MD hám PQJ / Xalıq dástanlarında arxaikalıq qatlamlar (Sháryar Muńlıq- Zarlıq dástanları mısalında)

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ

HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

MAGISTRATURA BÓLIMI

QARAQALPAQ ÁDEBIYAT TARIYXÍ HÁM FOLKLORÍ

KAFEDRASÍ

Sultanova J.

«Xalıq dástanlarında arxaikalıq qatlamlar («Sháryar»

Nókis –2012

Xalıq dástanlarında arxaikalıq qatlamlar («Sháryar» «MuńlıqZarlıq» dástanları mısalında )

3.2.Qaraqalpaq eposlarındaǵı qaharmanlar obrazınıń miflik erteklik tábiyatı

2

Kirisiw

Qaraqalpaq xalqı uzaq ásirler dawamında kóp ǵana tariyxıy-siyasiy, mádeniy-ekonomikalıq jaǵdaylardı basınan ótkeredi. Bul jaǵdaylardıń barlıǵı da xalıqtıń awız ádebiyatında óziniń tereń izin qaldırdı. Xalqımız kóp sanlı dástanlardı, erteklerdi, ápsanalardı, qosıqlardı hám

t.b. shıǵarmalardı dóretken. Olar atadan balaǵa awızeki túrde biziń kúnimizge shekem jetip keldi.

Folklor-xalqımızdıń ruwxıy dúnyası. Xalıqtıń kóp janrlı awızeki poetikalıq erteklerinde, ańız-áńgimelerinde hám taǵı da basqa dóretpelerinde ótken ómirdiń

óz aldına bir kórkem sáwlesi bar. Bularda xalıqtıń dúnyaǵa kóz qarası, ómirge bergen bahası bar. Sonıń ushın da dúnya alımları xalıq awızeki dóretpelerin tek folklor tanıwdıń ǵana emes, bunnan basqa da kóplegen ilimler – filosofiya, tariyx, etnografiya hám jazba ádebiyattıń da tiykarı sıpatında úyrenbekte. Hár bir xalıqtıńdúnyaǵa kóz qarasları, ózinsheligi, úrp-ádetleri, dástúrleri, ruwxiyatı, eń dáslep onıń awızeki dóretpelerinde kórinedi.

Xalıq awızeki dóretpelerinde xalıqtıń qorshaǵan dúnyanı biliw, sanasınıń evolyucion rawajlanıw jaǵdayların biliw, ańlaw jolındaǵı qoyǵan dáslepki qádemleri, qızıǵıwshılıǵı poetik súwretleniwin tapqan.

Eposlar uzaq tariyxıy jaǵdaylardı ózinde sáwlelendiredi. Ondaǵı hár bir obraz xalıqtıń dúnyaǵa kóz qarasınıń qaysı bir tárepin hám belgili bir basqıshın sáwlelendiredi. Eposlardıń eń dáslepki shıǵısı tiykarınan miflik, erteklik, syujetlerden baslanadı,ilimde bunday miflik, erteklik súwretlewlerdi arxaikalıq syujetler dep júritiledi. Biz qálegen eposlıq dóretpelerdi alıp qarasaq, onda tolıp atırǵan arxaikalıq syujetlerdihám personajlardı ushıratamız. Arxaikalıq obrazlar adamzat jámiyetiniń eń ertedegi basqıshlarına tiyisli bolıp, olar qorshaǵan dúnyanı, álem haqqında e ń dáslepki pikirlerdi baslap beredi. Demek, biz arxaikalıq

3

syujetler, yamasa arxaikalıq obrazlar degenimizde, waqıyalıq jemisi birqansha erteklik xarakterge iye eposlardı túsinemiz. Bulardı «Sháryar», «MuńlıqZarlıq» dástanları mısalında aytatuǵın bolsaq, bul dástanlarda dáw, peri, aydarha, túrli sıyqırlı zatlar, waqıyalardıń erteklik baǵdarda bolıwı kórinedi. Bulardıń barlıǵı tiykarınan dástannıń arxaikalıq belgilerinen esaplanadı.

Arxaikalıq obrazlardıń eń dáslepki shıǵısı qaysı dáwirler menen baylanıslıı

Olardıń atqaratuǵın funkciyaları nelerden ibaratı Xalıqtıń dúnyaǵa kóz qarasları, sanasında tutqan ornı qandayı Bul sıyaqlı máselelerdi talıqlaw qaraqalpaq folklortanıw ilimine oǵada bay materiallar beredi.

