MD hám PQJ / Qaraqalpaq ádebiyatında muxammeslerdiń evolyuсiyası hám kórkemlik ózgesheligi

dáslep ózinen aldıńǵı izertlewlerge toqtap olardaǵı gúmilji sorawlarǵa juwap aqtaradı. Muxammes penen taxmistiń bir - birinen ayırmashılıǵın túsindirip teoriyalıq anıqlama beriwge háreket etedi.

F.i.k. Mambetova M. óziniń izertlew jumısında D. Paxratdinovtan ayırmashılıǵı tek 14-15 buwınnan ibarat dástúriy uyqastaǵı muxammeslerine ǵana toqtamay, qısqa buwındaǵı muxammeslerinede toqtaydı, biraq olardı bes qatarlı qosıqlar degen atama menen júritedi.

Bul izertlew jumısında qaraqalpaq ádabiyatındaǵı muxammesler, sonıń ishinde Ájiniyaz Qosıbay ulı hám I.Yusupov muxammesleri izertlew obekti etip alınadı.

Biz jumıstı úyreniw barısında Ájiniyaz hám I. Yusupov dóretiwshiligi menen sheklenip qalmaymız. Muxammes formasında jazılǵan, ózine tán ózgesheliklerine iye, óziniń jańalıqları yaǵnıy jańa uyqas, jańasha suwretlew, quralları, usılları menen poeziyamızǵa óziniń salmaqlı úlesin qosıp kiyatırǵan shayırlarımız dóretiwshiligin de tallawǵa tartamız.

Sebebi XIX ácirde engizilgen bul forma XXI ásirge shekem qanday ózgerislerge ushıraǵanın, qanday jetiskenliklerge erisilgenin biliwimizde álbette, sol dáwir shayırlarınıń dóretiwshiligin úyreniwimiz zárúr.

Házirgi kúnde ádebiyatımızda muxammes hám bes qatarlı qosıqlar degen eki túrli atama qollanılıp kiyatır. Eger biz muxammesti ózimizdiń tilimizge awdarma etsek ―beslik‖ degen túsinik kelip shıǵadı.

Solay eken, bul eki atamanı qabatlastırıp qollanıw zárúr me eken? Sonda onıń ayırmashılıǵı uyqasıw tártibi menen buwın sanlarınıń muǵdarında kórinedi me? Mine, usı sorawlarǵa jumısımızda juwap tabıwǵa háreket etemiz.

- 11 -

Turmıstı kórkemlik penen tanıwda poetikalıq sózdiń qurılısı oǵada áhmiyetli orın iyeleydi, ol shayırdıń negizgi pikirin túsinikli etip beriwge járdem etedi. Qaraqalpaq muxammesleri de insan júregindegi názik sezimlerdi, kewil keshirmelerdi úlken sheberlik penen súwretleydi. Olarda shayır tolǵanısları sıńǵırlaǵan sazday, móldir bulaqtay táriyplenip muxammes ıqlasbentleriniń kewline qonımlı jetip baradı hám de ol oqıwshı júreginde gózzal tuyǵılar oyatıw qúdiretine iye.

Bul álbette, shayırdıń talantına, sóz qorınıń baylıǵına dúnya ádebiyatı, mádeniyatınan xabardarlıq, oylaw qábiletiniń kúshliligi, orınlı tańlanǵan kórkemlew quralları hám usıllarına baylanıslı.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları. XIX ásirde Ájiniyaz Qosıbay ulı tárepinen qaraqalpaq ádebiyatına engizilgen Shıǵıs qosıq forması muxammestiń qaraqalpaq ádebiyatına enisiwi hám búgingi ádebiyatımızdaǵı muxammeslerdiń formalıq kórkemlik ózgesheliklerin úyreniw jumıstıń tiykarǵı maqseti etip qoyılǵan. Bunnan tómendegiwazıypalar kelip shıǵadı.

-Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde máseleniń úyreniliw dárejesin anıqlaw;

-házirgi qaraqalpaq ádebiyatındaǵı muxammeslerdiń formalıq

ózgesheliklerin úyreniw.

