MD hám PQJ / Qaraqalpaq ádebiyatında muxammeslerdiń evolyuсiyası hám kórkemlik ózgesheligi

oqıwshıdan ayqın pikir tuwdıra alıw sheberligin úyrenedi. Onıń dóretiwshiligin hár tárepleme úyrengen avtor «Shayır kórkem kamalatqa ótmish miyrastan ónimli paydalanıwǵa umtıldı hám shıǵarmalarına tema tańlaw, kórkem sheberlikke itibar menen ǵárzsiz jol tuttı. Ol ásirese muxammes janrınıń rawajlanıwına úlken úles qostı»1 degen juwmaq shıǵaradı.

f.i.k. Yo. Isohoqovtıń «Bayoz va bayozshilik tarixi»2 dep atalǵan maqalası tiykarınan teoriyalıq máselege arnalǵan bolıp, onda ǵázzel hám muxammeslerden dúzilgen bayazlar, Bayaziy muxammes, muxammes hám musaddaslar bayazı sıyaqlı atamalarǵa anıqlıqlar kiritedi, olardıń tariyxına, rawajlanıw evolyuсiyasına toqtaydı. f.i.k. E. Shodievtıń

«Zullisonayn shoirlar»3 dep atalǵan maqalasında Xamborxon Xwjandiy qálemine tiyisli muxammesleri úyreniledi. Basqa izetlewlerden ayırmashılıǵı hayal dóretiwshiniń ishki keshirmelerin ashıp beriwkóbirek dıqqat orayında boladı.

f.i.k. D.Rahmatovanıń «Shoir Pisandiy»4 dep atalǵan miynetinde shayır Pisandiy qálemine tiyisli «Muxammasi Pisandiy» (Bekturboy haqida hajv) yaǵnıy 1889-jılı Qoqand qalasında bolıp ótken tariyxıy waqıyaǵa baǵıshlanǵan muxammesin tallaydı. Muxammes ashshı satiraǵa qurılǵan bolıp, izertlewshi onıń kórkemlik ózgesheligin ashıp beriwde úlken jetiskenliklerge erisken.

Juwmaqlap aytqanda ózbek ádebiyattanıw iliminde lirikanıń bul formasına teoriyalıq anıqlama berilip, bul formada qálem terbetken shayırlar dóretiwshligi túrli aspektlerde úyrenilgen. Bunnan kórinip turıptı ózbek ádebiyattanıwı ilimi basqa túrkiy ádebiyatlarǵa salıstırǵanda ádewir dárejede alǵa ilgerilep ketken.

1Sonda., 53b.

2Ishaqov Yo.Bayoz va bayozchilik tarixi.Wzbek adabiyoti tarixi masalalari.Toshkent.1976, 78b.

3Shodieva M.Zullisonayn shoirlar.Toshkent.1976.101b.

4Rahmatova D.Shoir Pisandiy.Toshkent.1976.115b.

- 22 -

b) Qaraqalpaq ádebiyatında muxammestiń izertleniwi

Lirikalıq shıǵarmada lirikalıq qaharman keshirmesin sáwlelendiriwde olardıń sırtqı formalıq dúzilisi de ayrıqsha áhmiyetke iye. Qaraqalpaq poeziyasında sırtqı formalıq dúzilisi menen ózgeshelenetuǵın, yaǵnıy janrlıq qásiyetleri, qatarlar sanı menen belgilenetuǵın muxammesler lirikamızdıń mazmunlıq hám formalıq bayıǵanlıǵınıń haqıyqıy dálili sıpatında shayırlarımız dóretiwshiliginen orın alıp kelmekte.

―Poeziya oydıń jıynaqlılıǵın, sózdiń kórkemliligin, uyqastıń sulıwlıǵın qáleydi.

