MD hám PQJ / Xojamurat Turımbetov poeziyası (ideyalıq, tematikalıq, janrlıq ózgeshelikleri)

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Tileuniyazova G.

Xojamurat Turımbetov poeziyası (ideyalıq, tematikalıq, janrlıq

ózgeshelikleri)

5A-120101 Ádebiyattanıw (Qaraqalpaq ádebiyatı)

Magistr dárejesin alıw ushın jazılǵan dissertaciya MAK da jaqlawǵa ruqsat

Nókis-2013

MAZMUNÍ

Kirisiw…………………………………………………………………...

I bap . Xojamurat Turımbetov dóretiwshiligi. Shayır poeziyasınıń ideyalıq, tematikalıq ózgeshelikleri…………………………………………

I.1. Shayır X.Turımbetovtıń dóretiwshilik jolı (ómiri, poeziyası, awdarmaları, dramalıq shıǵarmaları, sın pikirleri, ocherkleri h.t.b, haqqında)……………………………………………………………………………

I.2. X.Turımbetov lirikasınıń ideya-tematikalıq, janrlıq

ózgeshelikleri…………………………………………………………………….

II bap . X.Turımbetov poeziyasında janrlıq izlenisler………………

II. 1. Shayır lirikasında kórkemlik izlenisler (avtopsixologiyalıq lirika,

yumorsatiralıq lirika, intim lirika,súwretlew lirikası h.t.b)...

II.2. X.Turımbetov poeziyasında forma jańalıqları (tórtlikler, beslikler, altılıqlar, segizlikler h.t.b)………………………………………

II.3. Syujetli lirikası, tımsal hám poemalıarı……………………….

III bap. X. Turımbetov poeziyasında janrlar sintezi ………………….

III.1. X. Turımbetov lirikasında folklorlıq hám jazba ádebiyat janrları sintezi (aytıslar, besik jırı, yar-yar, namaxat janrı h.t.b )……

III.2. Shayır lirikasında bánt, ólshem, uyqas birliginde aralas formalardıń qollanılıwı……………………………………………………….

Juwmaqlaw…………………………………………………………………

Paydalanılǵan ádebiyatlar………………………………………………

3

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı. XX ásirdiń 50-60-jıllarında qaraqalpaq ádebiyatı (poeziya) deklorativlik, dábdebepazlıq, qurǵaq bayanlaw, naturalistlik súwretlew, sıyaqlı illetlerden insanıy tuyǵılardı barınsha sáwlelendiriw, ómirge, turmısqa tereń túrde kirip barıw, sózge kórkem qatnas jasaw sıyaqlı qubılıs ajıralıp shıǵıp, poeziya

óziniń haqıyqıy atkarıwshılıq wazıypasına óte basladı. Bul qubılıstıń basında turǵan qaraqalpaq poeziyasınıń karwanbasıları I.Yusupov, X.Turımbetov, T.Seytjanov h.t.b shayırlar boldı. Olar poeziyanı insannıń haqıyqıy sezimtuyǵıların, ishki álemin tábiyat hám álem, insan hám dúnya birligi keńliginde kóre aldı hám sáwlelendire aldı. Usınday qaraqalpaq poeziyasında kórkem mazmun hám kórkem forma qatnasların rawajlandırgan shayır X. Turımbetov dóretiwshiligi boyınsha qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde elege shekem arnawlı izertlew jumısları islenbedi.

Shayır poeziya tarawında jemisli xızmet etti. Onıń poeziyalıq shıgarmalarına tán ózgeshelik sonnan ibarat, ol barlıq shıǵarmaların optimizim ruwxı menen suwǵarıp jazadı. Túskinlikke túsiw onıń poeziyalıq shıǵarmalarına jat boldı. Sonday-aq, shayır lirikaların qısqa, ıqsham miniatyuralıq syujetlerge negizlenip jazıwdıńda sheberi bolıp tabıladı. Ol bir qansha qosıq formaların rus hám basqa xalıqlar ádebiyatınan ózlestirip, qaraqalpaq poeziyasında bir qansha sırtqı forma ózgesheliklerin qollanǵan shayır sıpatında tán alındı. Onıń dóretiwshiligi boyınsha S. Axmetov1, T. Mámbetinyazov2, K.Xudaybergenov3, I. Yusupov, Ó. Xojaniyazov 4, T. Seytjanov, Evgeniy Dolmatovskiy 1, Mixail Lvov2 h.t.b óz sın pikirleri hám kóz qarasların bildirdi.