-I. Yusupov dóretiwshiligindegi muxammeslerdiń ózgesheliklerin úyreniw;

-Muxammeslerdegi kórkemlew quralları hám usılların (epitet, metafora, teńew, sinekdoxa, janlandırıw, alliteraсiya, ritorika h.t.b.)úyreniw;

Izertlewdiń metodologiyası hám metodı. Dissertaсiyalıq jumısta házirgi dáwir milliy rawajlanıw ideologiyası metodologiyalıq tiykar

- 12 -

Izertlewdiń ilimiy teoriyalıq tayanıshı retinde V.G. Belinskiy, L.I. Timofeev, I. Sultan, U. Tuychiev, N. Shukurov, M. Ibrohimov, O. Nasirov, R. Orzibekov, B. Sarimsaqov, N. Xatamov, R. Musulmanqulov, M. Shayxzoda, R. Majidiy, S Jamalov, N. Mollaev, R.Muqimov, S. Axmedov, N. Dawqaraev, T. Boboev, E. Xudayberdiev, Q. Járimbetov, Q.Orazımbetovtıń ádebiyat teoriyası máselesine baylanıslı izertlewleri bul jumıs ushın teoriyalıq tayanısh hám metodikalıq tiykar bolıp xızmet atqaradı.

Izertlewdiń ilimiy jańalıǵı.

Bul izertlew jumısında qaraqalpaq ádebiyatında muxammestiń payda bolıwı hám rawajlanıw evolyuсiyası, kórkemlew usılları hám quralları ilimiy kóz qarastan dáslepki ret arnawlı hám keń túrde talqılanǵan. Qaraqalpaq ádebiyatında shayırlardıń muxammes formasın rawajlandırıwdaǵı dóretiwshilik izlenisleri,

ózine tán tematikalıq hám sheberlik sırları belgili dárejede anıqlanadı.

Jumıstıń aprobaсiyası.

1. I. Yusupov muxammesleriniń kórkemlik ózgeshelikleri. Jurnalistika va adabiyot: Kecha va bugun (ilimiy maqololar twplami) 2- qism. Toshkent-2008j.

2.Qaraqalpaq ádebiyatında muxammestiń payda bolıwı hám evolyuсiyası."Ustaz jolı"gazetası №18 (563) 2-may, 2009-jıl.

Jumıstıń qurılısı. Dissertaсiya jumısı kirisiw hám juwmaqtan tısqarı úsh baptan ibarat, sońında jumıs jazıw barısında paydalanılǵan ádebiyatlardıń dizimi

beriledi.

- 13 -

I BAP. QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍNÍDA MUXAMMESTIŃ TEORIYALÍQ TIYKARLARÍ

a) Túrkiy xalıqları ádebiyatında muxammestiń izertleniwi hám oǵan teoriyalıq anıqlama

Kórkem ádebiyat ráńbá-reń ádebiy shıǵarmalar birliginen júzege keledi.

Kórkem shıǵarmalarda mazmun hám forma dialektik baylanısta boladı: biri ekinshisine hám ekinshisi birinshisine ótip turadı, olardı bir-birinen ajıratıp bolmaydı. Solay eken, biz lirikalıq formalardı úyrengende onı hám mazmunlıq, hám formalıq jaqtan birgelikte alıp barıwımız kerek.

"Dúnya ádebiyatınıń rawajlanıw tariyxında sırtqı tásirsiz yamasa ózlestiriwsiz óz aldına avtonomiyalı túrde rawajlanǵan bir de ádebiyat joq. Sebebi, kórkem ádebiyat ta jeke adamlarday, xalıqlarday tiri organizm. Al tiri organizm belgili bolǵanınday, basqalar menen qatnassızóz aldına ómir súre almaydı".1

Mine, usınday tásirler nátiyjesinde poeziyamızǵa kirgen, ornalasıp hám enisip ketken lirikalıq forma – muxammesler. Biziń búgingi dissertaсiyamız qaraqalpaq

ádebiyatına sırtqı ádebiy tásirler nátiyjesinde engizilgen lirikalıq forma – muxammeslerdiń evolyuсiyası hám kórkemlik ózgesheligine arnaladı. Jumıstıń bul babında qaraqalpaq ádebiyatında muxammestiń teoriyalıq tiykarların anıqlaymız. Bul ushın eń dáslep túrkiy xalıqlar ádebiyatında muxammestiń izertleniwi hám oǵan berilgen teoriyalıq anıqlamanı qarastıramız.