Biz arxaikalıq obrazlardı talıqlay otırıp, ótkendegi xalqımızdıń ruwxıy turmıs tárizi, sanası ulıwma tariyxı haqqında maǵlıwmatlarǵa iye bolamız. Onıń milliy tiykarların anıqlaymız.

Ózbekstan Respublikası óz ǵárezsizligine erisip, milliy qádiriyatlarımız,

úrp-ádetlerimiz tiklengen házirgi dáwirde arxaikalıq obrazlardı talıqlaw bizge tek xalıq awızeki dóretpelerin emes, al xalıqtıń belgili bir dáwirdegi tariyxın

úyreniw imkaniyatın beredi. Xalıq awızeki dóretpelerindegi eń eski obrazlar hám góne eposlıq súwretlewler adamzat sanasınıń, qorshaǵan dúnyanı ańlaw evolyuciyasınıń eń dáslepki basqıshlarınan maǵlıwmat beredi. Bul maǵlıwmatlar tek folklortanıw ilimi ushın ǵana emes, basqa da kópshilik ilimler ushın da júdá

áhmiyetli orın tutadı.

Qaraqalpaq folklortanıw iliminde bunday máselelerdi úyreniwge keyingi waqıtlarda kewil bólinip atırǵanlıǵın esapqa alsaq, jumısımızdıń áhmiyetliligi dáwir talabına say ekenligi belgili boladı. Qalaberse, arxaikalıq obrazlardı

úyreniw xalıq dóretpelerinde eń ertedegi adamzat jámiyetiniń sanasınıń, dúnya haqqında pikirlew táriziniń evolyucion basqıshların belgilewde de áhmiyetli.

4

Jumıstıń izertleniw dárejesi

Folklortanıw iliminde miflik súwretleniw hám miflik obrazlardı talıqlawda kóp

ǵana alımlar ózleriniń ayrım miynetlerinde túrli kóz qarastan málim dárejede talıqlap ótken. Ayrıqsha X.T.Zarifov, K.Imomov, B.Sarımsakov, M.Juraev, B.Jumaniyazov, T.Raxmanov, J.Eshanqulov, I.Saǵitov, Q.Maqsetov, K.Allambergenov sıyaqlı alımlardıń miynetlerinde miflik súwretlew hám miflik obrazlardıń anaw yaki mınaw tárepleri belgili dárejede sóz etilgen.

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı. Qaraqalpaq eposlarıfolkloristikada keńnen izertlendi. Bul baǵdarda N.Dáwqaraev, Q.Ayımbetov, I.Saǵıytov, Q.Maqsetov, A.Aliev taǵı basqalardıń ilimiy miynetleri bizge belgili.Bul izertlewlerde qaharmanlıq dástanlardıń jazıp alınıwı hám baspa júzindejáriyalanıwınan baslap, ideya -tematikalıq baǵıtı, qaharman obrazları, syujetlik qurılısı, kompoziciyalıq qurılısı, kórkem-poetikası taǵı usı sıyaqlı iri ilimiy-teoriyalıq máseleler sóz etiledi.

Dúnya folkloristikasında eposlardaǵı arxaikalıq súwretlewler, anıǵıraq aytqanda miflik, erteklik súwretlewler keńnen izertlendi. Biraq qaraqalpaq folkloristikasında ayırım izertlewlerdi ǵana ushıratıwımızǵa boladı. Folklorist

K.Allambergenov «Qaraqalpaq xalıq dástanı –«Edige» atlı monogrfiyasında dástannıń genezisin sóz etiwinde geypara miflik súwretlewlerdiń dástanda orın alǵanlıǵın aytadı. Sońǵı jıllarda J.Xojaniyazovtıń «Milliy ruwxıy dúnyamızdıń saǵaları» atlı miyneti qaharmanlıq dástanlardıń dáwirlik dáreklerin anıqlaw maqsetinde olardıń mazmunındaǵı mifologiyalıq elementlerdi úyreniwi, olardıń qaharmanlıq dástanlardaǵı syujetlik tramsformaciyalardı anıqlawı úlken ilimiy izertlewlerden boldı. Xalıq dástanlarındaǵı arxaikalıq miflik,

5

erteklik súwretlewlerdi bunıń menen sheklep bolmaydı. Eposlarda bunday arxaikalıq syujetler, tolıp atırǵan obrazlar dúnyası bar. Bulardı hár tárepleme izertlew folkloristikanıń aldında turǵan úlken wazıypalı jumıslar bolıp esaplanadı. Qalaberse, qaraqalpaq xalıq dástanlarınıń góne eposlıq kórkemligi keńnen ashıladı.

