MD hám PQJ / Xojamurat Turımbetov poeziyası (ideyalıq, tematikalıq, janrlıq ózgeshelikleri)

«Syujet» qosıǵında hár qanday ádebiyat idialogiyalıq tásirlerden jıraq bolıwı kerek ekenligi, sap lirika insanıy sezimlerdi ǵana beriwge xızmet etetugınlıǵı sáwlelendiriledi.

X. Turımbetov lirikalarında tuwgan jer tábiyat, insanıy qatnaslar da hár qıylı ideyalıq mazmundı jetkeriwge qatnasadı. Shayır watandı súwretlew ushın geyde tolıp-taskan Araldı, geyde tolqınları oyın qurǵan Ámiwdarya, geyde ol oqıǵan mektep, geyde ol súygen qız, birde ilhamshı tábiyat, geyde jas júrektiń arzıw - maqsetleri tiykarında sáwlelenedi. Shayırdıń

«Soqpaq», «Báhár lirikası», «Aq gúl», «Tuwılǵan jerime» h.t.b qosıqları shayırdıń tuwılǵan jerge bolǵan júrek quwanıshlarınıń sáwlelendiretuǵın shıǵarmaları.

Aytshı samal, aytshı, qalmay tur tózim,

Qaydan payda boldı bul qáhár?

Eger «báhár» bolsa aytajaq sózim, Men

ósken úlkeniń qısı da bahár,1

«Jáne báhár keldi» lirikasınan alınǵan bul mısaldı shayır samalǵa ritorikalıq múrajatı tiykarında watanına súyispenshiligin jırlasa «Aq gúl»

«Soqpaq» qosıqlarında simvollıq usılda jetkeredi.

X.Turımbetov watan tımsalın jaratıwda qaraqalpaq xalqınıń ózinshiligin kórsetetuǵın tábiyat, qus,terek, gúl, obrazlarınan paydalanadı.

Shayır ıshqı muxabbattı ózinshe jırlaydı. Ol XX ásirdiń 50-60- jıllarında muxabbat temasın haqıyqıy insaniy sezimlerdiń shıńına kóterip jırlaǵanlardıń biri boldı. Shayırdıń «Shırpı» qosıǵında jigit penen qızdıń ashıqlıǵın shırpı detalı arqalı súwretleydi. Ol muxabbattı jırlawda tábiyat qublıslarınan da kızlardıń miynetke muxabbatınan da, ayralıq azapların da derek aladı.

1 Турымбетов. Х. Және бәҳәр келди. Нӛкис, «Билим», 1970, 23-бет

22

Ómir óziniń ǵalma-ǵalları menen insandı tolkınlarında ǵá batırıp, gá joqarı kóterip «terbetedi». Onıń sınawlarına shıdaǵan adam bul ómirden óziniń

«sawǵasın» qabıl etip aladı.

Tuwıldı degen sóz – óldi degen sóz Biraq

ólmey turıp bahasın alar

Kim ólsede artta mángi bolıp tez, Ya

«jaqsı», ya «jaman» degen at qalar.1

Dúnyada jaqsı ya jaman adam bolmaydı, tek adamlardıń bergen bahası boladı. Baha bul salıstırmalı kategoriya. Hár bir adam ómirde maqset qoyıp jasawı kerek. Maqseti bar adama ózine isengen adam. Ol ózine de, jámiyetke de, dúnyaga da óz quwanıshların inám ete aladı.

Ózin sıylaǵan adam,

Ózgeni de sıylaydı. Sıydı bilmegen nadan Tek te

ózin qıynaydı.2

Shayır insanlardıń bir-birin qádirlewiniń, bahalawınıń tárepdarı, bul hakıyqıy joldaslıqtıń adamıylıqtıń belgisi.

Súrindi, - dep joldasım, Taslap qashpa jolıńnan. Eger erteń jıǵılsan, Ol da tartar qolıńnan3.