"Musammat-(arabsha-tasmit-merwert danalarınıń jipke diziliwi, tasmitlew)- Shıǵıs klassik poeziyasında keń qollanılǵan lirik formalar sistemasınıńnıń ulıwma ataması.Musammat qosıq dúzilisiniń jasama forması bolıp, onda bir neshe bánt boladı, qosıqtıń hár bir bánti úshten on qatarǵa shekem.Ilimiy ádebiyatlarda musammat qosıqtaǵı barlıq qatarlar bir shayırdıń qálemine tiyisli bolsa musammati tabi xud (wz

1 Orazımbetov Q. Házirgi qarakalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası.Nókis, 2004, 36bet

- 14 -

tabi) hám basqa bir shayırdıń ǵázzeli tiykarında jaratılǵan musammatlar bolsa tazmin musammat dep júrgiziledi".1

"Muxammes (arabsha beslik) – klassik ádebiyatımızda ózine tán uyqasıw tártibine iye bolǵan beslik bánt usılında jazılǵan qosıq. Uyqasıw tártibi: birinshi bánt qatarları óz-ara bir túrde uyqasadı (sxeması a – a – a – a – a ), keyingi bántlerdegi dáslepki tórt qatar óz-ara uyqasıp, sońǵı besinshi qatarlar birinshi bánttiń besinshi qatarı menen uyqasadı (sxeması: b – b – b – b – a, v – v – v – v - a): Muxammes ádette eki túrli boladı: a) bir shayırdıń óz muxammesi ("tabi xud" – wz tabi); b) basqa shayırǵa uqsatıw usılında jazılǵan muxammes ("muxammasi taxmis"): Muxammasi taxmis (basqa shayırlardan eki qatar alıp, ólshemde de, uyqasta da, ırǵaqta da soǵan mas úsh qatardı ózi qosadı – usı tiykarında beslik bánt jaratıladı) usılında da bir qansha shıǵarmalar jaratılǵan.

Ustaz shayırlarǵa muxammes baylaw dástúrge aylanıp ketken".2

Ózbek ádebiyatında lirikanıń bul forması boyınsha bir qansha ilimiy jumıslar islengen. Qosıq teoriyası boyınsha alım hám shayır Shayx Axmad Xudaydod

Taroziy qálemine tiyisli "Funun ul – baloǵa"3 (XV ásidiń I yarımı) shıǵarmasınıń tabılıwı ózbek ádebiyattanıw tariyxı ushın áhmiyetli ashılıw boldı. Bul kitapta MırzaUlıǵbek húkimranlıǵı dáwiri ilimiy, ádebiy ómiri beriliw menen birge shıǵarmada birinshi mártebe túrkiy tilde qosıq teoriyasınıń áhmiyetli teoriyalıq hám ámeliy máselelerine tiyisli qaǵıydalar beriledi. "Funun ul – baloǵa "da túrkiy hám parsı tilindegi ádebiyattıń XIII–XV ásirlerde jasap dóretiwshilik etken iri wákilleriniń shıǵarmaları tiykarında tariyxıy poetikanıń janr, uyqas, redif,

ólshemleri analizlengen. Shıǵarmanıń túrkiy - ózbek qosıq teoriyasınıń XVásirdiń I yarımındaǵı janrlar quramın, poetikasın úyreniwdegi ilimiy - ámeliy áhmiyeti teńsiz. Ásirese, onıń birinshi bóliminde XV ásir ádebiyatında paydalanıwda bolǵan on túrli lirikalıq formalar – qasida, ǵázzel, qita, rubayı, masnaviy, tarje,

1Boboev T Adabiyotshunoslik asoslari . Toshkent.2002, 499b.

2Boboev T Adabiyotshunoslik asoslari.Toshkent.2002, 222b.

