MD hám PQJ / Xojamurat Turımbetov poeziyası (ideyalıq, tematikalıq, janrlıq ózgeshelikleri)

háreketler (qısqa kórinistegi qıymıl qozǵalıs, yaki sóylesiw) arqalı ıqshamlastırıp jaylastıradı. Lirikalıq kórkem mazmundı júzege shıǵarıwda járdemshi qural bolǵan lirikalıq personajlar obrazı da ayrıqsha personajlar xızmet atqaradı Ádebiyatshı G.Boboev syujetli qosıqlarda qaharman obrazınıń áhmiyetli tuwralı mınaday pikirler bildirgen edi:

«Sonday qosıqlar boladı, olarda pikir tuyǵılar aǵımı ayqın kózge taslanıp turadı, olarda waqıya, sharayat jaratıladı, lirikalıq qaharmannan tısqarı personajlar da qatnasadı».1

X.Turımbetovtıń syujetli qaharmanlarında ana obrazı ayrıqshalıqqa iye.

«Jawıngerdiń anası», «Awılıma kelgende», «Kempir hám aqlıq», «Vayonkomda» qosıqlarında lirikalıq personaj sıpatında turmıs qıyınshılıqların kóp kórgen, miyriman hám keń peyil ana obrazı dóretilgen. «Jawıngerdiń anası» qosıǵında jalǵız perzentiniń urısta qazalanǵan ananıń mártlik tulǵası sáwlelenedi.

Al «Voenkomda» qosıǵında lirikalıq syujet bir qansha quramalasqan. Bunda paraxat dáwirde ana hám bala voenkomnıń aldında turadı. Ullı el qorǵaw wazıypasın orınlawǵa atlanıp baratırǵan ana hám onıń balası arasında dialog tiykarında waqıyalar kórinisi júzege kelgen. Ana usı jerde sawashqa atlanǵan erin eske alıp qapalanadı, ulınıń ketiwine narıyza. Sonda ulı anasına eldi qorǵaw shárt, perzenttiń wazıypası ekenligin uqtıradı.

Bunnan keyin ulına,

Tigilip kóz saldı ol,

-Qalǵaysań? – dep burıla, Suwıq demin aldı ol.

Óziń-aq kór oylanıp, Nege apa qalaman?

1 Бобоев Г. Адабиѐтшунослик асослари. Тошкент, Ўзбекистан 2002. 108-бет.

62

Tınıshlıqtıń bayraǵın,

Qorǵaw ushın baraman.1

Qosıqta eki lirikalıq personajdıń qarama-qarsı túsiniklerin oypikirlerin, kontrastqa qoyıw arqalı syujet elementleri qatnastırılǵan. Shayır, kóbinese, urıs hám paraxatshılıq, qaharmanlıq, eldi qorǵaw ideologiyaların sáwlelendiriwge lirikalıq personaj sıpatında ana obrazın jaratatuǵının baqladı.

X.Turımbetovtıń waqıyalı qosıqlarında ásirese, muhabbat temasındaǵı qosıqlarında lirikalıq personaj bolǵan qız obrazı ayrıqshalıqqa iye.

«Ańlamadıńba?», «Sezbey júrmen oyıńdı», «Qızdıń sıylıǵı», «Aq gúl», «Nege uyalasań», «Shırpı», «Gúlsiz kúttim», «Sóziń emes», «Janım óziń» hám basqa kóplegen qosıqlarında lirikalıq qaharmannıń pák súyiwshilik sezimlerin beriwde lirikalıq personaj qız obrazı da áhmiyetli orın tutadı. Shayırdıń syujetli qaharmanlarındaǵı lirikalıq personaj qız obrazına tán sıpat lirikalıq qaharmannıń ruwxıy dúnyası qubılısların beriwde tikkeley qatnaslı, olar arasındaǵı pák tuyǵını ashıp beriwshi hádiyselerdi lirikalıq qaharman menen teńdey alıp júredi.

X.Turımbetovtıń intim lirikasındaǵı kópshilik qosıqlarında iybeli, pák, beglik inabatın joqarı tutatuǵın, muhabbattı qádirleytuǵın qız obrazı júzege kelgen.