X. Turımbetov poeziyasında xalıqlar doslıǵı teması «Ázerbayjannıń jazıwshılarga», «Uchum kurortında», «Volgaǵa», «Ózbek qızı», «Sálem,

1Турымбетов. Х. Таңламалы қосықлары. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1974, 92-бет

2Турымбетов. Х. Таңламалы қосықлары. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1974, 92-бет

3Турымбетов. Х. Таңламалы қосықлары. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1974, 92-бет

23

Ukraina» h.t.b qosıqlarında sáwlelenedi. Ol qırǵızlardıń tawın cúyse, qazaqlardıń talant i e lerin maqtanısh e tedi. Ukrainanı watanınday qádirlese, Volganı

Ámiwdey táripleydi. Ózbek qızlarınıń gózzallıǵın, ádepliligin, jırlaydı.

Shayırdıń «Lektor keldi» qosıǵı zıyanlı ádetler, ekijúzlemeshilikti qaralaydı. Araq, temeki hám basqada zıyanlı nárselerden, sonday -aq, adamlardıń óz ishindegi zıyanlı oylarınıń saqlanıwı zárúrligi haqqındaǵı pikirleri shayır qosıqlarında kórkem beriledi.

Ulıwma shayır lirikasınıń ideyası, tematikası, ranbaren bolıp olarǵa belgili dárejede shegara qoyıp, ajıratıp taslawdıń ilajı joq. Sebebi onıń qosıqları kóp ideyalılıq, kóp temalılıq usılında jazılǵan. Sonlıqtan biz shayırdıń ulıwma adamzat ushın zárúrli bolǵan máselelerin qozǵaǵan qosıqlarındaǵı eń baslı ideyalıq hám tematikalıq ózgesheliklerine itibarımızdı qarattıq. X.Turımbetov lirikasınıń

ideya -tematikalıq ózgesheliklerin úyreniwde kórkem oy, kórkem toqıma, poetikalıq sintaksis, kórkem leksika, qosıq qurılısı hám kórkem forma

ózgesheliklerin talkıga tartıw.

24

II bap . X.Turımbetov lirikasında janrlıq izlenisler

II. 1. Shayır lirikasında kórkemlik izlenisler (avtopsixologiyalıq lirika, yumorsatiralıq lirika, intim lirika,súwretlew lirikası h.t.b)

Shayır X. Turımbetov poeziyasında onıń lirikalıq shıǵarmaları insan ishki keshirmelerin, ruwxıyatın, jámiyetlik qatnaslardaǵı ádep ikramlılıq wazıypaların, ulıwma insan álemin keń túrde ashıp beriwi menen áhmiyetli.

Biz shayırdıń lirikalıq shıǵarmalarında obektivliktiń subektiv súwretleniwinde qaysı kontsepciyalardı basshılıqqa alǵanlıǵın analizlew ushın ulıwma shayır poeziyasın janr larǵa bólip úyreniwdi maqul dep esapladıq.

Ádebiyatta poeziyalıq shıǵarma hám lirikalıq shıgarma degen túsinikler bar. Ekewide qosıq qatarları menen jazıladı. Biraq qosıq katarı menen jazılǵanı menen onda epikalıq elementler qatnassa, epikalık obrazlar jaratılsa, dramalıq shıǵarmalarǵa tán dialoglıq halatlar, ózine tán «saxna» jaratıw jaǵdayları ushırassa hám bul elementler keshirme hám tuyǵılardı ǵana jetkeriwge emes, al waqıyalar izinen barılsa, onda poezyanıń epik janrları poema, ballada, lirikalıq gúrriń h.t.b payda boladı. Al, lirikalıq shıǵarmada yaki tek lirikalıq qaharman ishki oy tolǵanısları sap túrde beriledi, yaki epikalıq elementler keshirmeni súwretlew hám sáwlelendiriwge xızmet etedi. Soǵan qaray poeziyada janrlıq qáliplesedi.

