MD hám PQJ / Qaraqalpaq ádebiyatında muxammeslerdiń evolyuсiyası hám kórkemlik ózgesheligi

III BAP. QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍNDA MUXAMMESTIŃ

KÓRKEMLIK ÓZGESHELIGI

a) Muxammestiń qosıq qurılısı

Turmıstı kórkemlik penen tanıtıwda poetikalıq sózdiń qurılısı oǵada áhmiyetli orın iyeleydi, ol shayırdıń negizgi pikirin túsinikli etip beriwge járdem etedi, mine, ol usı jaǵınan yaǵnıy óziniń qurılısı jaǵınan prozadan ayırımlanıp turadı.

Qosıq qurılısı máselesi ádebiyat teoriyasınıń eń quramalı tarawlarınıń biri bolıp, ol qosıq penen jazılatuǵın shıǵarmalardaǵı ırǵaq, uyqas, ólshem, bántti izertleydi.

Biz dissertaсiyamızdıń bul babında qaraqalpaq ádebiyatında muxammestiń kórkemlik ózgesheligin, sonday-aq qosıq qurlısı haqqında sóz etemiz.

Muxammes bes qatardan ibarat, bir neshe bántlerden turatuǵın, aruz

ólshemine tiykarlanǵan, 14-15 buwınlı qosıq forması. Onıń úyqasıw tártibi a-a-a-a- a, b-b-b-b-a, v-v-v-v-a h. t. b.

Biz aldıńǵı baplarda muxammestiń qaraqalpaq ádebiyatında payda bolıwı engiziliwine, onıń evolyuсiyasına toqtaǵan edik. Solay eken jumısımızdıń bul babında dáslepki baptan alınǵan juwmaqlar negizinde izertlew jumısın alıp baramız.

―Írǵaq-bul qosıqtıń tiykarǵı elementi. Uyqassız qosıq bolıwı múmkin, biraq

ırǵaqsız bolmaydı. Sebebi ırǵaq poeziyanıń tábiyatına tán qubılıs. Qara sóz ádette ırǵaqsız oqılatuǵın bolsa, poeziyanıń ırǵaqsız oqılıwı múmkin emes. Bunday jaǵdayda ol pútinliginen de, mánisinen de ayırılıp, tásirsiz qurı gápke aylanadı.‖1

1 Orazımbetov Q. Házirgi qaraqalpak lirikasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası.Nókis.

Bilim. 2004. 89 b.

- 61 -

Mine, bul sıpatlama poeziyanıń bir forması bolǵan muxammeslerge de tiyisli. Írǵaq qosıqqa muzıkalılıq, emoсionallıq estetikalıq

tásirsheńlik baǵıshlaydı. Bizge belgili muxammeslerdiń tiykarǵı tematikası

ıshqı-muxabbat, ashıqlıq, kúyinish, Watan tuyǵısı h. t. b. óz ishine qamtıydı. Bunday sezimlerdi ózinde jámlegen shıǵarmanıń ırǵaqsız bolıwı múmkin emes.

Buǵan ápiwayı mısal retinde Ájiniyaz muxammesleriniń namaǵa salınıp aytılıwı, I.

Yusupov muxammesleriniń xalqımız arasında qosıqshılardıń súyip atqarıwı jetkilikli.

Írǵaqtıń qosıqtaǵı xızmeti, tutatuǵın ornı, ulıwma onıń sıpatlı belgileri haqqında qosıq teoriyasın izertlewshilerdiń kópshiligi ózleriniń pikirlerin aytqan.

―Lirikalıq formanıń tiykarı esaplanatuǵın, ózine ideyalıq-emoсionallıq mazmunnıń barlıq kóptáreplemeligin hám baylıǵın jámlegen, olardı semantika hám intonaсiya sintaksislik qurılısı arqalı ańlatatuǵın kórkem sóz de ekspressivliktiń eń kúshli quralı bolǵan qosıq ırǵaǵı hám qosıq tekstiniń bántlik bóliniwisiz shıǵarmanıń pútinligin támiynley almaydı.‖1

Muxammestiń belgili ólshemge salınıp gáp bólekleriniń, qatarlarınıń, bántler arqalı tákrarlanıwın hám onıń muzıkalılıǵın támiynlep, sezimlerimiz arqalı qabıllanıwına negiz jaratatuǵın qosıq qurlısınıń elementi ırǵaq bolıp esaplanadı.