Gúz pasılında alma baǵında, Ushırattım tossattan seni, Nege sonsha ıshqı daǵında, Reyimsiz

órtediń meni? Durıs!

1 ХТурымбетов Х. «Және бәҳәр келеди». Нӛкис. «Қарақалпақстан» 1970-ж. 26-бет.

63

Baǵdı bezegen gúldey, Jılwań menen janıńa tarttıń, Usılayma

ádettiń birdey,

Men tárepke bir alma attıń?!1

Qosıqta lirikalıq qaharman súyiklisine qanshelli talpınsa da, ol ózin ańlamaǵan sıyaqlı biypárwa tutadı. Shayır óziniń lirikalı personajlı obrazında qaraqalpaq qızlarına tán milliy psixologiyalıq sıpatlardı sheber engizedi. Kórkem shıǵarma qaharmanlarsız jasay almaydı. Qaharmansız shıǵarma kórkem bolıwı da múmkin emes. Ómirdiń ózi jaqsılıq hám jamanlıq arasındaǵı gúreslerden turadı. Usı gúres lirikada qaharmanlardıń ishlerinde, oylarında, sezim-tuyǵılarında óz sáwleleniwine iye boladı.

X.Turımbetov lirikasında, onıń ustaz shayırları bolǵan Abaz hám Sadıq shayırlar obrazı da ózine tán kóriniske iye bolǵan. «Keldi»,

«Dáslepki ushırasıw» qosıqlarında Abaz shayır borazı, Sadıq aǵası qasında Sadıq obrazı dóretilgen. Bulardıń ishinde «Dáslepki ushırasıw» qosıǵı lirikalıq syujettiń konkretligi menen dıqqatqa ılayıqlı. Bunda shayırdıń balalıq dáwirindegi Abaz shayır menen dáslepki ushırasıw waqıyası jas balanıń qálbinde poeziyaǵa bolǵan qumarshılıqtıń oyanıwı, Abbazdıń xalıq aldında óz talantın kórsetiw hádiyselerin súwretlengen. X.Turımbetovtıń «Jumıstan keyin» qosıǵında ápiwayı miynet adamınıń kúndelikli turmıs sharayatın, aqlıqları olar kútip alǵan sharayatın bahıtlı

ǵarrınıń kelbetin súwretleydi. Qosıqta Zorım ata kempiri hám aqlıqları obrazında miynet ushın haqıyqıy baxıttıń mazmunı ashıp beriledi.

Shapanın da sheshiwge oǵan,

Hesh bir qanday bermedi mursa,

Bırazları aldında tursa,

Biraq ayttı: - Qoldı ber maǵan.

1 Сонда 30-бет

64

Jabırlasıp ǵarrını dárhál, Otırǵızıp qolınan tartıp, Ǵarrınıń da shadlıǵı da artıp, Aqlıqların súydi sol máhál.1

Qosıqta lirikalıq personajlar arqalı qarapayım miynet adamı obrazı, onıń turmıs tirishiligi bmr keshtegi waqıyalar arqalı ashıp beriledi.

T. Bondarenko ádebiy janrlar haqqındaǵı jumısında lirikalıq janrlardı tematikalıq forma ózgesheligi boyınsha janrlarǵa bóledi. Rus ádebiyatında qollanılıp júrgen lirikalıq janrlardı suggestivlik lirika, joqarı (vısokaya) lirika, (oda, elegiya), kishi janrlar (melkie janrı) epigramma (nadpis, madrigal), fabulalı lirika dep bóledi.

Onsha úlken emes kólemdegi fabulalı temadaǵı, yaǵnıy ishinde waqıyalar dizbegi haqqında gurriń bolatuǵın sebep – waqıtlıq maqsetke baylanıslı hám eń aqırında sheshim beriletuǵın qosıq taza (sap) lirikadan ajıraladı»1, -dep jazadı ol.

