MD hám PQJ / Qaraqalpaq ádebiyatında muxammeslerdiń evolyuсiyası hám kórkemlik ózgesheligi
.pdf
ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA
ARNAWLÍ BILIM MINISTRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK
UNIVERSITETI
Biymuratova I.
«Qaraqalpaq ádebiyatında muxammeslerdiń evolyuсiyası hám kórkemlik ózgesheligi»
5A220101 «Ádebiyattanıw» (qaraqalpaq ádebiyatı) Magistr akademiyalıq dárejesin alıw ushın jazılǵan
DISSERTACIYA
Ilimiy basshı:
f.i.d. prof.Q.Orazımbetov.
Nókis-2011 j
QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍNDA MUXAMMESLERDIŃ |
|
EVOLYUCIYASÍ HÁM KÓRKEMLIK ÓZGESHELIGI |
|
JOBASÍ: |
|
Kirisiw ....................................................................................................... |
3 |
I BAP. QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍNÍDA MUXAMMESTIŃ |
|
TEORIYALÍQ TIYKARLARÍ ............................................................... |
14 |
a) Túrkiy xalıqları ádebiyatında muxammestiń izertleniwi hám oǵan |
|
teoriyalıq anıqlama.................................................................................. |
14 |
B) Qaraqalpaq ádebiyatında muxammestiń izertleniwi.......................... |
23 |
II BAP. QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍNDA MUXAMMESTIŃ |
|
PAYDA BOLÍWÍ HÁM EVOLYUCIYASÍ .......................................... |
32 |
a) Ájiniyaz dóretiwshiligindegi muxammesler....................................... |
32 |
B) I. Yusupov dóretiwshiligindegi muxammesler .................................. |
48 |
III BAP. QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍNDA MUXAMMESTIŃ |
|
KÓRKEMLIK ÓZGESHELIGI ............................................................. |
61 |
a) Muxammestiń qosıq qurılısı ............................................................... |
61 |
b) Muxammeste kórkemlew quralları ..................................................... |
75 |
v) Muxammeste kórkemlew usılları ....................................................... |
90 |
JUWMAQ ............................................................................................. |
102 |
Paydalanǵan ádebiyatlar........................................................................ |
106 |
- 2 -
Kirisiw
Qaraqalpaq xalqı ázelden óziniń ishki
keshirmelerin, debdiwlerin, muń-hásiretlerin basıp ótken tariyxıy jolların qosıq
penen jırlap kelgen.Máselen, "Ormanbet biy" tolǵawlarınan baslap, |
biziń |
||
klassik |
shayırlarımız |
Kúnxoja, |
Berdaq, |
Ájiniyazlar da qosıq janrına yaǵnıy lirikaǵa múráját etedi.Sonlıqtan da, xalqımız lirikaǵa beyimlesip qosıqlardı jeńil qabıl etedi.
"Qaraqalpaq xalqı, -dep jazǵan edi N.Dawqaraev óz ásiriniń waqtı xoshlıq shadlıǵında da, ashlıq toqlıǵında da, qayǵılı kúnlerinde de sózsiz, sóz ónerisiz tura alǵan joq.Jas bala ingalap tuwılǵannan baslap qartayıp ólgenge shekemgi ómir, hátteki ólgen adamdı jerlew, olardı eske túsiriwler de sóz hám sóz ónerisiz, qosıqsız bolmaǵan."1 Durısında da, qaraqalpaq xalqı erte dáwirlerden baslap awızeki ádebiy miyrasqa bay bolǵan.Ásirese, xalıq poeziyası keń rawajlanǵan.
XIX ásirde qaraqalpaq ádebiyatı tolıq qáliplesiwinde hám poeziyanıń rawajlanıwında xalıq poeziyasınıń roli úlen.Usı ásirde jasap dóretiwshilik etken qaraqalpaq shayırları xalıq qosıqları dástúrlerine hám eski túrkiy, sonday-aq arab, parsı ádebiy dástúrlerine súyenip, lirika janrın rawajlandırdı.2 Ideya - tematikalıq, janrlıqjaqtan bayıttı. Qosıqtıń jańa formaların ádebiyatımızǵa alıp keldi.
