MD hám PQJ / Qaraqalpaq ádebiyatında muxammeslerdiń evolyuсiyası hám kórkemlik ózgesheligi

II BAP. QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍNDA MUXAMMESTIŃ

PAYDA BOLÍWÍ HÁM EVOLYUCIYASÍ

a) Ájiniyaz dóretiwshiligindegi muxammesler

XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatında xalıq awızeki dóretiwshiligi menen qatar jazba ádebiyat teńdey rawajlandı. Xalıq burınnan rawajlanǵan folklorlıq dóretpelerdi oqıw menen birge jazba ádebiyat wákilleriniń shıǵarmaların da

úyrengen. Kúnxoja tárepinen engizilgen tórt qatarlı (murabba) formada qosıq jazıw dástúrge aylandı. Shayırlar tek qosıq dóretiw menen sheklenbey, qıssaxanlıq hám baqsılıq ónerin de iyelegen. Sebebi, shayırlardıń dóretpeleri oqıw jolınan góre tıńlaw jolı arqalı kóbirek tarqalǵan.

XIX ásir basqa da kópshilik xalıqlardıń tariyxındaǵı sıyaqlı qaraqalpaq xalqınıń tariyxında da oǵada úlken áhmiyetke iye dáwrlerdiń biri boldı. Tariyxıy jaǵdaylar qaraqalpaq xalqınıń sol dáwirdegi oypikirin, arzıw ármanların, keypin

ózleriniń shıǵarmalarında bayan etiwshi bir qatar sóz sheberlerin tariyx maydanına keltirdi. Olardıń hár biri ózine tán hawazı menen, ózine tán usıl hám tili menen óz zamanınıń, óz xalqınıń kelbetin, kórinisin xatqa túsirip, keleshekke miyras etip qaldırdı.

Bul dáwirdegi qaraqalpaq shayırlarının ishinde ayrıqsha ózinshelikke iye wákillerdiń biri Ájiniyaz boldı. Ájiniyaz kóp izertlewshilerdiń durıs kórsetkenindey1, XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń ishinde óziniń bir qatar ayrıqshalıqları menen kózge túsedi. Onıń ayrıqshalıǵı shayırdıń tema tańlawı, lirizmdegi ózinshelik, qosıqlarında shıǵıs shayırlarına tán ózgesheligindekórinedi.

1 Dawqaraev N. Revolyuсiyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherki. Tashkent. Fan.1959.162-171b.

- 32 -

Ájiniyaz qaraqalpaq xalqınıń kórkem sana seziminde oǵada tereń iz qaldırǵan shayırlardan boldı. Eger Berdaqtı qaraqalpaqtıń eń ataqlı, ullı shayırı dep tanısaq, bunıń mánisi Berdaqtıń shıǵarmalarındaǵı xalıqlıq soсiallıq mániniń tereńliginde jáne demokratizmniń masshtablıǵında ekeni málim. Al, Ájiniyazdıń

Watanshıllıǵı menen gumanistligi, shayırlıq mádeniyatındaǵı oqımıslılıq onı óz zamanlasları arasında ózgeshe bir tóbe etip kórsetip turadı. Ájiniyaz XIX ásir lirikasında novator shayır esaplanadı. Ol Shıǵıs dástúrlerin, qosıq formaların qaraqalpaq ádebiyatına engiziwi menen belgili.

Biz jumısımızdıń bul bóliminde Ájiniyaz shayır tárepinen qaraqalpaq lirikasına engizilgen-muxammesler haqqında sóz etemiz.

―Muxammes - (arabsha beslik sózinen alınǵan) bes qatardan turatuǵın bir neshe bántlerden ibarat lirikalıq janr‖.1

Qosıqtıń bul forması Shıǵıs xalıqlar ádebiyatında sonıń menen birge túrkiy ádebiyatta da eń ónimli qollanılatuǵın, jetekshi orın iyeleytuǵın forma esaplanadı.