Ritm (ırǵaq) grekshe ―teń ólshewlilik‖ degen maǵananı ańlatıp, bir birine ulıwma baylanısqan bóleklerdiń bir qıylı wıqıt ishinde qaytalanıwın esitiwden tuwılǵan jaǵımlı hawaz.2

Írǵaqtıń tábiyatı haqqında qosıq qurılısı boyınsha jumıs alıp barǵan ilimpazlar ózleriniń miynetlerinde keń túrde sóz etedi. Biz ırǵaqqa toqtawımızdıń mánisi qosıq qurılısın sonıń ishinde

1Pospelov.G.N.Lirika sredi literaturnıx rodov.M.Izd.MGU.1976, 92b

2Literaturnıy enciklopsdicheskiy slovar. M. Sov. Encikl. 1987. str 326

- 62 -

muxammestiń qosıq qurılısın úyrengenimizde onı bir pútin halında yaǵnıy qosıq qurılısınıń barlıq elementlerin jámlegen halda úyreniwdimaqul kórdik.

Qosıq teoriyasınan belgili, ırǵaqtı payda etetuǵın jetekshi faktor qosıqtıń pauzaǵa bólip oqılıwı, bul ádebiyattanıw iliminde buwnaq dep ataladı. Qaraqalpaq poeziyası barmaq ólshemine negizlengen. Bul ólshemdegi ırǵaqtıń payda bolıwı basqa ólshemlerdegi aytayıq aruz hám tonikalıq ólshemlerdegige salıstırǵanda túpkilikli ózinsheliklerge iye. Bul buwnaqlardıń shegarasında anıq kórinedi.

Barmaq ólshemindegi qosıqta buwnaq eki sózdiń shegarasında kelse, aruzda bir sózdiń ortasında da kele beredi. Sonlıqtan da, qaraqalpaq qosıǵın oqıǵanda yamasa onı namaǵa salıp aytqanda bir sózdi ekige bólip aytıwǵa bolmaydı. Sonıń ushın qosıqlarda buwnaqlarǵa bólingende buwın sanları ózgeriske ushırap otıradı. Bul

ózgeris muxammeslerge de tán.

Ay-álip kim //, aq yuzińdur // aynı álem // ánwariy, Be-

beliń // qıpsha dilbar // kóz ǵanań // shahla wáliy, Te-

tisińdur, // dana-dana // láblerińniń // pallarıy, Se-sorıp //

shiyrin lábiń //, qanadurman // áy páriy,

Jım-jamalı // kórmegenshe //, zarı giryan //, Ziywariy.1

Mine, bul mısaldaǵı buwnaqlarda buwınlar tómendegishe sanda jaylasqan: 4+4+4+3 / 3+4+3+4 / 4+4+4+3 / 3+4+4+3 / 4+4+4+3. Bul muxammes 14-15 buwınnan ibarat bolıp tórt buwnaqtan turadı. Birinshi, úshinshi, besinshi qatarlar

óz ara birdey buwnaqqa yaǵnıy buwın sanlarında birdeylikke iye bolsa, ekinshi, tórtinshi qatarlarda óz ara uqsas. Ayırım muxammeslerde buwnaqlar ǵana teń bolıp qoymastan hár bir buwnaqtaǵıbuwınlar sanı da teń bolıw jaǵdayları da kórinedi.

1 Ájiniyaz.Tańlamalı shıǵarmaları.Nókis.1988, 32b.

- 63 -

Kewilimdi // báhár qılıp // lázzet bergen // baǵdaǵı gúl, Shayda bolǵan / gúl ıshqına // nama saldı // tańda búlbil, Qızǵanadı // búlbil mennen // men búlbilden // qızǵanaman,

Gúlge degen // búlbil ıshqın // jetkize almas // hesh júyrik til, Búlbilinen

// ayra tússe // gúl kózinen // tamshılar sel.1

Al, bul muxammestiń barlıq buwnaqları tórt buwınnan ibarat. Bul óz gezeginde muxammestiń sulıw ırǵaǵın jaratıwǵa xızmet etken. Bul mısalda muxammes 16-17 buwınnan ibarat. Joqarıda aytıp ótkenimizdey qaraqalpaq poeziyasında qosıqtaǵı sózlerdi eki buwnaqqa bólip oqıw barmaq ólsheminde ırǵaq jasaw prinсipin buzıp ǵana qoymastan sózlerdiń mánisiniń buzılıwına da alıp keledi.