Temanıń aktuallıǵı: Kórkem ádebiyatta jazıwshınıń erisken tabısları onıń dóretiwshiliginiń rawajlanıw baǵdarları, ózine tán ózgeshelikleri, kórkemlik qásiyetleri súwretlew usıllarınıń kóp túrliligi, sheber islete alıwı menen belgilenedi.
Qaraqalpaq ádebiyatı ózniń payda bolıw hám rawajlanıw basqıshında waqtınsha bir qansha ózgerislerge ushıradı. Ázelden qońsı halıqlardıń ádebiyatı menen tıǵız
1Dawqaraev.N.Shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵı.3tom, Nókis, 1979, 15b
2Jarimbetov.Q XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıwtariyxı.Nókis, 2004, 6 b
- 3 -
baylanısta bolıp kelgen qaraqalpaq ádebiyatı tuwısqan halıqlar ádebiyatı, sondayaq, dúnya ádebiyatınıń eń jaqsı kórinislerin ádebiyatına sińdirip kelgen. Bul álbette, jazıwshı shayırlarımızdıń tınımsız miynetleri, bilim dárejeleri hám sheberliklerinde
óz kórinisin tabadı. Ulıwma ádebiyat, sonıń ishinde poeziya bul halattan shette qalǵanı joq.
Sebebi, kórkem ádebiy tásir – hár bir milliy ádebiyattıń basınan keshiretuǵın hám onıń rawajlanıwına sózsiz tásir jasaytuǵın proсess. Solay eken, házirgi qaraqalpaq lirikasında Shıǵıs ham Batıs ádebiy kórkem formalarınıń ornıǵıp, túrlishe rawajlanıp atırǵanlıǵı ulıwma ádebiyattıń rawajlanıw nızamlıqları menen tıǵız baylanıslı qubılıs.
Házirgi qaraqalpaq lirikasın, sonıń ishinde muxammes formasınıń erisken tabısların usı kóz qarastan analizlegende ádewir dárejede ilgerilewdi kóremiz. Bunı talantlı shayır, qaraqalpaq ádebiyatınıń klassigi Ájiniyaz Qosıbay ulı hám házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń kórnekli wákili Ibrayım Yusupov dóretiwshilikleri mısalında kóriwge boladı.
«Poeziya – kórkem ónerdiń basqa túrlerindey dúnyalıq qubılıslardı, adam taǵdirin, onıń hár qıylı keshirmeleri menen keypin quwanısh qayǵısın, názik sezimi menen ushqır qıyalların, oy - ármanın sáwlelendiredi. Sonıń menen qatar
Belinskiydiń qaǵıydasına tiykarlansaq, poeziyanıń olardan artıqmashlıǵı da bar, ol kórkem ádebiyattıń ayrım túrleri jetkere almaytuǵın eń kıyın momentlerdi de sheber, tásirli bere aladı».1
Poeziyanıń kórkem ádebiyattıń basqa janrlarına qaraǵanda súwretlew múmkinshiliginin anaǵurlım keńligi, adam janınıń eń túpkirlerine erkin kirip, júrektiń tolqınlı kúshin beriwi jaǵınan ózinshelik sırı barlıǵı shayırlardıń sonday-aq izertlewshilerdiń miynetlerinen jaqsı belgili, sońǵı waqıtları qarqalpaq
ádebiyattanıw iliminde alǵa ilgerilewshilik kózge taslanadı. Ilimpazlarımız ulıwma sholıw
1 Axmetov S. Qaraqalpaq sovet poeziyasınıń tariyxinıń ocherkleri. Nókis.: 1960 j. 5 b.
- 4 -
baǵdarındaǵı izertlewlerden qashıp, konkret ilimiy – teoriyalıq problemalar ústinde islep atırǵanlıǵı málim.