Qaraqalpaq ádebiyatında bul formanıń payda bolıwı Ájiniyaz dóretiwshiligi menen baylanıslı. Shıǵıs dástúrlerin jetik bilgen Ájiniyaz shayır onıń ónimli formaların óziniń ádebiyatına maslastırǵan. Sebebi, muxammes aruz ólsheminde jazılıwı kerek bolıp, ol túrkiy (agglyutinativ) jalǵamalı tillerdiń ishki nızamlıqlarına sáykes kele bermeydi. Muxammesti qaraqalpaq ádebiyatına

Ájiniyaz shayır alıp kirgenligin shayır dóretiwshiligi boyınsha islengen ilimiy miynetlerde aytıp ótiledi.

Filologiya ilimleri doktorı Q. Ayımbetov ―Jazba ádebiy dáreklerdiń

Ájiniyaz tvorchestvosına tikkeley tásiri onıń

qosıqlarınıń formalarında ayqın kórinedi. Qaraqalpaq poeziyasına

1 AxmetovS. Esenov J. Jarimbetov Q. Ádebiyattanıw atamalarınıń orısshaqaraqalpaqsha túsindirmesózligi. Nókis. Bilim. 1994. 140-144betler

- 33 -

qosıqtıń muxammes formasın tolıq mánisinde alıp kirgen Ájiniyaz ekeni dawsız. Ol Shıǵıs ádebiyatı klassikleriniń shıǵarmalarınan úlgi alıp qaraqalpaq qosıq qurılısında muxammes ólshemin payda etti‖1, - dep jazadı.

Bunnan sońǵı izertleniwler de Ájiniyaz shayırdıń qaraqalpaq poeziyasına muxammes qosıq formasın engizgenligin tastıyıqlaydı.2

Qaraqalpaq ádebiyatında qosıq sillabikalıq yaǵnıy barmaq ólsheminde jazıladı. Bul proсess qosıq qurılısın izertlewshiler tárepinen ilimiy tiykarlar menen tastıyqlanǵan.

Biziń tilimizde qosıq sillabikalıq, óytkeni ol buwın nızamına tiykaralanadı. Buwın qosıqtıń tiykarǵı komponenti, shártli belgisi sıpatındı xızmet ete aladı. Bizdegi sillabika ana tilimizdiń ishki nızamına, onıń fonetikalıq hám grammatikalıq tábiyatına ǵárezli. Óytkeni, qaysı tilde bolmasın, qosıq qurılısı sol xalıqtıń ana tiliniń fonetikalıq ózgesheligine baǵınǵan boladı hám onnan shıǵıp kete almaydı‖.3

Ájiniyaz dóretiwshiligi boyınsha islengen ilimiy jumıslarda, maqalalarda, monografiyalarda shayırdıń qosıqlarındaǵı ólshemler haqqında túrlishe pikirlerdiń barlıǵınıń gúwası boldıq. Bir qatar ilimpazlar Ájiniyaz dóretiwshiliginde, ulıwma qaraqalpaq ádebiyatına aruz ólshemi tán emes dep esaplasa, ekinshi topar ilimpazlar qaraqalpaq ádebiyatında Ájiniyaz dóretiwshiliginde aruz ólsheminiń ayırımbáhirleri qollanılǵan de gen pikirdi alǵa súredi.

1Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı. Nókis Qaraqalpaqstan. 1988. 171 bet.

2Mámbetov K. Ájiniyaz.(ilimiy ocherk). Nókis Bilim.1994.121bet.

Hamidiy H. Shıǵıs tillerindegi jazba derekler hám XIX - ásir qaraqalpaq shayırları. Nókis jazba derekler hám XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırları. Noqis –Bilim.1991.163bet Murtazaev A. Shayırdıńmuxabbatı. Nókis. Qaraqalpaqstan. 1988. 6768 bet Jarimbetov Q. XIX-ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı.