«Fabula qosıqlar ulıwma at penen «ballada» dep júritiledi. Balladadan syujetli poeziyanıń basqa bir turi tımsal ajıralıp shıqqan»,2- dep esaplaydı. Qosıqtıń bul forması VIII ásirde evropada Lafonten dóretiwshiliginde qollanǵanlıǵın aytadı. T. Bonderenko .

Ballada (francuzsha ballade)- ayaq oyın qosıǵı, 1) 14-15 ásirlerdegi francuz poeziyasındaǵı forma, 1)3strofası birdey rifmalı (a v a v v s v s -8 quramalı qosıq ushın ) a v a v v s s d c d -10 quramalı qosıq ushın refren menen qanday da bir adreske múrajat etiw. 2) anglo-shotlandiya xalıq poeziyasındaǵı 14-16 ásirlerdegi lero–epikalıq janr. Tariyxıy temadaǵı

1Турымбетов Х. «Таңламалы қосықлар». Нӛкис «Қарақалпақстан» 1974. 41-бет

1Бондаренко Тимофей Источник:http://webpоеt .nаrod /ru/orкshоp/orkshop11/fhtm/ @ Соруright/ Правда Горькая., 2004

2Сонда

65

erteklik hám turmıslıq xalıq ushın gures haqqında, milliy ápsanawiy xalıq qaharmanı Robin Gud haqqındaǵı ádette tragizimler menen, jumbaqlı,

…..dramalıq dialoglar menen jazılatuǵın shıǵarma… házirgi waqıtta ballada formasına mısal sıpatında 1941-1945 jıllardaǵı Ullı atandarlıq urıs qaharmanları haqqındaǵı qosıqlardı kirgizemiz. (N.S. Tixanov ,K.M. Simonov)3

Bugingi ádebiyat ilimindegi janrlar kóz –qaraslarınan syujetli lirikanıń balladadan ayırmashılıǵı sonda, syujetli lirikalar qálegen temada, qálegen formada jazıla beredi, ballada janrı sıyaqlı oy-pikir qanday da bir adreske qaratılǵan bolmaydı. Sonday-aq syujetli lirikalar qısqa kólemli de bola beredi. Balladalarda syujetli lirikalarǵa qaraǵanda epikalıq qásiyet basım boladı. Balladalardaǵı qanday da bir waqıya barınsha suwretlenedi. Syujetli lirikalarda sol waqıyanıń lirikalıq qaharman ishki sezimlerine tásir etiwshi momenti ǵana suwretlenedi.

X.Turımbetov poeziyasında balladanıń bugingi janrlıq ózgesheligi boyınsha

úlgisin ushratpaymız.

Tımsal–aqıl beriw, úgit-násiyat mazunına iye boladı. Tımsal kóbinese allegoriyalıq (astarlap aytıw) usılın kóbirek qollanadı. Qaraqalpaqsha atama tımsaldıń ózi ―tımsallap aytıw‖, yaǵnıy, «astarlap aytıw» degen mánisten kelip shıqqan. Tımsal hár qıylı bolıwı múmkin. Tımsal-ertek, tımsal-áńgime, tımsalqosıq hátteki tımsal-povest, yamasa tımsal—drama h,t,b. Tımsalǵa haywanlar, quslar, ósimlikler personaj sıpatında kirgiziledi.»1

Tımsallar X.Turımbetov poeziyasında da ushırasadı. Onıń tımsalları tımsalqosıklar tiykarında jazılǵanı menen onda syujet bar, waqıya qatnasadı. Sonlıqtan, tımsallardı syujetli lirikalardıń quramında

3 Литературный энсциклоперичиский словарь М. Сов.энц.1987 стр. 142 1. Ахметов С., .Есенов .Ж., Жәримбетов Қ.., Әдебияттаныў атамаларының ўорысша-қарақалпақша түсиндирме сӛзлиги, «Билим »баспасы 1994,25-26 бетлерде

66

qarap ótemiz. Oy-pikirdi tımsallap, allegoriyalıq usılda jetkerip beriw X.Turımbetov poesiyasınıń tiykarǵı ózgeshelikleriniń birinen e saplanadı. ―Qálip hám gerbishler‖ tımsalında jónsiz maqtanshaqlıqtı qaralaydı. Birewlerdiń miynetiniń arqasında jaqsı atqa iye bolıp atırǵan adamlardıń haslında kim ekenligin obrazlı sáwlelendiredi. Ómirde kimdur gerbish, kimdur qálip. Hár biriniń

óz atqaratuǵın wazıypası bar.

