». 1986, 163-бет.

30