3Axmetov S.Sultanov Q.Ádebiyattanıu.Nókis.Bilim.1994.227-b

- 34 -

Ózbekstan hám Qaraqalpaqtan xalıq shayırı I. Yusupov, ―Ájiniyaz poeziyanıń aruz sistemasın da, ǵázzel, rubayı janrlarınıń da sırın álbette bilgen. Biraq buǵan qarap Ájiniyaz qaraqalpaq poeziyasına aruz ólshemin, ǵazzel janrın endirdi degen pikirlerdi men dálilsiz dep oylayman. Óytkeni shayır ózi túsinip bilgen formalardıń bárin óz ádebiyatınp engize beriwge urınbaydı, bálki olardıń maqsetke muwapıq degenlerin ǵana paydalanadı‖, 1 dep aytıp ótse, qaraqalpaq qosıq qurılısın, onıń ólshemlerin arnawlı úyrengen ádebiyatshı Q. Muratbaev I.

Yusupov penen birdey pikirdi alǵa súredi: ―Qaraqalpaq tili barlıq túrkiy sistemasındaǵı tillerdiń qatarında jalǵamalı (agglyutinativ) tiller sistemasına kiredi. Sonıń ushın da qosıq qatarındaǵı sózlerdiń uzın hám qısqa buwınlardıń almasıp keliwine, yaǵnıy arab tiliniń zakonlıqlarına tiykarlanǵan aruz qaraqalpaq tiliniń qurılısına zakonlarına sáykes kelmeydi‖2.

Qaraqalpaq poeziyasında aruz ólsheminiń qollanılıwı jóninde joqarıdaǵı pikirlerge qarama - qarsı túsinikler de bar. Ájiniyaz dóretiwshiligin tariyxıy hám poetikalık aspektinde puxta úyrenip, olar boyınsha itibarlı miynetler járiyalaǵan

A. Murtazaev Ájiniyaz shayırdıń muxammesleriniń kópshiligi aruz ólsheminde jazılǵan dep esaplaydı. Ol óziniń ―Shayırdıń muxabbatı‖ degen kitabında aruz qosıq ólshemi tuwralı keń túsinikler beredi. Onnan soń Ájiniyazdıń shıǵarmalarındaǵı aruz ólshemi belgilerin konkret mısallar menenkórsetip beredi.

―…Ájiniyaz aruzdiń túrkiy poeziyaǵa tán sińisken báhirlerinde qosıqlar dóretken. Onıń házirgi bar shıǵarmalarınan muxammesleri aruzdıń ramal báhrine tiykarlanǵan‖.3

1. Yusupov I. Dala Orfeyi. Ájiniyaz. Nókis. Qaraqalpaqstan.1975j. 17-bet.

2 Muratbaev Karakalpak poeziyasının kosık kurılısı.Nókis.1977.33-bet. 3Murtazaev A Shayırdıń muxabbatı.Nókis.Qaraqalpaqstan.1988-j.67-68b

- 35 -

A. Murtazaev mısal retinde shayırdıń ―Shıqtı jan‖, ―Oyan‖ degen muxammeslerinen úzindiler keltiredi.

F.i.k. D. Paxratdinov ta Ájiniyaz muxammeslerin aruz ólshemine tartıp kóredi hám olar aruzdıń rámal báhrinde jazılǵan degen juwmaqqa keledi.

Shayırdıń satiralıq mazmunda jazılǵan shıǵarmaları aruz sistemasına tuwrı kelmeydi. Olar qaraqalpaqlardıń jaydarı qosıq formaına jaqınlastırılǵan. Sonlıqtan

Ájiniyaz barlıq muxammeslerinaruzdıń báhirlerinde jazǵan degen pikir natuwrı.