1 Ахметов. С. Талантқа талап. Нӛкис «Қарақалпақстан», 1986, Қарақалпақ совет поэзиясы Нӛкис «Қарақалпақстан», 1988.

2Мамбетинязов Т. Жана қаракалпақ поэзиясы ҳәм дәўир талабы. Нӛкис «Билим» 1994.

3Худайбергенов К Лирика ҳәм ӛмир Нӛкис «Қарақалпақстан», 1974.

4Турымбетов Х. Шайыр жолы Нӛкис ҚҚМБ 1954

4

S. Axmetov shayır dóretiwshiligin jetiskenlikleri menen kemshiliklerin kórsetip berse, T.Mámbetniyazov shayırdıń lirikaları hám tematikası, balalar qosıqlarına ádebiy-ilimiy talqı jasadı. Joqarıda atı atalǵan shayırlar hám jazıwshılar shayır dóretiwshiligine baylanıslı óz kóz qarasların bildirdi.

Búgingi kúnde ilimde de jańalanıwlar júz bermekte. Ádebiyattanıw iliminde kórkem shıǵarmanı analizlewdiń jana metodları islep shıǵarılmaqta.

Poeziyada sózge jańasha kórkem qatnas ornatqan shayır X. Turımbetov poeziyasınıń ózine tán ózgesheliklerin usınday jańa ilimiy hám teoriyalıq jetiskenlikler kóz qarasınan alıp úyreniw qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıw dárejesin úyreniwde de úlken áhmiyetke iye.

Shayır X. Turımbetov ádebiy maydanda kóp qırlı dóretiwshi bolıp tabıladı. Ol poeziyalıq shıǵarmalardan tısqarı dramalıq, publtsistikalıq, sın shıǵarmalardıń da. Ol qaraqalpaq ádebiyatın jana formalar menen bayıtıw menen birge birinshilerden bolıp simvolikalıq-metoforalıq, allegoriyalıq usıllardı poemanıń kompoziciyalıq hám syujetlik pútinligin támiyinlewde qollanıp, onıń rawajlanıwına úles qosqan shayır. Sonlıqtan

X. Turımbetov poeziyaın úyreniw, onı ózine tán ózgesheliklerin ashıp beriw jumısımızdıń aktuallıǵın belgileydi.

Izertlew obekti hám predmeti. Magistrlik dissertaciyamız ushın tańlanǵan jumısımızdıń predmeti X. Turımbetov poeziyasınıń ideyatematikası, shayır poezyasında qollanılǵan janrlar ózgesheligi, izertlew obekti sıpatında X. Turımbetovtıń poeziyalıq shıǵarmaların aytıw múmkin.

Jumıstıń teoriyalıq hám metodologiyalıq tiykarları. Temanı úyreniw barısında jumısımızda prezidentimiz I.A.Kárimovtıń jámiyet

1 Турымбетов Х. Таңламалы қосықлар Нӛкис «Қарақалпақстан», 1974. 2 Турымбетов Х. Шайыр жолы Нӛкис ҚҚМБ 1954

5

hám mámlekettiń rawajlanıw principlerin belgilep beretuǵın miynetlerin1, rawajlanıwdıń filosofiyalıq negizlerine arnalǵan miynetlerdi2 metodologiyalıq tiykar sıpatında basshılıqqa aldıq.

Sonday-aq, jumısımızda bir qansha ádebiyatshı alımlar A.Rasulov, T.Baboev, E.Xudaybergenov, H.Umurov, U.Tuychiev, S.Axmetov, Q.Járimbetov, B.Genjemuratov, Q.Orazımbetov, L.M.Timofeev, V.G.Beliniskiy, T.Bondarenko, A. Kvyatkovskiy, D. Quronov, M. Yu. Lotman3

h.t.b alımlardıń ilimiy juwmaqlarınan paydalandıq.