Jumısımızdıń ilimiy jańalıǵın arxaikalıq obrazlardıń tariyxıy shıǵıs, funkciyaları hám kórkemlik xızmetlerin ayrıqsha qaraqalpaq eposları tiykarında dáslepki úyreniwimiz belgileydi. Sol sebepli is dawamında V.Ya.Propptıń «Sıyqırlı erteklerdiń tariyxıy shıǵısı»1, E.Melitinskiydiń «Mif poetikası»2, S.Qasqabasovtiń «Qazaqtıń xalıq prozası»3 monografiyaları hám ayrım miflik obrazlar boyınsha islengen (Dáw, jalmawız) ilimiy dissertaciyalarǵa jumısımızdı jazıwda ilimiy tiykar sıpatında súyeniledi.

Jumısımızda arxaikalıq obrazlardıń xalıq awızeki dóretpelerindegi (ertek hám dástan) sonıń ishinde ayrıqsha dástanlardaǵı kórinisleri, tap dáslepki shıǵısınan baslap házirgi kúngi eposlardaǵı kóriniske shekemgi basıp ótken jolları talıqlanadı. Obrazlardıń kórinisi hám funkciyaları ayrıqsha eposlar tiykarında talıqlanıwı folklortanıw ilimindegi kórkemestetikalıq funkciyaları haqqındaǵı usı waqıtqa shekemgi aytılıp kelgen pikirlerge qosımsha boladı. Eposlardaǵı arxaikalıq obrazlar xalıqtıń málim bir dáwirdegi dúnyanı ańlawı, kóz qarasları, túsinikleriniń belgili bir basqıshın ózine sińdiredi.

Qaraqalpaq eposlarındaǵı arxaikalıq obrazlardı ayrıqsha úyrenip, onıń mifologik hám tımsalıy shıǵısı, oǵan júklengen simvollar, psixik jaǵdaylardıń bir pútin halda tekseriliwi jumısımızdıń qaraqalpaq folklortanıw ilimindegi ilimiy jańalıǵı bolıp tabıladı. Tiykarınan biz bul

1Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. -Л.: Изд-во. ЛГУ., 1986.

2Мелитинский Е.М. Поэтика мифа. –М.: «Наука», 1976.

3Каскабасов С. Қазақтың халық прозасы. –Алматы. «Ғылым», 1984.

6

ilimiy baǵdardı «Sháryar», «Muńlıq-Zarlıq» dástanları mısalında qarastıramız.

Jumısımızdıń maqseti hám wazıypaları

«Sháryar», «Muńlıq-Zarlıq» dástanlarındaǵı – miflik obrazlardıń tariyxıymifologik tiykarların anıqlaw, olardıń eposta tutqan ornı, kórkem estetikalıq funkciyaların úyreniw jumısımızdıń tiykarǵı maqseti bolıp tabıladı. Bul maqsetimizdi ámelge asırıw ushın tómendegi wazıypalardı orınlaw belgilenedi:

-Mif hám erteklik obrazlar. Olardıń tariyxıy shıǵısın kórsetiw.

-Miflik-erteklik obrazlardıń atqaratuǵın xızmetleri.

-«Sháryar», «Muńlıq-Zarlıq» dástanlarındaǵı qaharmanlar obrazınıń

miflik tábiyatı.

Jumıstıń ilimiy jańalıǵı

Qaraqalpaq xalıq dástanları «Sháryar», «Muńlı-Zarlıq» dástanlarınıń arxaikalıq ózgesheligi arnawlı túrde izertlenbedi. Tek ǵana ayırım miynetlerde bul dástanlardıń eski erteklik syujet ekenligi basqa tuwısqan xalıqlardaǵı uqsas syujetler menen salıstırılıp ótildi. Dissertaciyamızdıń ilimiy jańalıǵı sonnan ibarat, biz bul dástanlardıń tikkeley miflik, erteklik syujetlerden ibarat ekenligin kórsyetip, qaysı syujetlik waqıyalar erteklik, qaysı obrazlar miflik xarakterge iye ekenligin anıqlap beremiz. Solay etip, bul dástanlardıń erte dáwirlik ózgesheligi tiykarǵı jańalıǵı esaplanadı.