«Hár bir shıǵarma óziniń sırtqı (kólemi, bayanlaw usılı qurılısı) hám ishki (keypiyatı, qatnası, niyeti yaǵnıy óziniń teması, turmıs hádiyselerin qamtıw kólemi) kórinisi jaǵınan parıqlanadı. Áne usı tárizde birlesken shıǵarmalar toparın janr dep júrgiziw múmkin. Janr ádebiyatlar rawajlanıwı procesinde qollanıwdan shıǵıp ketiwi (muamma janrına usap), bayıp barıwı (roman janrı kibi) múmkin; dástúriy janrlardıń birigiwine jańa janrlar (mısalı, tragi –komediya janrı) tuwılıwı da tábiyiy … Qullası, túr hám janrlar - insan turmısın túrli tárizde túrlishe súwretlewshi eleientler

25

bolıp, olar bir tiykarǵa boysınadı: bolıwı múmkin bolǵan turmıs (insan) tıń kórkem modelin jaratadı».1

«Janr belgili bir mazmundı qáliplestiriw hám formalastırıwǵa, súwretlewge xızmet etiwshi forma hádiysesi».2

Sonlıqtan, lirikanı janrlarǵa ajıratıwda tek mazmunnan kelip shıǵıw (intim lirika, filosofiyalıq lirika, siyasiy lirika h.t.b tárizinde ajıratıw) da, yaki, tek forma

ózgesheliklerinen, anıǵıraǵı, sırtqı formadan kelip shıǵıp ajıratıw da maqul emes. Bunday jaǵdayda janr áhmiyeti buzılǵan bolıp shıǵadı. Kórkem oy rawajlanıwınıń sońǵı basqıshları jáhán ádebiyatında qatıp qalǵan, qáliplesken formalardı biykarlaw poeziyanıń qatań ramkalar sheńberinen erkinlikke qaray umtılıwlı kibi ulıwma tendenciya gúzetiledi. Sonlıqtan lirikalıq shıǵarmalardı janrlarǵa ajıratıwda hám mazmunı hám forma ózgeshelerinen kelip shıǵıp ajıratıw gúzetilmekte.

Ádebiyattıń bir túri esaplanǵan lirikada janrlar máselesi haqqında bir qansha

ádebiyatshılar L.I.Timofeev, I.Sulton, U.Tuychiev, N.Shukurov, M. Ibrohimov, R.Orzibekov, M.Lazareva, Yu.M.Lotman3 h.t.b hár túrli teoriyalıq-estetikalıq pikirler bildirilip kelmekte.

Ádebiyatshı U.Tuychiev lirikalıq janrlarda tómendegishe klassifikaciyalaydı.

1.Mazmunı jaǵınan:

a)estetikalıq belgi, pafos hám belgili bir mazmun baǵdarına tiykarlanǵan janrlır: marsiya, elegiya, invektiva, aytıs, jumbaq, qasıyda, mashqala, xat, peyzaj, monolog, baǵıshlaw, wasiyat, portret, nazira, maqtaw;

1Умуров Ҳ. Адабиѐт назарияси Тошкент, «Шарқ», 2002, 214-бет

2Қуронов Д. Адабиѐтшуносликка кириш. Тошкент, Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриѐти,

2004, 186-б

3Тимофеев Л. М. Основы теории литературы. М.: «Просвещение», 1971 год, Иззат Султон Адабиѐт назарияси.Т.: «Ўқитувчи», 1980, Туўчиев У . Ўзбек поэзиясида бармоқ системасы. Т.: «Фан», 1966, Насиров.Ўо. Ўзбек адабиѐтида ғазал Т.: 1972 , Лазарева М.А. Теория литературы М.: 2000, Лотман М. Ю О поэтах и поэзии. Санкт-Петербург, «Искусство-С.П», 2001.

26

b) tiykarınan muzikalıq shıǵarma esaplamasada, ádebiy tekstke de súyengen

janrlar: romanslar kontata, marsh, syuita, qosıq, gimn;

v)awızeki hám jazba lirikada qollanıp kelgen janrlar: háyyiw, yar-yar.