Jumıstıstıń maqseti hám wazıypaları. X.Turımbetov qaraqalpaq poeziyasında ózine tán ornına iye shayır bolıp esaplanadı. Onıń dóretiwshiliginiń

áhmiyetin ańlaǵan halda shayırdıń poeziyasındaǵı kórkem izlenislerin úyreniw, qosıqlarınıń ideyalıq, tematikalıq, janrlıq ózgesheliklerin analizley otırıp shayır poeziyasınıń ózine tánligin anıqlaw hám onıń poeziyamızǵa qosqan úlesin kórsetip beriw jumısımızdıń tiykarǵı maqseti bolıp esaplanadı. Bul maqsettke tómendegi wazıypalardı orınlaw arqalı erisemiz:

- X. Turımbetov poeziyasında qollanılǵan eń baslı ideyalar ózgesheligin úyreniw;

1Каримов И. А. Жоқары мәнаўият – жеңилмес күш. Т.: «Маънавият» 2008, Бизнинг бош мақсадимиз жамиятни демократиялаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдур – Т: «Ўзбекистон» 2005.

2Хайддеггер М. Разговор на просѐлочной дороге. М.: «Высшая школа», 1991, Фалсафа. Қисқача изоҳли луғат. Т.: «Шарқ» 2004

3Расулов А. Бадиийлик – безавол янгилик. Илмийадабий мақолалалар, талкинлар, этюдлар. «Шарқ» Тошкент, 2007, Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари Тошкент, «Ўзбекистон»,

Умуров Ҳ. Адабиѐт назарияси Тошкент, «Шарқ» , 2002, Худайбердиев И. Адабиѐтшуносликка кириш. Тошкент, «Иқтисод-молия» 2007, Туўчиев У . Ўзбек поэзиясида бармоқ системасы. Т.: «Фан», 1966, Ахметов. С. Талантқа талап. Нӛкис «Қарақалпақстан», 1986, Қарақалпақ совет поэзиясы Нӛкис «Қарақалпақстан», 1988, Жәримбетов Қ. XIX әсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсйетлери ҳәм раўажланыўы тарийхы. Нӛкис «Билим» 2004, Қ.Оразымбетовтың «Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркем формалардың эволюциясы ҳәм типологиясы» Нӛкис. , «Билим», 2004, Генжемуратов Б. Әжинияз лирикасының поэтикасы Нӛкис «Билим» 1997, Тимофеев Л. М. Основы теории литературы. М.: «Просвещение», 1971 год, Белинский В.Г Танланган асарлар Т.: Уз. Дав. Нашр, 1955, Қуронов Д. Адабиѐтшуносликка кириш. Тошкент, Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриѐти, 2004, Лотман М. Ю. О поэтах и поэзии. Санкт-Петербург, «Искусство-С.П», 2001.

6

-Shayır poezyasında temalar kóp túrliligi úyreniw arqalı ideyalıq ózgshelikti anıqlaw hám onıń shayırdıń individual kóz qarasların úyreniw;

-Shayır poeziyasındaǵı janrlıq izlenislerin úyreniw;

-Shayır lirikasındaǵı kórkemlik izlenisler hám onıń lirikaların mazmunı boyınsha janrlarǵa bólip úyreniw ;

-Shayır lirikalarındaǵı oy pikirdi jetkerip beriw usılların úyreniw;

-X.Turımbetovtiń poeziyaǵa jańa formalardı alıp keliwi, forma jańalıqların úyreniw;

- X. Turımbetov poeziyasında folklorlıq hám jazba janrlarınıń sintezi bolǵan aytıs, besik jırı, yar-yar h.t.b janrlardıń qásiyetlerin úyreniw;

- Shayır poezyasındaǵı uyqas, báńt hám ólshemi boyınsha bir neshe aralas sırtqı qosıq formalarınıń kompoziciyalıq ózgesheligi hám mazmun birligin úyreniw h.t.b;

Jumıstıń ilimiy jańalıǵı. X. Turımbetov ádebiyatımızǵa bir neshe sırtqı forma jańalıqların endirgen shayır bolıwı menen birge, oy -pikirdi jetkerip beriwde de jańa kórkem izlenisleri menen belgili bolǵan shayır. Soǵan qaramastan shayır dóretiwshiligi ayırım qıcqasha maqalalardı esapqa almaǵanda derlik izertlenbedi. Biziń bul jumısımız X.Turımbetov pozziyası hám onıń tán ózgesheliklerin keń túrde úyreniwge arnalǵan dáslepki jumıslardan bolıp esaplanadı. Sonday-aq, jumısımızda X. Turımbetov poeziyasında qollanǵan bir qansha jańa janrlıq hám formalıq ózgesheliklerdiń qásiyetlerine de teoriyalıq pikirler alǵa súrildi. Bular jumısımızdıń ilimiylik dárejesin kórsetedi.