Sonıń ushında bul janrda shıǵarma jazıw júdá juwapkershilikti talap etedi‖.1

Qaraqalpaq xalqı óziniń uzaq jıllıq tariyxında bay ádebiy miyrasqa iye. Neshe

ásirler dawamında atadan balaǵa ótip, biziń kúnimizge jetken xalıqtıń poetikalıq dóretpeleri, shayırlarımızdıń tereń mazmunlı shıǵarmaları, qaraqalpaq ádebiyatınıń sonıń ishindepoeziyamızdıń ósip jetisken derekleriniń biri bolıp tabıladı.

―Xalıq poeziyasınıń ideyalıq baǵıtın, kúshli obrazların, turmıstı kórkemlep súwretlewshi usılların, formasın paydalanıw hár bir dáwirde sol dáwirdiń talabına say baylanıslı dawam ettirilip otıradı.‖2

Qaraqalpaq poeziyası óziniń kóp túrli janr hám formaları menen ajıralıp turadı. Hár bir janr hám forma óziniń atqaratuǵın roli hám kóteretuǵın máselesi menen poeziya atalǵan bir pútinliktiń belgili múshesin quraydı.

Qaraqalpaq poeziyasında kóp hám keń tarqalǵan lirikalıq formalardıń birimuxammesler. Biz jumısımızdıń bul bóliminde qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde usı lirikalıq formanıń izertleniw, úyreniw barısın qarastıramız. Bizden aldınǵı úyrenilgen miynetlerdi talqılap, muxammestiń úyreniliw jaǵdayın kórip shıǵamız.

1Mámbetniyazov T. Poeziya haqqında oylar. Nókis. 1985. 108 b.

2 Axmetov S. Qaraqalpaq sovet poeziyası. Nókis. 1988. 5 b.

- 23 -

aruz sistemasın da, ǵázzel, rubayı janrlarınıń da sırın álbette bilgen. Biraq buǵan qarap Ájiniyaz qaraqalpaq poeziyasına aruz ólshemin, ǵázzel janrın endirdi degen pikirlerdi dálilsiz dep oylayman, ‖1-degen juwmaq shıǵaradı. Ájiniyaz dóretiwshiligi boyınsha islengen hár bir jańa miynette onıń muxammesleri haqqında hár túrli jańa pikirler berildi. Shayır dóretiwshiligi boyınsha qánige, onı arnawlı úyrengen alım Q. Bayniyazov Ájiniyazdıń dóretiwshiligine turkmen shayırlarınıń tásirine óz aldına toqtaydı. Ájiniyaz shayırdıń ―Kózlerim‖, ―Oyan‖,

―Berikel‖ muxammeslerin Ǵáripniyazdıń ―Kózlerim‖, Mollanepestiń ―Oyan‖ hám ―Berigel‖ redifli muxammesleriniń tasirinde jazılǵan taxmis muxammes degen juwmaq shıǵaradı. Biraq avtor bul jerde ―taxmis muxammes‖ terminin paydalanbaydı, al: ―Mollanepeske eliklep ―Oyan‖ hám ―Berigel‖ qosıqların jazadı hám bul shıǵarmalar menen túrkmen shayırınıń ―Zohre-Tayır‖ dástanındaǵı ―Oyan‖ redifi menen tamamlanatuǵın muxammesi, ―Berigel‖ lirikası arasında bir qansha ulıwmalıq qásiyetler bar‖2 degen juwmaqqa kelgen. Ádebiyat teoriyasına arnalǵan ilimiy miynetlerden belgili eger avtor taxmis muxammes jaratpaqshı bolsa, ózi úlgi etip alǵan shayırdıń pikirin dawam ettiriw ushın onıń eki bántinen paydalanadı hám ózi úsh bánt qosıp mine usı formanı payda etedi. Biraq bul jerde Mollanepes penen Ájiniyazdıń muxammesleriniń redifi ―Berikel‖ bolǵanı menen