2.Forma jaǵınan:

a)Forma mazmunlılıǵı hám dúzilisine góre lirika janrları: aytısıw, mustazad, sonet, muashshax, mushaira, ǵázzel, tuyıq, rubayı, másnáwiy, fard, tarkiband, orama, túrli bántlik janrlar, aq qosıq, sarbast.

b)Qatar sanı hám konpaziciyası boyınsha ajıralatuǵın lirika janrları: musallas murabba, muxammes, musaddas, musabba, musasamman, mutasaa, muashshar, tórtlik, oktava;

v) qayta isleniwi (transformaciya) boyınsha lirika janrları; qitay kesisiw,

pútinliginshe anaw yaki mınaw ádebiya túrge tiyisliligi, sonday aq ózine tán bolǵan estetikalıq belgi tiykarında ajıratadı. Biraq bul jeterli emes, úshinshi principi-kólem hám shıǵarmaǵa sáykes keliwshi ulıwma dúzilis te kerek, kólem kóp tárepinen eki moment-túr hám estetikalıq uyǵınlıq penenen baylanıslı».1

Alımnıń siyasiy, didaktikalıq, muxabbat lirikasın janrlıq talaplarǵa juwap bermeydi degen pikiri qayta kórip shıǵıwdı talap etedi.

Sebebi lirikanı bunday etip bóliw ondaǵı sáwlelengen tema hám idiyalarǵa baylanıslı. Biraq bir filosofiyalıq lirikada bir neshe temalar sóz etiliwi múmkin. Bir neshe ideyalar jetilistirip beriliwi de múmkin.

1 Умуров Ҳ. Адабиѐт назарияси Тошкент, «Шарқ», 227-228-бетлар 1 Худойбердиев Йе. Адабиѐтшуносликка кириш. Т.: «Иқтисод-молия», 2007, 237-бет

27

Ádebiyattanıw iliminde mazmunı boyınsha bir-birine jaqın shıǵarmalardı toplap

úlken bir lirikalıq janrǵa birlestiriw principi de bar.

Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde lirikanı mazmunına,

sáwlelendiretuǵın temasına, zatına qaray shártli túrde hár qıylı toparlarǵa, óziniń ishki túrlerine bólip kelmekte. «Lirikanı jiklewdiń keń taralǵan hám kóbirek moyınlanǵan túri tómendegishe:

1. Oy-pikir lirikası yamasa kóbinese onı grajdanlıq lirika dep te ataydı. Ol kóbinese jámyetlik, siyasiy, turmıs, grajdanlıq, filosofiyalıq usaǵan ulıwma temalardı qozǵap, olar tuwralı lirikalıq qaxarmannınıń emocional oy pikirin beredi. 2. Sezim lirikası yamasa onı intim lirika dep ataydı. Al qarakalpaqsha pinhamı lirika degen atama oǵan say keledi. Lirikanıń bul túri lirikalıq qaxarmanǵa tiyisli júrek tórinde jasırınǵan sezimlerdi tóggip taslaydı. Ol kóbinese saǵınısh, kúyinish, ıshqı - muxabbat h.t.b temalardı sáwlelendiredi. 3. Súwretlew lirikası yamasa onı kóbinese peyzaj lirikası dep júrgizedi. Lirikanıń bul túri adamdı qorshap turǵan zatlardı, adamnıń sırtqı pishinin, qalanıń, awıldıń, sonday–aq, tábiyattıń kórinislerin, qublısların súwretleydi. Súwretlew lirikası adamda súyiniw, túńiliw h.t.b sezimlerdi oyata aladı.3

Ádebiyatshı D. Quranov ózbek poeziyasında qollanılatuǵın lirkalıq janrlardı tómendegishe janr túrlerine ajıratadı:

1). Forma ózgesheliklerine góre ajıralıwshı janrlar: ǵázzel, mustazad, tuyıq, rubayı, tarjiband, mussamatlar.

2)Anjumanǵa mólsherlengen janrlar: nazira, badiya, muammo, chiston.