3Shayx Axmad Xudoydod Taroziy.Funun ul-baloǵa.Toshkent, 2002.

- 15 -

musammat, mustozad, mutatavvil, fardlar ilimiy hám poetikalıq jaqtan klassifikaсiya etiledi. Shayx Axmad Taroziy shıǵarmasındaǵı áhmiyetli jańalıqlardıń bir musammat hám onıń formaları haqqındaǵı pikirleri. Musammatlar haqqında sóz etiwshi ilimiy miynetlerde bul qosıq túriniń murabba, muxammes, musaddas, musamman formalarında jaratılǵan dáslepki úlgileri parsı-tájik lirikasında maydanǵa kelgenligi aytılıp ótiledi. Parsı-tájik shayırlarınan Lome hám Sanoiylar murabba, Manuchehri hám Muizziyler musaddas, Qatron Tabriziy, Xoji Kirmoniy, Rashididdin Vatvot hám Xakim Suzoniyler musammanlar dóretken, Shams Faxr Isfaxoniy miyrasında muashshardıń úlgileri barlıǵı aytıladı. Parsı-tájik lirikasındaǵı musammatlardı analiz etken Sh.Raxmanov Qatron

Tabriziy hám de Manuchehridi musammat qosıq formalarınıń jaratıwshısı sıpatında ajıratıp kórsetedi.1 Biraq Alisher Nawayı dáwirine shekem bolǵan musammatlardıń tek bir shayır qálemine tiyisli mustaqil (tabi xud) formalarındaǵı úlgileri jaratılgan edi. Ilimiy ádebiyatlarda tuwrı kórsetilgenindey, tazmin musammatlar, basqa ustaz yamasa zamanlası, eki óziniń ǵázzellerine tazmin musammatlar (tiykarınan muxammes, musaddas, ayırım jaǵdaylarda musamman) baylaw XVásirdiń II yarımı Nawayı dáwiri ádebiy ortalıǵınıń ónimi esaplanadı. Usı dáwirge shekem parsı-tájik ádebiyatında da, túrkiy poeziyasında da tazmin musammat úlgileri dóretilgenligi anıqlanbaǵan. Musammatshılıqtaǵı bul usıldıń jaratıwshısı háziret Alisher Nawayı bolǵanlıǵı ilimiy haqıyqatqa jaqın. Usı kóz qarastan "Funun ul - baloǵa" daǵı musammat formalarına tiyisli teoriyalıq pikir hám ádebiy úlgiler túrkiy musammatshılıq tamırları hám geneologiyasın tereńirek ashıwǵa imkaniyat beredi, bul jónelistegi bar bolǵan ilimiy kóz qaraslar hám gipotezalardı toltırıw hám jańalawdı talap etedi. Sebebi, biz házirge shekem musammattıń muxammes formasında jazılǵan jalǵız úlgisin Xofız Xorazmiy diywanlarında ǵana ushırawın, sol sebepli túrkiy musammattıń muxammes, musaddas, musamman túrleri jaratıwshısı

1 Rahmanov Sh. Musammat. Tashakkul va taxavvuli on. Dushanbe, 1987, 31-bet.

- 16 -

hám tiykarın salıwshısı sıpatında Nawayını kórsetip kelgen edik "Funun ul - baloǵa" da musammattıń bir qatar formalıq túrlerine tiyisli ilimiy dástúriy pikirler, poetikalıq analizler, olardıń dáliyli ushın keltirilgen túrkiy úlgiler Nawayı hám Xusayniyler dóretiwshiliginde musammattıń ǵázzeller tiykarındaǵı tazmin úlgilerin jaratıw usılları engizilgen hám kórkem dóretiwshilik tájiriybesinde qollanılǵan bolsa da, onıń ǵárezsiz (tabi xud) úlgiler XV ásirdiń I yarımı túrkiy ózbek poeziyasında bar bolǵan. Xafiz Xorezmiyge zamanlas bir qatar túrkiygóy hám de parsı-tájik tilinde qálem terbetiwshi shayırlar da ǵárezsiz muxammesler dóretken.

