MD hám PQJ / M. Nızanov shıǵarmalarında frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgeshelikleri
.pdf
Ne dep ákelemen, sen haram tamaqqa. («Kúlme maǵan» 11-bet).
- Sen ıshtan biytke qatın bolıp otırǵan meniń esim joq, («Kúlme maǵan»
72-bet)
Betiń maldıń kóńindey qalıń aqırı. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları»
I tom, 29-bet)
Bul keltirilgen mısallardaǵı baratırǵannıń baltasın, kiyatırǵannıń ketpenin alıw; soqır hárip tanımaytuǵın, awzı boslar, awzınan gúlleytuǵınlar, ashıq awız, juwas qashaǵan, qoyan júrek, tiygenge tiyip, tiymegenge kesek atıw, haram tamaqqa, ıshtan biyt, betiń qalıń degen frazeologizmler oqıwshınıń unamsız qaharmanlarǵa bolǵan jek kóriwshiligin oyatıw maqsetinde awızeki sóylew tiline tán bolǵan frazeologizmlerdi tiyisli jerinde qollanadı.
Jazıwshı ádebiy qaharmanlardıń jas ekenligin, pák ekenligin on gúlinen bir gúli ashılmaǵan, júzin enesi óppegen, sút qurtqan degen frazeologizmlerdi paydalanadı:
Tuwrısın ayt, men ólsem júzin enesi óppegen jánan tawıp úyleneseń be?
(«Kúlme maǵan» 81-bet). Bir saparı on gúlinen bir gúli ashılmaǵan jas qızǵa qol salǵan qusaysız? («Kúlme maǵan» 105-bet). Men «sút qurtqan» genjetayıman. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 95bet).
Keyingi eki mısaldaǵı on gúlinen bir gúli ashılmaǵan, sút qurtqan frazeologizmlerin jazıwshı olardıń mánisin beretuǵın dara sóz sıpatındaǵı sinonimles ekvivalentleri «jas», «genjetay» sózleri menen qatara jumsaǵanın kóriwge boladı. Bul usıl arqalı avtor qaharmanǵa bergen sıpatlamanı jáne de
ótkirlestiriwge erisedi. Bunday súwretlewler oqıwshıǵa emociyalıq tásir etedi. Kórkem shıǵarmanıń tilin janlandıradı.
62
3.2. Frazeologizmlerdi ádebiy qaharmanlardın psixologiyalıq
sezimin, halatın súwretlewde jusalıwı
Frazeologizmler pikirdi tolıq hám ózine tán barlıq mánilik boyawları menen jetkeriwde xızmeti ullı. Sonıń ushın da hár bir jazıwshı óz shıǵarmasında
ádebiy qaharmanlarınıń psixologiyalıq halatın, sezimin, kúyinishin, súyinishin, jeke oyların, ruwxıy dúnyasın – barlıq názik táreplerin oqıwshıǵa jetkeriw ushın emociyalı boyawı kúshli bolǵan frazeologizmlerdi tańlap alıwǵa háreket etedi. M. Nızanov óz shıǵarmalarında adamlardıń hár qıylı psixologiyalıq jaǵdayların, tolǵanısların, quwanısh-qayǵısın sheber súwretlewge erisken:
Meniń duwtar kórsem arqam qozatuǵın ádetimdi bileseń ǵo. («Kúlme maǵan» 20-bet).
Ar-sar bolıp tursam, sizge usaǵan bir jası úlken: - Him, nege oylanıp tursań? Qula dúzge taslap ketejaqsań ba? – dedi maǵan olıyıp… (M. Nızanov
«Tańlamalı shıǵarmaları» 1tom, 12-bet).
Taban tirep alıwǵa «sen kelmeseń aspan úzilip túsedi» dep turǵan birew joq. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 276-bet).
Aspanǵa ushsam ayaǵımnan, jerge kirsem tóbe shashımnan tartadı ol. («Kúlme maǵan» 105-bet).
Ózin de on altı jasında Mádiyarǵa berip jibergende aspanǵa shapshıǵan.
(M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 100bet).