Poeziya sózlerdiń únemli ıqsham bolıwın talap etedi. Sebebi, uzınshubay sózler, máselen, bes buwınnan zıyat sózler poeziyada qabıl etilmeydi. Bunıń baslı sebebi ırǵaqtıń tábiyatına baylanıslı.

Birinshi gezekte, ırǵaqqa qosıq qatarlarındaǵı buwın sanı tásir jasaydı. Jeti, segiz buwınlı qosıqtıń ırǵaǵınan, on bir, on bes, on altı buwınlı qosıqtıń ırǵaǵı túpkilikli parq qıladı. Joqarıda keltirilgen mısalda muxammes on altı buwınlı bolıp hár bir qatar tórt buwnaqqa bólingen, hár bir buwnaq buwın sanına qaray óziniń oqılıw intonaсiyasına iye. Al jeti, segiz buwınlı muxammeslerde hár bir qatar tek eki buwnaqqa iye boladı.

Suw boyında / májnún talı,

Sarhawızǵa // shashın malıp,

Bir shiyrin // oylarǵa talıp,

Láyli túskendey // esine,

Telmirer // ay sáwlesine.2 yamasa

1Tájimuratov S. Kewil terbelisleri. Nókis. 1986. 7 b.

2Yusupov I. Ómir saǵan ashıqpan. Nókis. 1999. 90 b.

- 64 -

Dilbarımnıń // qara qası, Qara qaslardıń // aǵlası, Tarqatılsa // qara shashı, Aq moynına // shırmaladı, Qızıl gúller // ırǵaladı.1

Bul mısallardıń birinshisiniń hár bir qatarı segiz buwınnan. Birinshi, ekinshi qatarınıń eki buwnaǵı da tórt buwınnan, úshinshi, besinshi qatarınıń dáslepki buwnaǵı úsh buwın, keyingisi bes buwınnan, al tórtinshi qatar bolsa kersinshe birinshi buwnaǵı bes, keyingisi úsh buwınnan ibarat. Bul muxammeste uzın shubay sózlerdiń bolmawı, olardıń bir tegis ırǵaqqa túsiwine buwnaqlardaǵı buwın sanlarınıń teń bolmawı keri tásirin tiygizbegen. Ekinshi mısalda, ekinshi qatardan basqasınıń barlıǵında hár bir buwnaq tórt buwınnan. Ekinshi qatarda bul teńlik buzıladı. Ol qatardaǵı sózlerdiń kóp buwınlı bolıp keliwine baylanıslı.

Solay etip, qosıqtıń eń tiykarǵı elementleriniń biri bolǵan ırǵaq muxammeslerdi de, jay sózden ayırıwshı element ekenligin kórip óttik. Ol muxammeske ayrıqsha sıpat, ráń-báreńlik baǵıshlaw menen birge oǵan emoсionallıq, estetikalıq tásirsheńlik inám etip, muxammestiń yadlanıw imkaniyatın keńeytedi.

Uyqas qosıqtıń eń tiykarǵı elementleriniń birinen esaplanadı. Óytkeni ol poetikalıq sózdiń ózinsheligin támiyinlewde ırǵaq, ólshem sıyaqlı ayrıqsha xızmet atqaradı. Ásirese, awız ádebiyatı tiykarında rawajlanǵan qaraqalpaq ádebiyatı sıyaqlı ádebiyatlarda uyqastıń tutatuǵın ornı óz aldına. Uyqas shıǵarmanıń kórkemligine tikkeley tásir jasaydı. Sátli tabılǵan qatar, óz ornında qollanılǵan sózler menen uyqastıń baylanısı pikirdiń sulıwlıǵın, obrazlılıǵın támiyinleydi.