1437-jılda Maveraunnaxrdıń ilimiy-mádeniy orayı bolǵan Samarqandta jaratılǵan bul shıǵarma avtorı musammatlar haqqındaǵı babında "musammat bes túrli boladı: musammati murabba, musammati musamman, musammati musaddas, musammati muxammas, musammati muashshardur" dep jazıp musammattıń bul túrine tiyisli túrkiygóy shayırlardıń túrkiy-ózbek hám parsı-tájik shayırlarınıń usı tildegi shıǵarmalarınan bir qatar úlgilerdi, muxammes, musaddas hám musamman tekstlerin keltiredi, olardı dúzilisi, uyqasıw tártiplerin anıq kórsetip ótedi. Bunday

úlgilerden ayırımlarınıń avtorların keltirmeydi. Biziń pikirimizshe olardıń avtorı Shayx Axmad Taroziydiń ózi bolsa kerek. Mine, usınday dáliller musammattıń bir qansha formalıq túrleri XV ásirdiń I yarımı ózbek poeziyasında bar bolıp, qatar túrkiygóy shayırlar da usınday qosıq foramalarında shıǵarmalar dóretip turǵanlıǵın kórsetedi. Qullası Shayx Axmad Taroziydiń "Funun ul - baloǵa" shıǵarması qosıq túrleri hám olardıń bir qatar formalıq kórinislerine baǵıshlanǵan tárepleri, lirikalıq janrlardıń poetikasın hám de ayırım janrlardıń túrkiy ádebiyatlardaǵı geneologiyasın úyreniwde qımbatlı derek esaplanadı. Muxammes formasınıń ózbek ádebiyatında, ulıwma túrkiy ádebiyatta dóreliw waqtın anıqlawda mine usı derek negiz bolıp xızmet etedi.

Kóp ásirlik ózbek klassik ádebiyatı tariyxın úyreniwde óziniń múnásip úlesin qosıp kiyatırǵan tanıqlı alım, f.i.d., professor

- 17 -

parıqlı túrde muxammestiń "muxammasi mustazod" túri haqqında keńirek aytadı. Bunday muxammesler mustazadlarǵa tán hár bir bántke arttırma qatar qosıw usılında, yaǵnıy hazoj bahriniń "hazaji musammani aqrabi mahbubi mahzub" ólshemindegi "mafulu faulun" ruknlerin muxammes hár bántindegi qatarlardan yaki onıń qatarınan soń qaytarıw usılında jaratıladı".1 Bunnan soń avtor tazmin muxammesler haqqında pikir júritedi hám dástúriy tazmin muxammes penen birge XVII ásir shayırı Turdiden baslap satiralıq muxammesler jazıw dástúri baslanǵanın aytadı. Ásirese Muqimiy dóretiwshiligine óz aldına toqtap, onıń siyasiy temadaǵı muxammeslerin tallaydı. Sonday-aq Muqimiydiń aruzdıń quramalı báhri bolgan komil bahrinde dóretiwshilik etkenligin aytıpótedi.

Rahmanqul Orzibekovtıń "Dillarga kwchgan satrlar"2 dep atalǵan maqalasında tiykarınan orta Aziya aymaǵındaǵı xalıqlar ádebiyatınıń bir-birine tásirin, ásirese Alisher Nawayınıń qońsılas ádebiyatlarǵa tásirin úyrenedi. Avtor: "Shıǵısta ózbek, tájik, azerbayjan, túrkmen, qazaq ulıwma hár bir ádebiyattıń ishki baylanısların úyreniwge lirikanıń muxammes, nazira, tazmin sıyaqlı formaları úlken járdem beredi"3dep kórsetip, tazmin, taxmis, muxammes sıyaqlı qosıq formalarınıń ózbek ádebiyatına Alisher Nawayı tárepinen endirilgenin hám bul formalar ádebiyatta máńgilik dástúrlerge aylanıp qalǵanlıǵın dálilleydi.

Maqtımqulı, Mola Nasaf, Nurmuxammed Andalib, Volehiyler Alisher Nawayı ǵázzellerine arnap bir qansha muxammesler dóretken. Avtor mine, usı muxammeslerdi analizlep, tematikalıq hám poetikalıq jaqtan úyrenedi.