«Ákem avariyadan óldi, sheshem bir sabaqqa ilinip tur, kesel, aldımda aǵam, keynimde inim, sırlasarǵa ya apam, ya sińlim joq» degen soń sóyerine qızıp alıp edim men seni! (M. Nızanov «Kúlme maǵan» 72-bet)
Men onday biyhaya nashar emespen! Qızǵanısh ǵoy, delebemdi qozdırǵan. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 111bet).
63
O-oy, jer qıymıldamasa, men qıymıldamayman dep júrgen qıylıǵo, demine nan pisedi. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 19bet)
Ol seniń sımbatıńa e meshesi qurıp turǵan joq. (M. Nızanov
«Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 111-bet).
Teńel degen birge isleytuǵın joramız jerden jeti qoyan tapqanday entigip kirip keldi. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 118bet).
Bul jeti jinimnen beter jek kóretuǵın sol Turdımurat edi. (M. Nızanov
«Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 60-bet).
- Bárinen beter, hasa tayanıp mashın kútip turǵan kempir-ǵarrılardı kórgende jeti nasırım jerge búgiledi. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 122-bet).
Meniń hesh kimge jamanlıǵım joq, sonnan kelgen dus kelgen adam meniń jıǵırdanımdı qaynatadı. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 117-bet).
Barlıq záhárimdi ishime jutıp shıdadım. Shıdamaǵanda topıraqka ot qoyaman ba! (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» Itom, 54-bet).
– Bunday ádeti joq e di ǵo, dep úyde iymanım bir qısım bolıp otırdım. («Kúlme maǵan» 21-bet).
- «Gáljeńlep júrgenin meniń arqam ekenin bildiń be?» dep támbisin berip, suwın sıǵıp, iyt terisin basına qapla. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 88-bet).
-…bir zamannan Múńkirdi aldıńa jiberemen, sonda bildirmey, ishibawırına kirip júrip, usı qanjardı ókpe-júreginiń tusına tıǵıp al, dedi. («Kúlme maǵan» 105-bet).
Mumtazbey shiysheni kóriwden-aq túsi suwıp, qabaǵı úyilip, erinleri dirildep qoya berdi. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» 1tom, 170-bet).
64
Kórispegenimizge biraz waqıt bolǵan edi, jaqında, jolım túsip úyine barǵanım - kózim uyasınan shıǵıp kete jazldı. (M. Nızanov
«Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 259-bet).
Ótmishti qansha eslegen sayın quwanıshlı demler qol jetpes árman bolıp túyiledi de, bir biygúna nashardıń óz mayına ózi quwırılıp jasaǵanı júreginde shanshıw payda eter edi. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı,128bet)
Sirkesi suw kótermey júrgende, qotır eshkidey súykenip sen barsań…(M.
Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 56-bet).
Qáne, endi úyińde telefon bolǵanda, anań biysharanıń tóbesi kókke jeter edi. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 142bet).
Kóshemizde toy bolǵanǵa qattı quwandım deyin be? Siziń baxıtlı bolǵanıńızǵa tóbem kókke jetti deyin be? (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 99bet).
Frazeologizmlerdiń ishinde quramında somatizmler ushırasatuǵın túrleri júdá kóp. Ásirese «júrek» somatizmi menen kelgen túrleri adamnıń hár qıylı psixologiyalıq halatların, quwanısh, qorqınısh sezimlerin bildiriw ushın payda bolǵan. Insanda ushırasatuǵın bul halatlar hár qıylı dárejede, hár qıylı kórinislerde bolatuǵınlıǵı sebepli tilde frazeologizmlerdiń bul túri júdá kóp ushırasadı. Mısalı, qorqınısh sezimin bildiriwshi frazeologizmler:
Arman barıwǵa júregi betlemedi. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 75bet).
Bir kúni kúndiz, uytqıǵan dawıldan sırtqa shıǵıwǵa júregim dawamay
úyde otırsam, tanıs doslarımnıń biri kirip keldi. (M. Nızanov
«Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 59-bet).
Leytenanttıń gápine hámmeńizdiń júregińiz jarılıp qaldı ǵoy. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 192-bet).