Ájiniyaz shayırdıń muxammesi túpkilikli parıq qıladı. Ájiniyaz bul muxammesin shıǵıs poetikasındaǵı sóz oyını muashshaq yaǵnıy álipbe tartibinde dóretedi. ―Oyan‖ muxammesiniń mazmunı ham forması eki shayırda da birdey yaǵnıy uyqıda jatqan dilbarına ashıqlarınıń múrájátin bayanlaǵan. Mine, bul muxammesti taxmis muxammes degen juwmaq shıǵarıw múmkin biraq avtor: ―Olar biriniń mazmunın ekinshisi tákrarlamaydı hám bul shıǵarmalarda hár bir shayırdıń qaytalanbaytuǵın xarakteri, ruwxıy keshirmeleri menen oy-

1Yusupov I. Dala Orfeyi. Ájiniyaz. Nókis. 1975. 17 b.

2Bayniyazov Q. Qosıqtıń kúshi. Nókis. 1977. 47 b.

- 25 -

sezimleri ayqın sáwlelengen‖1 dep taxmis muxammestiń teoriyasına qayshı pikir aytadı.

Qaraqalpaq ádebiyatında realizm máselesi boyınsha bir qatar bahalı mi jumıslar alıp barǵan alım N.Japaqovtıń ilimiy miynetleri jámlengen,

―Revalyuсiyaǵa shekemgi Qaraqalpaq ádebiyatında realizm máseleleri‖ miynetinde Ájiniyaz dóretiwshiligine arnalǵan ―Adamrealistlik ádebiyattıń oraylıq teması‖ degen maqalası bar. Onda shayır dóretiwshiligi, realistlik sheberligi keń túrde sóz etiledi. Sonıń menen birge avtor shayır dóretpeleriniń mazmun hám formalıq jaqtan kóp túrliligine de itibar qaratadı. ―Conı da kórsetip ótiw kerek, shayır hámme shıǵarmasında da mazmunǵa qaray forma tabadı, mazmunǵa ılayıq ólshem, ırǵaq izleydi‖.2 Shayırdıń ―Kózlerim ‖ muxammesin mısal etip keltirgennen soń avtor muxammestiń ózinsheligin hám Ájiniyazdıń jańa formanı ádebiyatına engizgenin aytıp ótedi. ―Ájiniyaz Shıǵıs klassik ádebiyatınıń,

ásirese, Nawayı, Fizuliy, Maqtımqulınıń qosıq qurılısı texnikaların tolıq iyelep, olardı qaraqalpaq ádebiyatına sińistirgen, ózi sol qosıq qurılısınıń barlıq túrinde shıǵarmalar dóretken. Sonıń menen birge, hár bir úlken xudojniktiń óziniń original, jańa formasın, texnikasın payda etetuǵınınday, Ájiniyazda jańa forma hám jańa qosıq qurılısların jasaǵan‖.3 Mine, bunnan kórinip turıptı ádebiyatshı N.Japaqovta bul formanıń Ájiniyaz tárepinen poeziyamızǵa kirgizilgenligin dálillegen.

Ájiniyaz dóretiwshiligin tariyxıy hám poetikalıq aspektinde puxta úyrenip olar boyınsha itibarlı miynetler járiyalaǵan A.Murtazaev óziniń ―Shayırdıń muhabbatı‖ degen miynetinde tikkeley shayır dóretiwshiligine arnalǵan. Izertlewshiniń basqa ilimpazlardan ayırmashılıǵı, shayırdıń muxammeslerine arnalǵan bóliminde olardı aruz ólsheminde jazılǵan degen pikirlerdi alǵa súredi. Aruz ólshemi

1Bayniyazov Q. Qosıqtıń kúshi. Nókis. 1977. 48 b.

2Japaqov N. Shıǵarmaları. I tom. Nókis. 1979. 112 b.

3Japaqov N. Shıǵarmaları. I tom. Nókis. 1979. 112 b.