Jumıstıń metodı hám ilimiy-teoriyalıq tiykarları

Jumısımızda qoyılǵan wazıypalardı orınlawda X.T. Zarifov, M.Eshonqulov, M.Juraev, V.Ya.Propp, I.Saǵitov, Q.Maqsetov, K.Allambergenov, B.Jumaniyazov, T.Raxmanov, B.Sarimsakov, S.Kaskabaev

7

sıyaqlı folklorist, ádebiyatshı alımlardıń ilimiy miynetlerinde aytqan pikirlerine

hám ilimiy jumıslarǵa súyendik.

Ilimiy-teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti

Jumısımızdıń teoriyalıq áhmiyeti arxaikalıq mısalında qaraqalpaq folklorınıń tariyxıy basıp ótken jolın kórsetiw, miflik obrazlardı úyreniwshiler ushın azı kem bolsa da málim dárejede ilimiy tiykar boladı.

Qaraqalpaq xalqınıń awızeki dóretpelerinde sonıń ishinde

«Sháryar»da biz júdá erte zamanlardıń belgisi sıpatında kórinip kiyatırǵan miflik obrazlardı sıpatında kórinip kiyatırǵan miflik obrazlardı kóremiz. Bul obrazlar arqalı áyyemgi zamanlardaǵı ata-babalarımızdıń dúnyaǵa kóz qarasları, dúnya, jaqsılıq hám jamanlıq haqqındaǵı túsiniklerinen derek beredi. Sonlıqtan bunday obrazlar haqqındaǵı ilimiy jumıslar barlıq waqıtta ayrıqsha ilimiy-teoriyalıq

áhmiyetke iye.

Jumısımızdıń nátiyjeleri hám juwmaqları qaraqalpaq folklor tariyxın jazıwda, joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarınıń studentleri ushın sabaqlıqlar dúziwde, ilimiy izertlewlerde belgili dárejede material sıpatında paydalanıwına boladı. Bular jumıstıń ámeliy áhmiyetin belgileydi.

Izertlewdiń obiekti ham predmeti Qaraqalpaq eposlarındaǵı miflik obrazlardı izertlew ushın «Sháryar», «Muńlıq-Zarlıq» dástanları izertlew obekti qılıp alındı. Tiyisli jerlerinde «Qoblan», «Edige» dástanları da ilimiy obekt sıpatında paydalanıldı.

Ilimiy jumısımızda miflik olardıń ertek hám eposlardaǵı túrli kórinislerin, kórkem estetikalıq funkciyaların salıstıra otırıp salıstırmalı tipologik metod tiykarında analiz qılamız (talıqlaymız).

Jumısımızdıń nátiyjeleri hám juwmaqları qaraqalpaq folklor tariyxın jazıwda, joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarınıń studentleri ushın sabaqlıqlar dúziwde, ilimiy izertlewlerde belgili dárejede material sıpatında paydalanıwına boladı. Bular jumıstıń ámeliy áhmiyetin belgileydi.

8

I Bap. Mif hám ertekler – arxaikalıq qatlamlardıń

negizgi dáregi

1.1. Qaraqalpaq folklorındaǵı miflik, erteklik obrazlar

haqqında

Xalıq eposlarınıń arxaikalıq ózgesheligin anıqlawda tiykarınan mif hám ertek túsinigi aldıńǵı orında turadı.

Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde eń dáslepki mifke túsinik bergen N.Dáwqaraev boldı. Ol óziniń «Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri» atlı miynetiniń folklorǵa arnaǵan bóliminde mifke mınanday túsinik beredi: «Erte zamanlarda adamlar iliminiń oǵada tómen basqıshında turǵan waqıtlarda túrli tábiyat qubılısların, adamlar jámiyetin túsiniw ushın qıyalǵa oylap shıǵarıwǵa urındı. Jámiyetlik turmıstıń, hár qıylı tábiyat qubılıslarınıń ne ushın hám qalay payda bolǵanın anıqlaǵısı keledi. Usınıń nátiyjesinde jámiyetlik tirishlik, turmıs, hár túrli tábiyat qubılısları jóninde oydan, qıyal súriw jolı menen qıyalıy

áńgimeler dóretedi. Mine, usınday shıǵarmalardı ilim tilinde mif deydi. Qudaylar, olardıń háreketleri, hádden tısqarı kúshli qaharmanlar, olardıń jeńilisleri, hár túrli tábiyat qubılısları, adamnıń jerdiń jaratılısı jónindegi

áńgimeler usı mifke jatadı»4.