1920 jıllardan baslap 1980 jıllarǵa shekemgi qaraqalpaq poeziyasınıń máselelerin óz ishine qamtıǵan filologiya ilimleriniń doktorı S.Axmetovtıń «Qaraqalpaq sovet poeziyası», 1 filologiya ilimleriniń kandidatları K.Xudaybergenovtıń «Lirika hám ómir», 2 A.Nasırullaevtıń «Zaman hám liroepikalıq poeziya», 3 K.Muratbaevtıń
«Qaraqalpaq poeziyasında qosıq qurılısı», 4 T.Mambetniyazovtıń «Poeziya haqqında oylar», 5 «Qaraqalpaq sovet lirikası», 6 ilimiy miynetleri qaraqalpaq poeziyasınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq lirikasınıń hár tárepleme rawajlanıw jolında ekenin hám elede tereńirek izertlew máselesin kún tártibinde turǵanın tastıyıqlaydı.
Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde sońǵı jıllarda qaraqalpaq lirikasın óz aldına bólip alıp, onıń rawajlanıw qubılısların ashıwǵa umtılıw baǵdarındaǵı jumıslar islenip atırǵanlıǵı málim. Filologiya ilimleriniń doktorı Q.Orızımbetov
«Házirgi dáwirdegi qaraqalpaq lirikasında kórkemlik izleniwshilik», 7 «Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası», 8
Q.Járimbetovtıń
«XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı», 9 monografiyaları usınday jumıslardıń qatarına kiredi.
Ilimpaz Q.Orazımbetov monografiyasında házirgi lirika tuwralı pikir júrite otırıp «Jas shayırlardıń shaǵarmalarındaǵı pikirlerdiń tereńligi, sózlerdiń únemli qollanılıwın emoсionallıq tásirsheńliktiń kúshliligin ishki dinamikalıq quwatlılıqtıń, milliy xarakter menen
1Axmetov S. Karakalpak sovet poeziyası. Nókis «Qaraqalpaqstan».: 1988 j.
2Xudaybergenov K. Lirika hám ómir. Nókis.: 1971 j.
3Nasırullaev Á. Zaman hám liro-epikalıq poeziya. Nókis.: 1965 j.
4Muratbaev K. Qaraqalpaq poeziyasında qosıq qurılısı. Nókis.: 1977 j.
5Mambetniyazov T. Poeziya haqqında oylar. Nókis.: 1985 j.
6Mambetniyazov T. Qaraqalpaq sovet lirikası. Nókis.: 1989 j.
7Orazımbetov Q. Házirgi dáwirdegi qaraqalpaq lirikasında kórkemlik izleniwshilik. Nókis.: 1992 j.8
Orazımbetov Q. Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası. Nókis.: 2004 j.
9Járimbetovtıń Q. XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qasiyetleri hám rawajlanıw tariyxı.Nókis.: 2004 j.
-5 -
psixologiyanıń jarq etip kózge taslanıwın, ásirese forma izlewge umtılıwshılıqtı qaraqalpaq lirikashılıǵınıń sońǵı dáwirdegi rawajlanıwınıń bir belgisi sıpatında qarawǵa boladı»1 - degen juwmaqqakeledi.
Kórkem shıǵarmanıń forması – bul onıń eń tiykarǵı elementi. Sebebi, kórkem shıǵarma oqıwshıǵa yaki tıńlawshıǵa birinshi gezekte forması arqalı tásir jasaydı.
Forma arqalı mazmun qabıllanadı. Shıǵıs poeziyasında keń hám kóp tarqalǵan qosıq forması – bul muxammesler.
Muxammes – (arabsha beslik sózinen alınǵan) bes qatardan turatuǵın bir neshe báytlerden ibarat lirikalıq forma. Muxammes a – a – a – a – a, b – b - b – b – a, v – v – v – v – a túrinde uyqasıp keledi. Bul forma qaraqalpaq ádebiyatına
Ájiniyaz tárepinen endirilgeni ádebiyatshılarımıztárepinen tastıyıqlanǵan.