- 26 -

boyınsha keń túsinikler berip bolǵannan soń Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı aruz

ólshemi belgilerin konkret mısallar menen kórsetip beredi. …. Ol (Ájiniyaz) aruzdıń túrkiy poeziyaǵa tán, sińisken báhirlerinde qosıqlar dóretken. Onıń házirgi bar shıǵarmalarınan muhammesleri aruzdıń raial báhrine tiykarlanǵan. Máselen, shayırdıń tómendegi qosıqları rámáli musammani maxfuz ólsheminiń talaplarına tolıq juwap juwap beredi.

―Ay álip

Ay álip kim /aq ywzińdur/aynı álem/ánwariy,

Be belińdur /qıpsha dilbar kóz ǵanań/sháhla wáliy.

Foilatun /foilatun/foilatun/foilun

-u- -/-u--/--u--/-u--u- -/-u--/--u--/-u-‖1

Ájiniyaz basqa muxammeslerine de aruzdıń usı ólshemi qabıl etilgen, negiz etip alınǵan dep tastıyqlaydı. A.Murtazaev mısal retinde shayırdıń ―Shıqtı jan‖,

―Oyan‖ Muxammeslerinen úzindiler keltiredi. Bul miynet izertlewshiler arasında tartıslı pikirlerge sebep bolıp kiyatırǵan aruz báhirleriniń túrkiy ádebiyatta paydalanıw yaki paydalanbawmáselesine biraz anıqlıq kiritedi.

Qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ádebiy tásirler máselesine arnalǵan bahalı miynetlerdiń avtorı akademik. H. Hamidovtıń ―Shıǵıs tillerindegi jazba derekler hám XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırları‖ miynetinde XIX ásir qaraqalpaq poeziyasınıń klassigi Ájiniyaz dóretiwshiligi keń túrde sóz etilgen. Kitaptıń úshinshi babınıń ekinshi bólimi ―Ájiniyaz dóretiwshiligi hám jazba derekler‖ dep ataladı. Avtor dáslep XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń ádebiy hám mádeniy jaǵdayı haqqında sóz etip, dereklerdiń Ájiniyaz poeziyasına tásirin úyrenedi.

Sonday-aq Ájiniyaz shayırdıń tematikalıq, stillik, formalıq hám kórkemlik jaqtan

ózinshelikke iye ayırmashılıǵın aytıp ótedi. ―Ájiniyaz óziniń poeziyası menen jalpı qaraqalpaq poeziyasına jańa tematika, jańa syujetlik detallar, jańa stil, forma, janr, obrazlıq qurallar hám kórkem til alıp

1 Murtazaev A. Shayırdıń muxabbatı. Nókis. 1988. 67-68 b.

- 27 -

keldi.‖1 Bunnan soń, shayır dóretiwshiligindegi muxammes formasına itibar berip, onı ádebiyatımızǵa Ájiniyaz alıp kirgenligin jáne bir mártebe tastıyqlaydı. "Qaraqalpaq poeziyasına qosıqtıń muxammes formasın tolıq mánisinde alıp kirgen

Ájiniyaz ekeni dawsız. Arab poeziyası bergen aruz sistemasındaǵı qosıq qaǵıydasına qurılǵan bes qatardan, hár qatarı on bes, on altı buwınnan turatuǵın

Ájiniyazdıń muxammesleri óziniń ayırım ózgesheliklerine iye.‖2 Avtor bunnan soń arab poeziyasında negiz salınǵan murabba, muxammas, musáddas, musammán sıyaqlı qosıq formaları haqqında qısqasha aytıp ótedi de Ájiniyaz shayırdıń ―Shıqtı jan‖, ―Oyan‖ muxammeslerinen mısallar keltiredi. Joqarıda aytıp ótilgen shayırdıń muxammesleriniń ayırım ózgeshelikleri haqqında hesh qanday túsinik yaki pikir bildirilmeydi.