3)Shet el ádebiyatlarınan ózgeshe janrlar: sonet, hokku, tanka, oktava verlibr, epegramma h.t.b

3 Ахметов С., Есенов Ж., Жаримбетов Қ. Әдебияттаныў атамалырының ўорысша-қаракалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис, «Билим» 1994, 114-115-бб.

28

4. Házirgi lirika janrları: avtoasixologiyalıq lirika, atqarıwshı lirika, súwretlewshi lirika, syujetli lirika. Bizinshe lirikanı janrlarǵa ajıratıwda sırtqı forma hám ishki forma (mazmun) ózgesheliklerine baylanıslı jiklewimiz durıs boladı. Sırtqı forma ózgesheliklerine baylanıslı qaraqalpaq lirikasında qollanılatuǵın lirikalıq janrlarǵa ekilikler, tórtlikler, beslikler, altılıqlar, erkin qosıqlar ǵázzel h.t.b kirgiziwge boladı. Poeziyanıń ishki forması, yaǵnıy mazmunı boyınsha janrlarǵa bóliniwinde ishki forma ózgeshelikleri basshılıqqa alınadı. Bul boyınsha biz lirikalıq janrlardı avtopsixologiyalıq (intellektual hám meditativ lirika), súwretlew lirikası, intim lirika, azamatlıq lirika, h.t.b dep bóliwimizge boladı.

X.Turımbetov XX ásirdiń 40-jıllarında óz dóretiwshiligin baslaǵan bolıp, onıń dóretiwshiligin bahalaǵanda hám poeziyasın janrlarǵa ajıratqanımızda

ádebiyatımızdaǵı iliimiy teoriyalıq jetiliskenlikler hám ol jasaǵan dáwirdegi regional hám sırt el ádebiyatları, rauajlanıw ózgesheliklerin basshılıqqa alamız. Shayır X. Turımbetov poeziyasında ushırasatuǵın lirikalıq janrlardı da ishki hám sırtqı forma ózgesheliklerine baylanıslı tómendegishe bólip úyreniwge boladı: 1) Intim lirika. 2) Grajdanlıq (azamatlıq) lirika. 3) Yumor-satiralıq qosıqlar. 4) Súwretlew lirikası. 5) Avtopsixologiyalıq lirika. 6) Didaktikalıq qosıqlar. 7) Tariyp qosıqlar.

Intim lirika, (francuzsha intimnkútá pinhamı ( sezim yaki sır ) degen sozden kelip shıqqan). Lirikalıq qaharmanlar ishki jan sezimlerdi aǵıtıp taslaydı. Bunday shıǵarmalardı shayır tanha ózine tiyisli kúyinish, súyinish, yamasa ashıqlıq sezimlerin berip atırǵanday, ózinin júrek tórinde jatırǵan sırların ashıp atırǵanday kórinedi.1

Intim lirika bir qansha ádebiyatlarda ashıklık lirikası, muxabbat lirikası degen terminler menen atalıp jur. Mısalı, ádebiyatshı Q Jarimbetov XIX asir

1 Ахметов С., Есенов Ж., Жаримбетов Қ. Әдебияттаныў атамалырының ўорысша-қаракалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис, «Билим» 1994, 86-б.

29

karakalpak shayırları sonın ishinde Ájiniyaz lirikasındagı muxabbat teması sóz etken qosıkların ashıklık lirikası dep atap onı dúnyawiy xam ilahiy ıshqı dep bóledi.2 Al K.Mambetov3 h.t.b ilimpazlar bunday shıǵarmalardı