7

Izetrtlewdiń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Magistrlik dissertaciya jumısımızdıń juwmaqlarına hám ilimiy izertlew barısında alınǵan analiz nátiyjelerinen ádebiyatqa qızıǵıwshılar, ádebiyat ilimi menen shuǵıllanıwshılar, filologiya fakulteti studentleri , izleniwshiler ushın paydalanıwǵa boladı. Sondayaq, XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı boyınsha lekciya tekstlerin qayta islewde qollanıwǵa boladı.

Jumıstıń qurılısı. Jumıs kirisiw hám juwmaqtan tısqarı úsh baptan turadı. Kirisiw bóliminde temanıń aktuallıǵı, izertleniw tariyxı, ilimiy-ámeliy

áhmiyeti, ilmiy jańalıǵı,teoriyalıq hám metodologiyalıq tiykarları, jumıstıń qurılısı haqqındaǵı máseleler sóz etildi.

Birinshi bap «Xojamurat Turımbetov dóretiwshiligi. Shayır poeziyasınıń ideyalıq, tematikalıq ózgeshelikleri» dep atalıp, ol tómendegi eki bólimnen turadı.

«Shayır X.Turımbetovtıń dóretiwshilik jolı (ómiri, poeziyası, awdarmaları, dramalıq shıǵarmaları, sın pikirleri, ocherkleri h.t.b, haqkında)», « X.Turımbetov lirikasınıń ideya-tematikalıq, janrlıq ózgeshelikleri». Bul bapta shayır dóretiwshiligi ádebiyatımızda ele tolıq úyrenilmegenligi sebepli onıń dóretiwshiligine ulıwma sholıw jasadıq hám shıgarmaların ideya-tematikalıq

ózgesheliklerin úyrendik.

Ekinshi bap « X.Turımbetov poeziyasında janrlıq izlenisler» dep atalıp,

«Shayır lirikasında kórkemlik izlenisler (avtopsixologiyalıq lirika, yumorsatiralıq lirika, intim lirika,súwretlew lirikası h.t.b)», «X.Turımbetov poeziyasında forma jańalıqları (tórtlikler, beslikler, altılıqlar, segizlikler h.t.b)», «Cyujetli lirikası, tımsal hám poemaları» dep atalǵan úsh bólimnen turadı. Bul bapta shayır dóretiwshiliginiń, poeziyasınıń eń tiykarǵı ózgeshelikleri, stillikkórkemlik izlenisleri úyrenildi.

Úshinshi bap «X. Turımbetov poeziyasında janrlar sintezi» dep atalıp, onı tómendegi eki bólimde úyrendik:

8

1. «X.Turımbetov lirikasında folklorlıq hám jazba ádebiyat janrları sintezi (aytıslar, besik jırı, yar-yar, namaxat janrı h.t.b )»

2 «Shayır lirikasında bánt, ólshem, uyqas birliginde aralas formalardıń qollanılıwı»

Bul bapta shayır X. Turımbetovtıń qaraqalpaq poeziyasına qosqan úlesi onıń forma hám janr jańalıqların alıp keliwin analizlew arqalı anıqlandı. Jumıs sońında paydalanǵan ádebiyatlar dizimi berildi.

9

I bap . Xojamurat Turımbetov dóretiwshiligi. Shayır poeziyasınıń ideyalıq, tematikalıq ózgeshelikleri

I.1. Shayır X.Turımbetovtıń dóretiwshilik jolı (ómiri, poeziyası, awdramaları dramalıq shıǵarmaları, sın pikirleri, ocherkleri h.t.b,

haqkında)

Xojamurat Turımbetov 1922-jılı Taxtakópir rayonında tuwılǵan. Ol awıllıq hám rayon orayındaǵı mekteplerde oqıp, keyin Xojelidegi Pedagogikalıq oqıw ornına oqıwǵa kirip, onı 1942-jılı pitkerip shıǵadı. Biraq kóp uzamay-aq, armiya katarına shaqırılıp ekinshi jer júzlik urısqa bólim komandiri bolıp qatnasadı.

X.Turımbetov sawashta awır jaradar bolıp, gospitallarda emlengennen keyin, Qaraqalpaqstanǵa qaytadı hám Taxtakópirdegi burınǵı Budenniy atındaǵı jeti jıllıq mektepte muǵallim bolıp isleydi.