B. Qálimbetovtıń ―Lirika Ájiniyaza‖ dep atalǵan miyneti poetikalıq sheberlik aspektinde úyrenilgen. Miynettiń tiykarǵı obekti Ájiniyaz dóretpelerin Dehlawiy, Nawayı, Andalib, Mashrab, Maqtımqulı dóretpeleri menen baylanısın úyreniwi qaratılǵan. Ekinshi bapta Andalibtiń ―Na balo xub‖, ―Mendin‖ shıǵarmaları menen

Ájiniyazdıń ―Shıqtı jan‖ muxammesiniń uqsaslıq tárepleri aytıp ótiledi. Jumıstıń úshinshi babı ―Slova i obraz‖ dep ataladı. A. Nawayı ǵázzelerindegi obrazlardıń Ájiniyaz muxammeslerindegi obrazlar menen salıstırılǵan. ―Novoi zdes otbrasıvaet nesushestvennıe chertı krasaviсı i podchernivaet mii ee xarakternıe osobennosti. V lirike Ajiniyaza tak je prisutstvuet obraz gordoy krasaviсı‖3, dep Ájiniyaz shayırdıń ―Oyan‖ muxammesinen mısallar keltiredi. Sonday-aq ―Shıqtı jan‖ muxammesin qazaq xalqınıń ardaqlı perzenti Abaydıń ―Segiz ayaq‖ qosıǵı menen salıstırmalı úyrenedi. Ájiniyazdıń ―Kózlerim‖ muxammesin allegoriyalıq obraz dep bergen. ―Ajiniyaz-master sozdaniya allegoricheskix obrazov. V muxammese

1 Hamidov H. Shıǵıs tillerindegi jazba derekler hám XIX ásirdegi qaraqalpaq. Shayırları. Nókis. 1991.2 Hamidov H. Shıǵıs tillerindegi jazba derekler hám XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırları. Nókis. 1991. 163 b.

3 Qalimbetov B. Lirika Ajiniyaza. Tashkent. 1991. 65 b.

- 28 -

―Kózlerim‖ (―Moy glaza‖), v kotoroi pered chitatelem vereniсey pronosyatsya kartinı ego sobstvennoy jizni, nablyudaetsya ispolzovanie svoe obraznıx redifa,

rifmı i formı.‖1 Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı ırǵaq, uyqas

máselelerin sóz e tken waqıtta muxammeslerin de tanlaǵan ―TradiсiiAjiniyaza v nashi dni‖ dep atalǵan bóliminde Ájiniyaz hám I. YusupovT.Jumamuratov

dóretiwshilikleri salıstırmalı úyreniledi. Ekishayırdıń

muxammeslerinde uqsaslıqlar hátte sózbe-sóz keltiriledi.

Qaraqalpaq ádebiyatınıń tuwısqan xalıqlar ádebiyatı menen baylanısı boyınsha ilimiy izertlewler alıp barǵan alım K. Qurambaevtıń ―Kewilkewilden suw isher…‖ miyneti qaraqalpaq hám túrkmen ádebiyatınıń baylanısı máselelerine arnalǵan. Miynettiń ―Formanıń uqsaslıǵı, mazmunnıń reń-bereńligi‖ dep atalǵan bóliminde Ájiniyaz dóretiwshiligine túrkmen ádebiyatı wákilleriniń baylanısı máseleleri sóz etilgen. Avtor Ájiniyaz dóretiwshiligine Uzlat dóretiwshiliginiń tásirin biykarlap, Maqtımqulı dóretiwshiliginiń tásiri kúshli ekenligin dálillewge háreket etedi. Bul máseleni sheshiwde hár eki shayırdıń muxammeslerin tallawǵa tartadı. ―Maqtımqulınıń aruz usılında jazılǵan qosıqlarınıń arasında ―Tushsań dardi balaǵa‖ hám ―Kerek‖ redifli eki muxammes bar. Birinshisi bes kuplet, al ekinshisi jeti kupletten turadı. Bul eki muxammestiń formalıq elementlerinde Ájiniyazdıń muxammeslerin eske túsiretuǵın únleslikler bolıp, bazda olardı bir-birinen ayırıw da múshkilge túsedi. Bul fakt Ájiniyazdıń ―Beri kel‖, ―Ay Álip‖ muxammeslerin dóretiwde Nawayıǵa yaki Uzlatqa tásirlenip emes, al Maqtımqulınıń jolına eliklegeni tolıǵı menen tastıyıqlanadı. Olay degenimizdiń taǵı bir sebebi, Alisher Nawayınıń miyrasında álipbeni hár qatarda izbe-iz keltirip jazǵan birde bir shıǵarması ushıraspaydı. Solay eken, Ájiniyazdıń Nawayı tvorchestvosında ushıraspaytuǵın formadan úlgi alǵanlıǵı haqqında