«Muxabbat lirikası» degen atama menen jurgizedi. Bizińshe ashıqlıq hám muxabbat teması dew biraz sheklengenlik bolıp, ol tek ǵana bir adamǵa bolǵan ashıqlıqtı muhabbat sezimlerin sóz etedi. Al «intim» pinhámi, dártli degendi bildirip, onda lirikalıq qaharmannıń júrek sezimleri , jeke óziniń dártleri beriledi. Muxabbat sezimleri sonıń bir bólegi, yaǵnıy jeke dárttiń bir túri. Muxabbat ashıqlıq kúyinish, saǵınısh h.t.b usaǵan insannıń ózine tán jeke sezimlerin beriw intim lirikanıń ózine tán ózgesheligi bolıp, ol «muxabbat lirikası» degen túsinikke qaraǵanda keńirek mazmunǵa iye. Sonlıqtan biz shayır X. Turımbetov lirikasındagı ashıqlıq, saǵınısh, kúyinish sıyaqlı ulıwma lirikalıq qaharmannıń lirikalıq personaj benen ashıqlıq hám jeke qatnaslarındaǵı tuyǵılardı beriwge baylanıslı qosıqların shártli túrde shayırdıń intim lirikası dep atawdı maqul kórdik.

X. Turımbeov partiya siyasatın jırlaw, awıl xojalıǵında miynet aldıńǵıların jırlaw h.t.b sıyaqlı poeziyanıń súwretlew hám poetikalıq dóretiwshilik shegerası belgilengen ideyalıq jaqtan sheklengen bir dáwirde, yaǵnıy haqıyqıy insanıy sezimler hám haqıyqıy jámiyetlik ómir menen turmıs itibardan shette qalıp atırǵan bir payıtta, insanǵa tán bolǵan gózal sezimlerdi, ólmes muxabbat sezimlerin adamlardıń ómirindegi gózallıqqa jetelewshi sezimlerdi sáwlelendirip bere aldı. Bul onıń kórkem izlenisleriniń nátiyjesi ekenliginen derek beredi. Intim lirika shayır lirikaları gúzetip qaraǵanımızda jigittiń qızǵa (lirikalıq qaxarmannıń lirikalıq personajǵa) qızdıń jigitke ıshqıy sezimlik qatnasların sáwlelendiriwi, lirikanıń

2Жәримбетов Қ. XIX әсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсйетлери ҳәм раўажланыўы тарийхы. Нӛкис

«Билим» 2004, 106-126-бб.

3Мамбетов К. Әжинияз. Нӛкис, «Билим» 1994, Қанаатов Йе. Ҳәзирги филология илиминиң әҳмийетли мәселелери Нӛкис, 2001, 189-193-бб

30

qaharmannıń yarǵa bolǵan saǵınıshı, tábiyat kórinislerin janlandırıp súwretlew arkalı kórkem ashıp berilgen.

Tábiyattaǵı óz ara baylanıslılıq nızamlılıqların biliw, insan tábiyatın tereńnen úyreniw hár qanday dóretiwshige de nesip ete bermeydi. Gúldi qıraw shalıwınıń-insannıń jaslıq hám páklik payıtınan ayrılıwına teńeliwi, pisken almanıń insandaǵı tolıp tasqan sezimlerge salıstırıwı, gúldiń insanǵa gúl iyeseniń názik, gózzal minez-qulqı teńeliwi, aydın yarım kewil ashıqqa megzetiliwi, báhárdıń jańa

úmitlerge teńeliwi shayır intim lirikasındaǵı individual izleniwshilikleriniń jemisi bolıp, lirikalıq qaharmanlıq halatın tábiyat qublıslarına parallel qoyıp súwretleydi.

Gúz pasılında alma baǵında, Ushırattım tosattan seni.

Nege sonsha ıshqı daǵında, Ireyimsiz órtediń meni? Durıs! Baǵdı bezegen gúldey, Jilwań menen janıńa tarttıń. Usılay ma

ádetiń birdey, Men tárepke bir alma attıń?!1

«Ańlamadıń ba?» lirikasınan alınǵan qatarlarda insannıń qádirine jete biliwshilik, onı ulıǵlawshı tiykarǵı ideya metafora-simvolikalıq súwretlew negezinde ashıp beriledi. Bunda «gúz paslı», «altın gúz» lirikalıq qaharmannıń lirikalıq personaj benen ıshqıy qatnaslarınıń, kóz qaraslarınıń naǵız rawajlanǵan hám dawam e tip atırǵan máháli

1 Турымбетов. Х. Және бәҳәр келди. Нӛкис, «Билим», 1970, 30-бет

31