Gerbishler taqtalar: Aspanda aymız, Birge qayıl bolar jayın órgenler. Búgin gerbish bolsaq, al erteń jaymız, Baǵ-baqshaǵa tolı biz júrgen jerler.

Durıs,-dedi Qálip,-durıs aytasız, Tastı da kesedi durıslıq sózi.

Biraq, qoyıp maqtanıwdı paydasız. Aytıń, sizdi gerbish etken kim ózi ?1

«Haram putaq» temasında jámiyetke de, ózine de, jaqınlarına da paydası tiymeytuǵın unamsız xarakterge iye adamlar obrazın súwretleydi olarda jámiyette

óz ornına iye pozitiv pikirdegi adamlar menen ózlerin sol sıyaqlı tutıp juredi. Solar dem alǵan hawadan dem aladı, solar kiygen kiyimlerdi kiyedi, jegen azıǵın birge jiydi. Biraq, ol báribir teris

«energiyaǵa» iye.

Jasıl dóngen menen almanıń bári,

Barlıǵı jańa miywa bere bermeydi,

Onda da bolar haram putaq,

Sersiz baǵman bul putaqtı kórmeydi

Sonda da qalıspay miywa shaqadan,

Hawa hámde jerden azıqlanadı,

67

Jasardı kunen kunge jańadan, Ol da «alma » bolıp ataq aladı.2

Shayırdıń «Shabdal hám toranǵıl »almasında bir baǵda ósken shabdal menen toranǵıldıń halatı súwretlenedi. Shabdal kem–kem miywe berip tómengi qarap óse

toranǵıl óspeydi, toranǵıl ósse ol baǵ bolıp atalmaydı, shabdal menen toranǵıllardı qatar ósirip júrgen adam baǵman emes!

Avtor «toranǵıl eńkeymeydi, shabdal jılda miywelep basın tómen iye beredi» degen juwmaq shıǵaradı . Jaratılısında toranǵıl solay ósiwi tiyis. Al toranǵılǵa sen shabdalday tómen salbırap óspediń, miywe bermediń dewden qanday logikalıq máni bar!!1

Sınshınıń toranǵıldıń tábiyatı haqqında aytqan pikirleri orınlı. Lekin, kritikanı bulay qoyǵanı biraz nadurıs. Sebebi, baǵlarda toranǵıl ósiwi mumkin .

Bul tımsalda shayır toranǵıl hám shabdaldıń tábiyatan súwretlew arqalı neni uqtırmaqshı, sonı anıqlaw kerek. Avtor bul tımsalı arqalı ómirde ushrasatuǵın hár turli taypadaǵı adamlardıń minezindegi ózgesheliklerdi aytpaqshı . Kimdur kishipeyil, kimdur menmen. Olardıń hár biri óz ortalıǵında jaqsı jasay beriwi mumkin. Biraq ózine say emes ortalıqta jasawǵa májbur bolǵan (toranǵıldıń baǵda ósiwi) adam ózine qolaylı emes ortalıqta ósip ónip kete almaydı. Adamnıń tábiyatına tán bul ózgeshelik onıń keleshegine úlken tásirin tiygizedi. Al, tımsalda baǵdan tısqarıda ósetuǵın toranǵılda ózine say emes

1 Ахмедов С. Талантқа талап Н.: «Қарақалпақстан» 1986, 120 б

68

ortalıqta tusip qaladı. Bul uylesimsizlik aqıbetinde ol kesip taslanadı. Eger birbirine zıyanın tiygizbese olar birge óse berse de bolatuǵın edi.