Ózbek ádebiyatında aruz sisteması boyınsha nátiyjeli izertlew alıp barǵan U. Tuychiev aruz hám barmaq sistemasınıń bir - birine tásirin anıq, túsinikli etip ashıp beredi:

―…Barmaq sistemasında geyde bir buwınńıń eki buwın wazıypasın atqarıwı, túbir sózdiń eki turaqqa bólinip keliwi, barmaq sistemasında jazılǵan shıǵarma ishinde aruzǵa mas keliwshi bántler bar bolıwı, ayırım shıǵarmalardıń aruzǵa da, barMAq sistemasına da mas keliwi menen xarakterlenedi‖1. Sonday-aq avtor aruzda geyde ruknlar aqırı menen olarǵa kirgen sóz yaki sózler aqırınıń uqsas keliwi ham olardıń kúsheyip barıwın barmaq sistemasınıń aruzǵa kórsetken tásiri dep túsindiredi.

Bizge belgili túrkiy tilde ǵázzel, muxammesler dóretken klassik shayırlar, tiykarınan, aruzdıń rámal báhirinde jazǵan. Túrkiy poeziyanıń jetik wákilleri

Nawayı, Atayı, Nazım, Boborahim Mashrab h.t.b. shayırlardıń kópshlik ǵázelleri ham muxammesleri aruzdıń usı rámal báhrinde jazılǵan. Sebebi, aruz ólshemi tiykarınan arab poeziyasına tán bolıp, buwınlardıń sózılıńqı, qısqalıǵına qurılǵan.

Sonlıqtan ol arab tiliniń zańlıqlarına boysınadı. Aruz sońın ala

1 Tuychiev U. Uzbek poeziyasında aruz sistemasi. Toshkent. Fan. 1985 j. 52-bet.

- 36 -

túrkiy poeziyaǵa ótken biraq onıń barlık báhirleri túrkiy poeziyaǵa enispegen.

Barmaq ólshemine jaqın keletuǵın rámal hám hazadj sıyaqlı báhirleri ǵana qabıl etilgen. Bul haqqında aruz sisteması boyınsha ilimiy jumıslar alıp barǵan avtorlar keńirek sóz etken1.

Qaraqalpaq shayırı Ájiniyaz lirikasında aruz kórinisleri tuwralı da joqarıdǵa jaǵdaylardı aytıw múmkin. Aruz belgileri onıń muxammeslerinde A. Murtazaev aytqanınday rámal báhrinde kórinedi. Shayır lirikaların sonıń ishinde muxammeslerin keń xalıqtıń qabıllawına, onıń estetikalıq talǵamına, talaplarına iykemlestiripjazdı.

Ájiniyaz lirikaları óziniń ráńbáreńligi menen ajıralıp turadı. Búgingi jumısımızdıń obekti bolǵan - muxammesleri de tematikalıq hám kórkemlik jaqtan XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń, sonday-aq Ájiniyaz lirikasınıń shıńı esaplanadı. Shayır muxammeslerinde ıshqımuxabbat, ayralıq, saǵınısh, ókinish, súyiniw, tolqınlanıw usaǵan ishki sezimlerdi ruwxıy tolǵanıslardı beredi.

Gezdim ol noǵay, orısnı hám Orınbor qalasın,

Keshe kúndiz zar etip, áylep qudaǵa nalasın, Álime

alıp waraqnı yad etip kim xamasın,

Xat qılıp jazdım qaǵazǵa bul muxammes namasın,

Ah, dariyǵa, wah dariyǵ, mıń sanlı árman shıqtı jan.2

Muxammestiń mazmunına qaraǵanda Ájiniyaz onı nama (xat) tártibinde jazǵan. Onda lirikalıq qaharman júrek sırların, arzıwármanların, shekken azap aqıbetlerin, kórgen bilgenlerin bayan etedi. Muxammes dástúriy a-a-a-a-a, b-b-b- b-a, v-v-v-v-a h.t.b. tártibinde jazılǵan.