1 Qalimbetov B. Lirika Ajiniyaza. Tashkent. 1991. 70 b.

- 29 -

pikirler haqıyqatlıqqa durıs kelmeydi. Bizińshe Ájiniyazdıń hár eki shıǵarması da Maqtımqulınıń qosıǵına juwap retinde jazılǵan, tatabbu yaǵnıy mágzetpe bolıp tabıladı.‖1 Eki shıǵarma haqqında bir qansha tolıǵıraq túsinikke iye bolıw ushın olardıń ayırım qatarların salıstırıp kóredi. Sonday-aq avtor Ájiniyazdıń ―Berikel‖,

―Ay álip‖ muxammeslerin muashshaq usılında jazılǵan shıǵarma degen pikirge de qarsı shıǵadı."...hár eki muxammeste muashshaqtıń talaplarına juwap bermeydi.

Ǵázel-muashshaqtıń ózine tán ózgesheligi sonda, onıń hár bir báyitiniń birinshi qatarlarındaǵı bas háriplerdi jámlegende kimdur birewdiń atı oqılıwı tiyis.

Ájiniyazdıń muxammeslerin oqıp kórgende olardıń hesh birewinde de adam atları oqılmaydı, olardı usılında dep túsindiriw jańılıs‖.2 Avtordıń bul pikirleri keyingi izertlewlerde qayta kórilip shıǵıladı hám atamaǵa ózgeshelik kirgiziledi.

Filologiya ilimleriniń doktorı K.Mambetov ―Ájiniyaz‖ ilimiy ocherkinde shayırdıń ádebiyatqa jańa formalardı alıp kirgenligin aytıp ótedi. ―Ol ádebiyatımızǵa ǵázzel, muxammes, rubayı hám poema janrların alıp keldi‖.3

Shayırdıń poeziyamızǵa muxammes janrın alıp kirgenligin onıń ―Shıqtı jan‖ muxammesindegi ―Xat qılıp yazdım qaǵazǵa bul muxammas namasın‖ degen qatarları menen óz pikirin bekkemleydi.

F.i.k. D.Paxratdinov óziniń ―I.Yusupov lirikasında Shıǵıs klassikleri dástúrleri‖4 dep atalǵan kandidatlıq dissertaсiyasınıń ―I.Yusupovtıń poeziyasında muxammas, masnawiy, murabbalar‖ dep atalǵan bóliminde I.Yusupov dóretiwshiligindegi Muxammeslerdi analizleydi . Sonday-aq, B.Qalimbetovtıń ―Ájiniyaz lirikası‖ miynetindegi ayırım shatas pikirlerge anıqlıq kiritiwge háreket etedi. Ájiniyazdıń ―Kózlerim‖ muxammesin Maqtımqulınıń ―Gózlerim‖ ǵazzeline taxmis etip baylap jazǵan degen pikirdi alǵa súredi. I.Yusupovtıń tek eki muxammesinǵana tallaydı.

1Qurambaev K. Kewil-kewilden suw isher… Nókis. 1991. 56 b.

2Qurambaev K. Kewil-kewilden suw isher... Nókis. 1991. 60-61 b.

3Mambetov K. Ájiniyaz. Nókis. 1994. 119 b.

4Paxratdinov D. I.Yusupov lirikasında Shıǵıs klassikleri dástúrleri. Nókis. 2001.

- 30 -