Ulıwma sınshılardıń usı sıyaqlı X.Turımbetov dóretiwshiligin bir tárepleme talqılawı, onıń poeziyasındaǵı tek unamsız sıpatların ashıp kórsetiw qubılısı shayır poeziyasınıń qunınıń tolıq darejede bahalanıwına kesent jasap kelmekte. Bul sıyaqlı unamsız pikirler S.Axmetov

, T. Mámbetniyazovlardıń bir neshe ádebiy, sın maqalalarında sóz etilgen. Olardıń ayrım pikirlerine: «shayır sózlerdi orınlı orınsız kóp isletedi», «qaytalawlar kóp», «jaydarı mazmunda bayanlaydı» degen pikirlerine qosılıwǵa boladı . Biraq, ayırım orınlarda onıń shıǵarmaları tuwrı bahalanbay, geyde shayırdıń óz adresine (dóretpesine emes ) aytılǵan unamsız pikirlerdi de ushıratamız. «Eger ol(kritik) belgili bir ádebiy hádiyseniń qádir –qımbatın, ishine jasırınǵan gózzalıq áhmiyetin

ólshep beriw menen sheklense, nuqsanların, ázzi táreplerin onıń kórinip turǵan kemshilikleri ústinde tiykarlı pikir jurgizbes eken, bunday sınshınıń jazǵanları kórkem dóretiwshilik rawajlanıwına xızmet etiwi, sezilerli payda keltiriwi júdá múshkil boladı. Soǵan qaray derlik barlıq sınshıllar qanday etip boldsa da kórkem shıǵarmalardan kemshilik tabıwǵa hám imkanı barınsha dóretiwshilerdi «shaǵıp alıwǵa » urınǵan.1

Usınday maqset penen jazılǵan sın maqalalar da eki túrli baǵdar bergenligi kózge taslanadı . Birinshi topardaǵılar poeziyadaǵı tússizlik, turmıs haqıyqatı aldındaǵı qorqıw, insanıy tuyǵılar ústirtinligi, sxematizm sıyaqlı jónelislerge(súwretlewge) qarap gúresiwdi maqset etip koyǵan bolsa, ekinshi topardaǵılarda «tisli-tırnaqlı», «shaǵıp alıwshı» maqalalarda sın iynesi kózge taslanadı, sol «nayza», «tistırnaq», «shaǵıp alıw» astındaǵı bekkem bilim, hár túrleme tiykarlanǵan logika kózge

1 Санжар Содиқ. Ижоднинг ўттизлаҳзаси. Т: «Шарқ». ИМАК бош таҳририяти, 2005, 284-бет

69

kórinbeydi. Ádebiy sınımız tariyxında jawınger, ońı –solǵa qaramastan sabalap taslayberetuǵın kritikler kóp bolǵan».2

Biziń maqsetimiz, X.Turımbetovtıń ádebiy sındaǵı alǵan bahasınıń durısnadurıslıǵın anıqlaw emes, al onıń kórkem sóz hám kórkem forma poetikasın qanshelli dárejede meńgergenligin anıqlawdan ibarat.

X.Turımbetov kóbirek, qısqa miniatyuralıq syujetli lirikalar jazıwdıń sheberi. Sonlıqtan onıń stilin anıqlawda shayırdıń lirikalıq qosıqları baslı orındı iyeleydi. Qaraqalpaq poeziyasında eń jaqsı syujetli lirikalar X.Turımbetovqa tán. Ol epikalıq xarakterdegi qosıqlarında ózin haqıyqıy shayırday sezedi, «Erkin júzedi». Sonıń ushın bolsa kerek shayırdıń poemaları da tili kórkem poetikalıq elementlerge bay, kúshli lirizmge suwǵarılǵan.

X.Turımbetovtıń «Eki dos» (1957), «Úsh júrek» (1961), «Máńgige tiri» (1960), «Jawıngerdiń jesiri» (1966-1967), «May gúlleri» (1966) poemaları. Shayırdıń «Máńgige tiri», «Jawıngerdiń jesiri», «May gúlleri» poemaları lirikalıq poemalar. «Eki dos», «Úsh júrek» poemaları liro-epikalıq poemalar. Onıń «Eki dos», «Máńgige tiri», «Jawıngerdiń jesiri», «May gúlleri» poemaları tolıq tárizde bolmasa da, óz waqtında izzertlewge tartıldı, sın pikirler bildirildi1.