Ádebiyatshılardıń barlıǵına da málim, bárqulla forma kórkem mazmunǵa
xızmet etip kelgen, kórkem mazmun kórkem formada ǵana óz sáwleleniwine iye boladı. Sonlıqtan hár qanday ádebiy shıǵarmanıń kórkemlik qunın bahalawda onıń mazmun tereńligin ashıp taslawda forma máselesin qolǵa alıp, onı úyreniw hár qanday ilimiy jumısqa durıs baǵdar beriwshi siltemelerdiń biri bola aladı degen
oydamız. Sebebi, |
|
|
|
«shıǵarmanı |
talqılaǵanda |
yamasa túsindirgende onı |
quraytuǵın |
elementlerdin túrin anıqlap mazmunın jetik túsinip alıwımız zárúr. Mazmun hám
forma shıǵarmanın |
tiykarǵı ózegi. |
Olardın |
mánisinanıqlaw, |
|
shegaraların |
durıs |
belgilewbizge |
shıǵarma |
haqqındatuwrı |
pikir bildiriwge múmkinshilik jaratadı ».2 |
|
|
||
1Orazımbetov Q. Házirgi dáwirdegi qaraqalpaq lirikasında kórkemlik izleniwshilik. Nókis.: 1992 j. 16b.
2Orazımbetov Q. Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası.Nókis. 2004. 27-
b
-6 -
Usı pikirlerdi e sapka ala otırıp lirikadaǵı kórkem formalar, atap aytqanda muxammesler tuwralı sóz qozǵawdı óz aldımızǵa maqset etip qoydıq.
Házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıw barısın támiyinlew
jolında tınımsız izlenisler alıp barıp atırǵan úlken-kishi shayırlardıń hámmesi insan ruwxıy áleminiń hár qıylı keshirmelerin poetikalıq sáwlelendiriw ushın umtılmaqta . Bul olardıń obrazlı oylap tabıwshılıǵında ǵana emes bálki pikir hám sezimlerdi jańa poetikalıq formalarda sóz etiwge bolǵan umtılıwlarında da óz kórinisin tappaqta. Házirgi poeziyamızdaǵı ómir súrip atırǵan kórkem formalar óz izertleniwin kútip otırǵan máselelerdiń biri.
Biz búgingi magistrlik jumısımızda qaraqalpaq ádebiyatındaǵı kórkem forma
– muxammestiń ádebiyatımızǵa kirip keliwi, enisiwi hám rawajlanıw basqıshlarına dıqqat bólemiz.
Qaraqalpaq ádebiyatında bul kórkem forma óz aldına izertlew obekti etip alınıp úyrenilmedi. Biraq ayırım miynetlerde (ásirese Ájiniyaz dóretiwshiligine arnalǵan) ol haqqında sóz etiledi. Sońǵı alıp barılǵan izertlew jumıslarında házirgi qaraqalpaq poeziyasındaǵı (I. Yusupov dóretiwshiligindegi) muxammeslerdi talqıǵa tartıw proсessi kóringeni menen bir tárepleme jantasıwlar kózge taslanadı.
Ózbek ádebiyattanıwında muxammesler haqqında A. Hayitmetov, A.
Abduǵafurov, R. Orzibekov, O.Nasirov, M. Shayxzoda, R. Majidiy, U. Tuychiev, N. Xotamov, B. Sarimsaqov miynetlerinde bir qatar pikirler bayan etiledi.
Biz jumısımızda Ájiniyaz tárepinen engizilgen bul kórkem formanıń búgingi kúnge shekemgi rawajlanıw barısın, ishki hám sırtqı faktorlardıń tásirin búgingi ádebiyatımızdan I. Yusupov dóretiwshiligimısalında qarastıramız.