1943-1945-jılları Shımbayda Qaraqalpaq mamleketlik muǵallimler instituında oqıp, onı tabıslı pitkerip shıǵadı.

1945-1947-jılları Taxtakópirdegi orta mekteplerde dáslep jay muǵallim, keyin oqıw bóliminiń baslıǵı bolıp isleydi.

1948-1950-jılları sol rayonnan shıǵatuǵın «Lenin jolı» atlı rayonlıq gazetada redaktorlıq etedi hám Tashkenttegi Partiya mektebiniń qarawındaǵı bir jıllıq kypctı pitkeredi.

1951-1956-jılları Moskvadaǵı M.Gorkiy atındaǵı ádebiyat institutında oqıp, onı jetiskenlikler menen pitkerip shıǵadı. 1955-jıldan baslap burınǵı awqamnıń jazıwshılar awqamı aǵzası bolǵan. 1956-1957- jıllarda Qaraqalpaqstan jazıwshılar awqamında keńesshi, 1957-1961-jıllarda

«Ámiwdárya» jurnalında juwaplı xatker 1961-1963-jılları, 1965-1968- jıllarda

«Ámiwdárya» jurnalında bólim baslıǵı. 1963-1965-jıllarda «Sovet Qaraqalpaqstan» gazetasında bólim baslıǵı bolıp isleydi.

X. Turımbetovtıń dáslepki qosıqları qırqınshı jıllarda jazıldı. Qosıqlar hám poemaları jámlengen toplamı «Gúlistan» 1954-jılı basılıp shıǵıp,

10

bunnan basqa shayırdıń «Shayır jolı» (1954), «Baxıtlı jaslıq» (1955) «Eki dos»

(1957), «Máńgige tiri» (1960), «Jáne báhar keldi» (1970), «Talwas» (1962),

Tańlamalı qosıqları (1974), h.t.b qosıqlar hám poemalar toplamları qaraqalpaq tilinde, «Qardoshlik salomi» (1958), «Oq gul» (1968) ózbek tilinde, «Schastlivaya devushka» (1954), «Vesna dolgajdannaya» (1957), «Stixi iz serii Sotsvetie»

(1973), kitapları rus tilinde shıqtı. Qaraqalpaqstan Respublikası jazıwshı-shayırları ishinde birinshi ret (1954) X. Turımbeitovtıń shıǵarmaları rus tilinde Moskvada ayrıqsha kitap bolıp basılıp shıqtı. Bir qansha qosıqları burınǵı awqam waqtında

demokratiyalıq eller xalıqlarınıń tillerine awdarılıp (polyak,bolgar), sırt e llerde basıldı.

«Pravda», «Izvestiya», «Komsomolskaya pravda» gazetalırında hám «Ogonѐk»,

«Yunost» jurnallarında basıldı. «May gúlleri» poeması ózbek tilinde

«Sharq yulduzi» jurnalında basılıp shıqtı.

X. Turımbetov Qaraqalpaq ádebiyatı hám iskustvasına arnalǵan konkursta (1956), «Súyicken ayıp pa» atlı bir aktli sazlı komediyası jaslardıń Respublikalıq festivalında (1957) hám ózbek iskusstvosı hám ádebiyat dekadasına baylanıslı kunkursta birinshilikti iyeledi. ol Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Sovetiniń

bir neshe maqtaw jarlıqları hám medalları menen sıylıqlandı.

Shayır X.Turımbetovtıń dóretiwshiliginiń qızǵın máhálinde 1968jılı

tosattan qaytıs boldı.

X.Turımbetov dóretiwshiligi ádebiyatıń tek poeziya tarawına baǵıshlanıp

qoymaǵan. Biz shayırdı publitsist, dramaturg awdarmashı sınshı sıpatında kóremiz.

Ol ádebiyatımızda lirik shayır sıpatında iz qaldırdı. Sebebi shayır

dóretiwshiliginde onıń negizgi qádemleri poeziyada kózge taslanadı. Shayırdıń lirikalıq qosıqları, poemaları, balalarǵa arnalǵan kosıqları hám poemaları belgili dárejede qaraqalpaq poeziyasına qoskan úlesine derek beredi. Shayırdıń qosıqları hám poemaları onıń toplamlarınan basqa

11