Shayırdıń poemaları onıń dóretiwshilik jolınıń ósiwine, jasına baylanıslı

ózgerip barǵanlıǵın bayqawǵa boladı. Dáslepki poemalarında syujet durıs jetkerilmegen, ideya bosań bolǵan bolsa, keyingi dáwirde dóretilgen poemaları kórkemligi jaǵınan hár tárepleme tásirsheńlikke iye bolıp esaplanadı.

2 А Расулов. Бадиийлик-безавол янгилик. Илимий-адабий мақолалар, талқинлар, этюдлар.-Т. «Шарқ» 2007., 313-б

1 Ахметов С. Талантқа талап, Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1986., Қарақалпақ совет поэзиясы., Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1988., Камалов Н. Шайырдың табыслы жолы.// «Әмиўдәрья», 1960., №7, 121-127.

70

X.Turımbetovtıń «Eki dos» poeması óz waqtında ádebiyat sınshılları tárepinen jaqsı bahasın alǵan poemalardıń biri. Poemanıń artıqmashılıq jeri sonda, onda waqıyalar jelisi qaharmannıń psixologiyalıq halatı, ruwxiyatındaǵı qaramaqarsılıqlar arqalı, yaǵnıy, ishki konflikt arqalı sheber beriledi. Ulıwma poemanıń syujetlik waqıyalar qurılısında qaharmannıń ishki keshirmeleri qızǵanısh, gúmanlanıw, túsinbewshilik, quwanısh sezimleri kompoziciyanı shólkemlestiriwde tiykarǵı xızmet atqaradı.

Poema «Eki dos» dep atalǵanı menen qaharman Nurbaydıń xarakterin ashıwǵa avtor kóp dıqqat qaratadı. Nurbay traktoristlik kurstı pitkerip, óz aldına traktor alıw ushın háreket etedi. Dostısı Nikolay bul jolda oǵan járdem beredi hám jol kórsetedi. Tanya Nurbaydıń súygen qızı, awıllıq punktte isleydi. Syujetlik izbeizlik Nurbaydıń traktoristlik kurstı pitkergenine arnalǵan toy, toyǵa Tanyanıń kelmey qalıwı, qısqa lirikalıq sheginis jasap qaharmannıń Nikolaydı tanıstırıwı, keyin Nikolay ekewi aldaǵı rejeler tuwralı sóylesiwi, jáne qaharman ózi menen ózi qalıp Tanya tuwralı oylap, lirikalıq sheginis jasap onı tanıstırıwı, Tanyanıń izlep

ústine barıwı, barǵansha oǵan aytatuǵın sózlerin oylap keliwi, atasınıń onıń xızmetin qaytpaǵanın aytıwı, sonnan baslap onıń ishki qarsılıǵı údep, Tanya menen Nikolaydı bir-birin jaqsı kóretuǵınlıqta, satqınlıqta ayıplawı, tańǵa jaqın uyqılap ketiwi, tús kóriwi, túsinde Nikolay menen Tanyanıń onıń baǵında ushırasıp turǵanın, olardıń Nurbaydı «bul jerden ket» dewi, oǵan ashıwlanǵan qaharmannıń ashıw ústinde tóbelesejaq bolıp, baqırıp atırǵanında oyanıp ketiwi, keyin Tanyaǵa

ókpelep oǵan xabarlaspawı, sol arada baǵqa barıwı, oǵan kóringen súwretler,

átkónshek, adamlar, salmadaǵı suw, hawız boyında qayıqtaǵılar, asxanadaǵı ofitsiantkanıń onıń jalǵız júrgenine tańlanǵanday seziliwleri, yarım aydan keyin Tanyadan xat keliwi, onda awırǵan paxtakeshti emlewxanaǵa alıp barǵanın xabar almaǵanına ókpelegenin aytıwı, qaharmannıń onıń xatına isenbewi, Nikolaydı máseleni anıqlaw ushın

71