- 7 -
Ataqlı shayır, ólmes kórkem sóz ustası, óz zamanınıń joqarı bilimli adamı
Ájiniyaz Qosıbay ulı XIXásir qaraqalpaq ádebiyatı poeziyasınıń sónbes juldızı esaplanadı. Shayırdıń dóretiwshiligi qaraqalpaq ádebiyatında tutqan ornı házirgi kúnge shekem ilimpazlarımız tárepinen túrli aspektte izertlengen hám izertlenip atır. Eń birinshi ilimiy izertlew jumısı f.i.d. N. Dáwqaraevtıń 1946-jılı jaqlaǵan "Revolyuсiyadan burınǵı qaraqalpaq klassikleriniń dóretpeleri" dep atalǵan kandidatlıq dissertaсiyasında kórinedi.
Bunnan soń S. Axmetov, I. Saǵıytov, Q. Maqsetov, A. Murtazaev, A. Karimov, B. Qálimbetov, Q. Jarimbetovlar ózleriniń miynetlerinde shayır dóretiwshiligin hár tárepleme talqılaǵan. Mine, bul izertlewler shayır poeziyasın tariyxıy filologiyalıq, tekstologiyalıq, xronologiyalıq, filosofiyalıq kóz qaraslardan úyreniliwi, biziń búgingi jumısımızdı ádewir jeńilletedi.
Hár qanday ullı shayırdıń óz átirapındaǵı shayırlardan, shıǵarmalarınıń kórkemlik kriteriyasınıń ayrıqshalıǵınan tısqarı onıń kórkem dóretiwshilikke bolǵan qatnası, janrlıq hám poetikalıq ózgeshelikleriniń kóp túrliligi menen de ajıralıp turadı.
Qaraqalpaq ádebiyatınıń saǵası jırawlar mektebi bolıp, olar túrkiy poeziyanıń tiykarǵı dástúrlik forması terme hám tolǵaw janrlarınan ibarat bolsa, XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı túrkiy jazba ádebiyatınıń eń ónimli forması tórt qatarlı qosıqlar menen almastı.
Jazba ádebiyat erte rawajlanǵan arab, parsı, ózbek hám azerbayjan
ádebiyatlarında tiykarǵı janr sıpatında ǵázzel, muxammes, rubayı, mustazat, musamman, tuyuk sıyaqlı janrlar rawajlanǵan.
Ádebiyatta hár qanday jańa formanı bilimli hám talantlı adamlar alıp kiredi.
Ájiniyazdıń XIX ásirde jasaǵan qaraqalpaq klassikleri arasında tánha óziniń sol zamannıń e ń joqarǵı oqıw ornı bolǵan
- 8 -
medreselerde tálim alıwı qaraqalpaq ádebiyatına jańa formalardı alıp kiriwine sebepshi boldı.
Bul jańalıq onıń ádebiyatımızǵa muxammes formasın alıp kiriwinde de kórinedi. Ájiniyaz shayırdıń bul formanı qaraqalpaq ádebiyatına dáslepki alıp kiriwshi ekenligin onıń dóretiwshiligi boyınsha ilimiy jumıs alıp barǵan ilimpazlardıń derlik barlıǵı moyınlaydı.
H. Hamidov: ―Jazba ádebiy dereklerdiń Ájiniyaz tvorchestvosına tikkeley tásiri onıń qosıqlarınıń formalarında ayqın kórinedi. Qaraqalpaq poeziyasına qosıqtıń muxammes formasın tolıq mánisinde alıp kirgen Ájiniyaz ekeni dawsız‖.1
K. Mámbetov, 2 A. Murtazaev3 lardıń miynetlerinde de usı pikir alǵa súriledi. Filologiya ilimleriniń doktorı Q. Járimbetov: ―Ájiniyaz qaraqalpaq poeziyasına muxammeslerdi engizip, onı ádebiy janr sıpatında qáliplestirdi. Onıń muxammesleri tereń mazmunlı hám keń xalıqqa túsinikli etip jazılǵan‖4 degen juwmaqqa keledi.