65
Qaharmanlardıń belgili bir jaǵdaylarǵa baylanıslı quwanǵan halatların ayqın súwretlew ushın jazıwshı bir neshe frazeologiyalıq sinonimlerdi jumsaydı. Mısalı:
Júregim tarsa ayrılıp, soranıp men kettim. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 70-bet). Alıw boyına júregi sháwkildep, maǵan qońıraw etti. («Sizge bolmaydı» gúrrińi).
Joqarıda keltirilgen mısallarda júregim tarsa ayrılıw frazeologizmi adamnıń qattı quwanǵanın bildiredi. Al ekinshi gápte jumsalǵan júregi sháwkildew frazeologizmi aldıńǵıǵa qaraǵanda dárejesi pásirek.
«Júrek» somatizmi menen kelgen frazeologizmler adamnıń qattı ash bolıw, adamdı qorqınısh biylew qusaǵan halatların bildirip keledi:
Taǵı «júregim sazıp ketti, shıj-pıjıń bolsa ákelós» dep otıradıaw.
(«Kúlme maǵan» 72-bet)
Jańaǵıday, jasqanshaq bolıp qalǵan. Júregi joq. (M. Nızanov
«Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 192-bet)
Frazeologizmler mánilik jaqtan, emocional-ekspressivlik ótkirligi jaǵınan tildiń qaymaǵı maǵızı sıpatında bahalanadı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri
ózleriniń ańlatatuǵın mánileri boyınsha, frazeologizmlerdi payda etip turǵan jeke komponentleriniń sol pútin mánige qatnası boyınsha da hár qıylı bolıp keledi. Máselen geypara frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ańlatatuǵın mánisi sol dizbektiń quramındaǵı hár bir sózdiń dara turǵandaǵı yamasa basqa bir mánili sóz benen dizbekleskendegi ańlatatuǵın mánisinen pútkilley qashıqlasqan mánide beriledi. Olardıń quramındaǵı sózler ózleriniń dáslepki leksikalıq mánisin birotala joǵaltadı. Máselen, túyeden postın taslaǵanday degen frazeologiyalıq sóz dizbegin alıp qarayıq. Bul frazeologizm
«oylanbastan, ersi, orınsız sóylew» degen mánini bildiredi. Pútin bir frazeologizmnen usı mániniń kelip shıǵıwı da túye, postın, taslaw sózleriniń hesh qanday qatnası joq. Frazeologiyalıq ótlesiwlerge tán bul
66
belgi qosımsha mánilerge iye bolıp, pikirdi tásirli hám ótkir etip beriwde ayrıqsha xızmet atqaradı. Sonlıqtan da, publicistikalıq yaki kórkem bayanlawlarda, súwretlewlerde olar semantikalıq-stillik derekler sıpatında xızmet atqarıp keliwge beyim boladı.
Muratbay Nızanov shıǵarmalarında frazeologiyalıq ótlesiwlerdiń qollanılıwında emocionallıq-ekspressiyalıq mánilik belgiler, tiykarda máni obrazlılıǵı, tásirlilik ayqın sezilip turadı, Mısalı: Sirkesi suw kótermey júrgende, qotır eshkidey súykenip sen barsań… (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 56-bet).
Jazıwshı bul jerde sirkesi suw kótermew frazeologizmi ornında
«heshteńe jaqpay júrgende» usaǵan mániles ádettegi sinonimlik birliklerdi de paydalanıwı múmkin edi. Biraq. sózlik quramdaǵı sol paradigmaǵa kiriwshi sememalar ishinen semantikalıq-stillik jaqtan dál, anıq hám súwretlengen waqıyaǵa sáykes poetikalıq sheberlik penen sirkesi suw kótermew frazeologiyalıq ótlesiwin oǵada durıs paydalanǵan. Nátiyjede aytılayın degen pikir ótkir bolıp shıqqan.