1 Seytjanov T. Ómir filosofiyası. Nókis. 1979. 122 b.

- 65 -

―Uyqas-bul kosıqtıń bántlik qurılısında shólkemlestiriwshilik xızmet atqaratuǵın hár qanday seslik qaytalawlar‖ 1

Muxammestiń dástúriy uyqası a-a-a-a-a, b-b-b-b-a, v-v-v-v-a, h. t. b. Biraq, házirgi poeziyamızdıń muxammestiń usı dástúriy formasın saqlaǵan halda muxammesler dóretiw menen birge, uyqasıw tártibi túrlishe muxammesler de ushırasadı.

Mine, bul muxammes dástúriy uyqasta jazılǵan XIX ásir ádebiyatı wákili Ájiniyaz dóretiwshiligidegi muxammesler de usı dástúriy uyqas formasın saqlaǵan halda dóretilgen. Avtordıń ―Kerák‖ muxammesi ǵana barlıq bántleri a-a-a-a-b túrinde uyqasadı.

1Jirmunskiy V. M. Rifma, ee istoriya i teoriya. Petrograd. 1923. Str 9.

2I.Yusupov.Ómir saǵan ashıqpan…Nókis, 1999, 53b.

3Ájiniyaz.Tańlamalı shıǵarmaları.Nókis, 1988, 108b.

- 66 -

Aldıńǵı bólimlerde aytıp ótkenimizdey muxammestiń poeziyamızǵaenisiwi menen onıń uyqasıw ózgeshelikleri de túrli kórinislerdi aldı.

Bul shayırlarımızdıń talantı menen talǵamınan, sonday-aq bulformanıń poeziyamızǵa bekkem ornalasıwınan derek beredi.

1Yusupov I. Hár kimniń óz zamanı bar. Nókis. 2004. 54 b.

2Qurbanbaev I. Írǵalıslar Nókis. 1982. 88 b.

- 67 -

1Yusupov I. Ómir saǵan ashıqpan... Nókis. 1999. 90-107 b.

2Qayıpnazarov B. Shıǵarmaları. I-tom Nókis. 1996. 98 b.

3Seytjanov T. Ómir filosofiyası. Nókis 1979. 122 b.

- 68 -

Mine, bunnan kórinip turıptı uyqastıń bul túri muxammeste ónimli isletilgen. Kóp buwınlı, qısqa buwınlı muxammeslerde de jiyi qollanılǵan uyqastıń bul túrinde sońǵı eki qatardı óz ara uyqastırıp, pikirdiń tásirliligin, tıńlawshı eki oqıwshıǵa tez jetip barıw dárejesi joqarı. Sonlıqtan da shayırlarımız uyqastıń usı túrinen kóp paydalanǵan. Q. Bayniyazovtıń ―Ayralıq‖ poeması muxammes formasında jazılǵan bolıp, a-a-a-b-b túrinde uyqasqan.

Sonıń menen birge, muxammeslerde uyqastıń basqa da túrleri isletilgen.Shayırlar óz sezimlerin, kewil keshirmelerin muxammes formasında jetkerip beriw ushın onıń uyqasın túrlendirgen, túrli muqamǵa dóndirip, ózleriniń shayırlıq sheberligi menen bezegen.

- 69 -

S.Tájimuratovtıń muxammesleriniń derlik barlıǵı usı a-a-b-a-a túrinde uyqasadı.Al J.Izbasqanov muxammesleri hár túrli formada uyqasqan. A-b-a-b-a

Uyqastıń bul forması avtorǵa aytıp atırǵan waqıya yamasa lirik qaharmannıń ruwxıy halatın beriwde pikirdiń izbe-izligin saqlawǵa hám onıń kem-kem joqarı ton menen aytılıw imkaniyatın beredi.Sonlıqtan da, bunday uyqastaǵı qosıqlardı(muxammeslerdi) oqıǵanda, onıń oqılıwı jeńil bolıp, oqıwshınıń da tıńlawshınıń da shıǵarmaǵa ústirtin qarawına jol qoymaydı.

1Izbasqanov.J.Men kútken kún.1993, 10-25 b

2Seytjanov.T.Ómir filasofiyası.Nókis.1979, 99-b

3Raxmanov.K.Ómir sen ullısań.Nókis.1981, 27-b

- 70 -