Folklorist Q.Maqsetov óziniń «Qaraqalpaq xalqınıń kórkem awızeki dóretpeleri» atlı miynetinde mifke ayrıqsha toqtap, onıń ańızlardan, ájayıp hádiyseler haqqındaǵı erteklerden ózgesheliklerin túsindiredi5.

Ádebiyatshı alım Q.Kamalov «Qaraqalpaq ádebiyatında kórkem metodtıń evolyuciyası miynetinde» folklorlıq dóretpelerdegi miflik elementlerge toqtap ótedi6.

4Дәўқараев Н. Шығармаларының толық жыйнағы, 2-том, Нөкис, 1997, 171-173-бетлер.

5Мақсетов Қ. Қарақалпақ халқының көркем аўызеки дөретпелери. Нөкис, «Билим», 1996, 194-207 бетлер.

9

Q.Maqsetov óziniń joqarıda kórsetilgen miynetinde mifke mınanday túsinik beredi: «Káramat yaki din menen baylanıslı, tábiyattıń yaki jámiyettiń hár qıylı qubılısların juwmaqlastırıp túsindiretuǵın Allanıń, payǵambardıń, pirlerdiń,

áwliyelerdiń, qaharmanlardıń taǵı da basqa atı menen aytılatuǵın ótken bir dáwirlerdegi adamlardıń dúnyaǵa kóz qarası»7.

Haqıyqatında da miflerdiń júzege shıǵıwın ertedegi adamlardıń dúnyaǵa kóz qarasları, jámiyet hám tábiyat qubılısları haqqındaǵıtúsinikler tiykar bolǵan. Adamlardıń dúnyanı, jámiyettegi, tábiyat qubılısların ańlap túsiniwge bolǵan dáslepki urınıwları tiykarınan usı mifler qıyal dep esaplamaǵan, oǵan, onıń waqıyası menen mazmunınkámil isengen. Mifte qıyal bar degen túsinik bizlerde

ǵana, al miflik sanadaǵı adam onı taza shınlıq dep qabıllaǵan8. Bul tuwralı belgili alım M.I.Steblin-Kamenskiy bılay dep jazadı: «Mif degenimiz - óziniń payda bolıp, ómir súrgen ortalıǵında, qanshelli shınlıqqa usamasa da haqıyqat dep qabıllanǵan áńgime»9.

Mine eń erte dáwirdegi adamlar tábiyattaǵı nárselerdiń payda bolıwı, qorshaǵan dúnyanı sıpatlaytuǵın, ózleri shınlıq dep isengen kóplegen áńgimeler dóretken.

E.M.Melitinskiydiń kórsetiwinshe, qanday da bir zattı onıń payda bolıwı menen baylanıstırıw, yaǵnıy zattıń jaratılısın túsindiriw, onıń qalay payda bolǵanın gúrriń etiw, aynalanı, qorshaǵan dúnyanı sıpatlaw miftiń tiykarǵı belgilerinen esaplanǵan10. Shınında da bizge belgili miflerdiń tiykarǵı mazmunı tábiyattaǵı zatlardıń payda bolıwı (jaratılısı) ulıwma álemdi, dúnyanı sıpatlawlardan ibarat. Onıń ústine

6Қошанов Қ. Қарақалпақ әдебиятында көркем методтың эволюциясы. Н., «Қарақалпақстан», 1988, 12-24- бетлер.

7Мақсетов Қ. Қарақалпақ халқының көркем аўызеки дөретпелери. Нөкис, «Билим», 1996. 196-бет.

8Каскабасов С. Қазақтың халық прозасы. –Алматы, «Ғылым», 1984. 66-бет.

9Стеблин-Каменский М.И. Миф. –Л.: 1976, с.172.

10Мелитинский Е.М. Поэтика мифа. –Москва, «Наука», 1976. с 1972.

10