Shıǵıs poeziyasında muxammestiń tiykarǵı tematikası ashıqlıq, ıshqımuxabbat, ayralıq sezimlerine qurılǵan. Qatań túrde aruz ólshemine tiykarlanıp, 14 -15 buwınnan ibarat bolǵan. Ájiniyaz bul tematikalardı jáne de bayıtıp házil dálkek tematikasın da (Kerak muxammesi) kirgizedi. Ájiniyazdıń muxammesleriniń qosıq ólshemi aruzdıń ayırım báhirlerine tuwra keliwi izertlewshiler tárepinen dálillengen. Bul álbette sol waqıttaǵı Orta Aziyalıq ortaqlıq eski ózbek tiliniń tásirinde jazılǵan muxammeslerinde kórinedi.
1Hamidov H. Shıǵıs tillerindegi jazba derekler hám XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırları. Nókis. 1991. 163-bet
2Mambetov K. Ájiniyaz (ilimiy ocherk) Nókis 1994
3Murtazaev A. Shayırdıń muxabbatı. Nókis.1998
4Jarimbetov Q. XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı. Nókis 2004. 176-bet.
-9 -
Biraq shayırdıń ayırım muxammesleri bul ólshemge baǵınbaydı. Bunnan kórinip turıptı shayır ózi alıp kirgen formanı óziniń ádebiy tiline maslastırıw proсessi júzege kelgen.
Ibrayım Yusupov - házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń nawqıran daraǵı, jarqın juldızı, alım ziyalısı. Ol átiraptaǵı xalıqlar ádebiyatın hám mádeniyatın dúnya ádebiyatın ásirese onıń dúrdana úlgilerin tereń bilgen, súyip úyrengen, zeyin menen ańlawǵa umtılǵan, júrek sezimine sińdirgen. Bul úyreniw hám izleniwlerdiń hesh biri izsiz ketpedi, olar suwsırap shóllep atırǵan qunarlı jerge jawǵan abılayısań nóser jamǵırday ájayıp gúl shesheklerdi hám nálshelerdi jaynatıp júzege keltirdi.
Shayır poeziyası júdá kúshli hám tásirsheń milliy ruh, milliy koloritti ózine jámlegen ájayıp shayırlıq dúnya. Ol qaraqalpaq xalqınıń milliy ózgeshelikleri menen belgilerin onıń ruwxın dúnyaǵa kóz-qarastaǵı ózine tán qásiyetlerin, sonday tereń hám gózzal qılıp súwretleydi, nátiyjede bul – suwretlewler tar sheklengen sheńberden shıǵıp, ulıwma adamgershliktiń ajıralmas bir bólegi bolıp qaladı.
I. Yusupov dóretiwshiligi óziniń ráńbáráńligi menen ajıralıp turadı. Shayır dóretiwshiligi boyınsha f.i.k D. Paxratdinov ―I. Yusupov lirikasında Shıǵıs klassikleri dástúrleri‖1 Hamidova A, ―I. Yusupov tvorchestvosı hám Evropa
ádebiyatı‖, 2 M. Mambetova ―I.Yusupov poeziyasınıń qosıq kurılısı‖3 degen temalarda ilimiy jumıslar alıp bardı. Shayır poeziyası boyınsha dáslepki izertlewshi G. Esemuratov4 bolıp esaplanadı.
Izertlewshi D. Paxratdinov óziniń izertlew jumısınıń ―I. Yusupov poeziyasında muxammas, masnawiy, murabbalar‖ dep atalǵan bóliminde shayır dóretiwshiligindegi muxammeslerge óz aldına toqtaydı. Avtor
1Paxratdinov D. I. Yusupov lirikasında shıǵıs klassikleri dástúrleri. Noqis – 2001j
2Hamidova A. I. Yusupov tvorchestvosı hám Evropa ádebiyatı. Nókis-1999j
3Mambetova M. I. Yusupov poeziyasınıń qosıq qurılısı. Nókis. 1999.
4Esemuratov G I. Yusupov poeziyası. Nókis. 1976.
- 10 -