1 Tuychiev U. Wzbek poeziyasida aruz sistemasi. Toshkent. Fan.1985. Atdaev A. Ritmicheskiy stroy

turkmenskogo stixa. Ashxabad.1966. Mallaev N. Wzbek adabiti tarixi. Toshkent. 1963.

2Ájiniyaz. Tańlamalı shıǵarmaları. Nókis. Qaraqalpaqstan.1988. 68-bet.

- 37 -

Shayırdıń ―Beri kel‖, ―Ay álip‖, ‖Oyan‖ muxammesleri ashıqlıq temasında jazılǵan. Ájiniyaz shıǵarmalarınıń kórkemlik formalarına ayrıqsha itibar berip, olardı túrli muqamǵa dóndirip, oqıwshıǵa hám tıńlawshıǵa estetikalıq zawıq bere alǵan. Mısalı, onıń ‖Beri kel‖, ―Ay álip‖, dep atalǵan ıshqımuxabbat mazmunına qurılǵan muxammeslerinde sóz oyını tártipleri sheber isletilgen. Shayır Shıǵıs poeziyasında burınnan bar kórkemlik dástúrdi paydalanıp, joqarıda atalǵan muxammeslerin álipbe tártibinde jazadı.

‖Shıǵıs ádebiyatında keń tarqalǵan lirikalıq forma - muashshaq. Qosıqtaǵı qatar, báyit yaki bánttiń bas háripleriniń jıyındısınan adamnıń atı, sóz, atama yamasa názerde tutılǵan uǵımdı keltirip shıǵaratuǵın qosıq. Teoriyalıq hám enciklopediyalıq ádebiyatlarda muashshaqtıń dáslepki dóretiwshisi sıpatında IX- X ásirde Ispaniyada jasaǵan arab shayırı Muhaddam Ibn Muaf atap ótiledi.1

Ilimpaz Q. Orazımbetov Ájiniyaz Qosıbay ulınıń usı eki muxammesin janrlıq forması boyınsha muashshaq qosıqlarınıń ájayıp úlgisi hám onı qarqalpaq

ádebiyatına alıp kelgen birinshi sóz sheberi de Ájiniyaz shayır ekenligin tastıyıqlaydı. Avtor shayır dóretiwshiligi boyınsha islengen basqa ilimiy izertlewlerdi talqılap bul muxammeslerdi álipbe qosıqları dep atawdı maqullaydı.

―…. Muashshaq penen álipbe qosıqlarınıń arasında ayta qalarlıqtay formalık

ózinshelik joq. Sonlıqtan da Ájiniyazdıń bul shıǵarmasın qaraqalpaq

ádebiyatındaǵı muashshaq formasınıń bir kórinisi sıpatında talqıǵa tartıw múmkin. Lekin muashshaq dep atawdan góre álipbe qosıǵı dep ataw onıń xarakterin ele de tolıǵıraq ashıp beretuǵınlıǵına gúman joq .‖2

Ay - álip kim, aq ywzińdur aynı álem ánwariy,

1Adabiy turlar va janrlar. Tashkent. Fan, 1992, 180-188-betler.

2Q. Orazımbetov. Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası.Nókis. Bilim. 2004 j. 43-bet.

- 38 -

Be - beliń qıpsha dilbar, kóz ǵanań shaqla wáliy, Te

- tisińdur dana - dana láblerińniń pallarıy Se-sorıp

shiyrin lábiń qanadurman, áy páriy

Jım - jamalıń kórmegenshe, zarı giryan Ziywariy.1

Bul eki qosıqtıń (muxammes) eń utımlı tárepi, olardıń ekewide arab álipbesi háripleri menen baslanıwında hám sol arab álipbesi tiykarında jaylastırılǵan. Bul arqalı biz Ájiniyazdıń sawatlılıq sheńberiniń qanshelli dárejede keńligin bilsek.