Ádebiyatshı alım N.Komilov hám R.Orzibekovlardıń birgelikte jazǵan "Forstojik adabiyotida Novoiyga izdoshlik tarixidan"1 dep atalgan maqalasında ózbek hám tájik xalkı arasındaǵı kóp ásirlik uzaq tariyxqa

1Orzibekov R. Musammatlarning shakliy-poetik xususiyatlariga doir. Adabiy janrlar va badiy mahoratmasalalari. Samarqand. 1988, 65-bet.

2Orzibekov R. Dillarga kwchgan satrlar. Adabiy merosimiz sehri. Samarkand. 2006, 41-bet.

3Sonda. 46-bet.

1 Orzibekov R, Komilov N Fors-tojik adabiyotida Navoiyga izdoshlik tarixidan.Adabiy merosimiz sehri.Samarqand, 2006, 126-146b.

- 19 -

iye bolǵan ádebiy mádeniy baylanıslardıń negizin Alisher Nawayı hám Jomiy atları menen birlestiredi. Bunan soń ózbek hám tájik xalqınıń ardaqlı perzentleriniń bir-biriniń ádebiyatına mádeniyatına bolǵan itibarın bayanlaydı. Tájik progressiv ádebiyatınıń rawajlanıwına úlken úles qosqan Hoziq dóretiwshiligine Nawayı ádewir dárejede tásir kórsetedi. Hoziq Nawayınıń kóp ǵana ǵázzellerine muxammesler baylaydı. Avtorlar usı Hoziq muxammeslerin bir qansha analizlep, ondaǵı pikirdiń beriliwi, hár bir bánttiń bir-birine mazmun hám forması menen birigiwi máselelerine toqtaydı.

R.Orzibekov "Adabiy merosimiz sehri"1 dep atalgan ilimiy maqalalar toplamında shah hám shayır ózbek klassik ádebiyatınıń iri wákilleriniń biri ádebiy laqabı Amir, Amiriy Sayd Umarbek – Umarxan ómiri hám dóretiwshiligine toqtaydı. Avtor dáslep Amiriy ómiri, tuwılǵan jeri hám siyasiy iskerligin sóz etiw menen birge onıń ózbek ádebiyatına qosqan úlesine dıqqat awdaradı. Ásirese muxammesshiliktegi ózine tánligine arnawlı toqtaǵan. Amiriy qálemine tiyisli otızdan artıq tazmin muxammestiń jigirma besi Nawayı ǵázzellerine baylanǵan. Amiriy tazmin muxammeslerinde ásirese onıń Nawayı báyitlerindegi máni hám kórkempoetik táreplerge itibar qaratıwları, izleniwleri tájiriybesi avtordıń dıqqat orayında bolǵan. Sonday-aq avtor Amiriydiń Nawayınıń tek ǵana ǵázzellerine emes al dástanlarınan, ondaǵı obrazlardan tásirlenip jazǵan tazmin muxammeslerin de tallaydı. Lutfiy Fizuliy, Jomiy, Kamol hám Bedil ǵázellerine baylap jazılǵan muxammesleri arqalı Amiriydiń poeziya maydanındaǵı ornın belgilegen. Mine usı pikirin bekkemlew ushın Amiriy shıǵarmalarına muxammes baylaǵan Ochildi

Miriy, Ogohiy, Muqimiy, Furqatlardıń dóretiwshiliginen mısallar keltiredi. Bunnan basqa alım R.Orzibekov "Shavqiy va Shavqiylar"2 "Shavqiy

Kattaqwrǵoniy sheriyoti", 3 "Ochildi Miriy ǵazaliyoti"4 "Ubaydulla

1Orzibekov R.Adabiy merosimiz sehri.Samarqand, 2006, 193b.

2Orzibekov R.Shavqiy va shavqiylar.Adabiy merosimiz sehri.Samarqand.2006, 147b.

3Orzibekov R.Shavqiy Kattaqwrǵoniy sheriyati.Samarqand.2006.154b.

4Orzibekov R.Ochildi Miriy ǵazaliyoti.Samarkand.2006.170b

- 20 -