Qosıqsız ómirin kóz aldına keltire almaytuǵın qaraqalpaq xalqı ushın ilim – bilimdi úyreniwdiń jańa bir usılı dep qabıllaw múmkin. Bul Ájiniyaz shayırdıń ilim - pándi tarqatıwshı aǵartıwshı shayır ekenlgin dálilleydi.

Ayáliftek naz etip, háykelni taqqan, beri kel, Be-

buralıp, saz etip qashını qaqqan, beri kel, Te-

tutashıp ot kibi, qıya baqqan beri kel,

Sesáná aytıp tiliydin pallar aqqan, beri kel, Jim-

janımdı órteyip, otlarǵa jaqqan, beri kel2.

Ájiniyaz bul eki muxammesin de dástúriy a-a-a-a-a, b-b-b-b-a, v-v-v-v-a formasında 14-15 buwınnan ibarat qılıp dóretken.

Shayırdıń ―Oyan‖ muxammesi de ıshqımuxabbat temasına arnalǵan bolıp, dástúriy uyqasta 14-15 buwınan ibarat qılıp dóretilgen. Muxammes mazmunı uyqıda jatqan yar jamalına ıntıq ashıǵınıń ahıw zarın, kóńil kúyin ashıp beriwge arnalǵan.

Nıspı sháb keldim qashıńa, nazlı jananım oyan,

Sham - shıraǵ yaqtım bashıńa, nuwrı ánwarım oyan,

1Ájiniyaz. Nókis ―Qaraqalpaqstan‖ 1988, 32-bet.

2Ájiniyaz. Bir páriy. Nókis. Qaraqalpaqtan.1993 . 17-bet

- 39 -

Kózlárimniń ráwshanı, ol mahi tabanım oyan,

Yolıńda zar áylegen, áy misli afǵanım oyan, Men

seniń keldim qashıńa ráhim et, janım oyan.1

«Lirika turmıstıń tek jaqtılı, kóterińki, yoshlı táreplerin beriw menen sheklenbeydi, al onıń kewilsiz, qarańǵı táreplerin de sáwlelendiredi. Kóp ǵana lirikalıq shıǵarmalar adam ómirindegi kewilsizlikten, sátsizliklerden tuwılatuǵın,

ǵamlı, hásiretli, nalıshqa tolı sezimlerdi ruwxıy daǵdarıslardı beredi.»2 Lirikanıń muxammes forması usınday sezimlerdi beriwde, onı júrek tórinen shıǵarıp jetkeriwde eń ónimli qollanılatuǵın formalardan. Ájiniyaz shayırdıń ―Kózlerim‖,

―Shıqtı jan‖ muxammesleri lirik qaharmannıń ruwxıy tolǵanısların, ishki sezimlerin bayanlawda utımlı jetiskenliklerge erisilgen.

Endi sennen ayrılıp, ne kesher halım meniń,

Digir - dashım bánt bolıp, batıl bolur yolım meniń,

Qawmiqardashım tanımay jat bolur elim meniń, Ekkisi

kem ellige kelip qayttı ıǵbalım meniń, Álwidaǵlap kettiń

menen harne barım kózlerim.3

Shayırdıń nalısh mazmunında jazılǵan ―Shıqtı jan‖ muxammesi haqıyqıy intim lirikanıń úlgisi. Onda lirik qaharmannıń ómiriniń túrli jaǵdaylarına baylanıslı payda bolǵan ayralıq, saǵınısh, hijran azabı motivleri jırlanǵan.

Bándedurman, razıman, qadir qudanıń ámirine,

Qabılıw qayıl erúrman, shum pálektiń jábirine,

1Ájiniyaz Bir páriy. Nókis. QQ. 1993. 46-b

2Járimbetov Q. XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hámrawajlanıw tariyxı.

Nókis. Bilim. 2004- j.

3 Ájiniyaz. Bir páriy. Nókis. Qaraqalpaqstan.1993, 49-50 bet

- 40 -