Tómendegi qatarlardaǵı frazeologiyalıq ótlesiwlerdiń mánilerinde de sonday belgiler, ekspressivlik ayrıqshalıq hám boyawlar bar:
…jigitlerdiń «nakazlarınıń» birazı nırqqa sıymaydı, jóni barların ayta bereyin desem de, - ol ózimniń kóshem, «kómeshine kúl tartqan» bolaman. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 54-bet)
Onıń qarawında kesası aǵarmaytuǵın piltaban jurnalistleri boladı. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 97-bet)
Lekin sońǵı waqıtları qalada hawa menen suwdıń keskin buzılıwına baylanıslı bunday kelte jip gúrmewge kelmey qaldı. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 77-bet)
O-oy, jer qıymıldamasa, men qıymıldamayman dep júrgen qıylıǵo, demine nan pisedi. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 19bet)
67
Bul keltirilgen qatarlarda frazeologiyalıq ótlesiwler, kórkem shıǵarmanıń estetikalıq talapalarına say óz ornında paydalanıp, pútin mánilerge qosımsha sıpatlawshı belgilerdi taǵı da kúsheytip oqıwshınıń sezimlerine tásir etetuǵınday wazıypanı atqarıp tur. Konteksttegi frazeologiyalıq ótlesiwlerdiń mánilerin e kinshi bir sózler arqalı beriw múmkin emes, sebebi olardıń hár birindegi názik mániler basqa sózlerden tabılıwı qıyın.
Kórkem shıǵarmada frazeologizmlerdi qollanıwdıń áhmiyeti haqqında
X.Qojaxmetova: «Jazıwshı óz shıǵarmalarında qaharmanlarınıń psixologiyalıq halatların, oyın, ruwxıy jan dúnyasın ayqın hám názik súwretlew ushın frazeologizmlerdi múmkin bolǵansha sáykesin tańlap jumsawǵa háreket etedi» degen edi.1 Bunday háreketti biz
M. Nızanov shıǵarmaların oqıp otırıp anıq seziwimizge boladı.
Usınday qaharmannıń psixologiyalıq halatların, oyın, ruwxıy jan dúnyasın súwretlewdegi anıq hám ótkir máni tómendegi frazeologiyalıq ótlesiwlerge de tán:
Qanday appaq xojanıń aqlıǵı bola bereyin, báribir ol maǵan isenbeydi. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 60-bet).
Bul keńsede awzıń menen qus uslasań da kewline jaqqanın qollaydı.
(«Kúlme maǵan» 117-bet).
Birewdi eshekke teris mingizip qoyıw ańsat emes. («Kúlme maǵan» 123-
bet)
«Gáljeńlep júrgenin meniń arqam ekenin bildiń be?» dep támbisin berip, suwın sıǵıp, iyt terisin basına qapla. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 88-bet)
Hár túrli stillik talaplarǵa baylanıslı frazeologiyalıq ótlesiwler, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń semantikalıq birigiwshiligi boyınsha ózgeshe bir túr sıpatında Muratbay Nızanov shıǵarmalarında ónimli
1 Қожахметова Х. Фразеологизмдердиң көркем әдебиетте қолданылыуы. Алматы, 1972, 58-бет.
68
qollanılıp, shıǵarma tiliniń tásirliligin, ótkirligin asırıw ushın xızmet etedi.
3.3. Awızeki sóylew tiline tán frazeologizmlerdiń satira hám
yumordı payda etiwdegi xızmeti
Awızeki sóylew tilinde jiyi qollanılatuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri sóylew tili stiline tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri dep ataladı. Ádebiy tildiń normaları kóz qarasınan bunday leksikalıq birlikler ádewir ersi mánilik ayrıqshalaqlarǵa iye: basına bále bolıw, shımbayına batıw, aybaraq urıw, galoshın tuwrılap qoyıw, gáptiń tıǵının alıw, doq urıw, emeshesi qurıw, muq qabıw, haram tamaq, kók ójet, ıshtan biyt, póstegin qaǵıw, terisine topan tıǵıw, joqlarım bolıw, sorpasın ishiw, sorpası qosılmaw, teris putaq, bózshiniń mákisindey, júzin enesi óppegen hám t.b. Sóylew tili stiline tán frazeologizmlerine vulgarizmler, mádeniyatsız sıpatlamadaǵı turaqlı dizbekler de kiredi. Til mádeniyatınıń rawajlanıwına baylanıslı olardıń qollanılıw órisi
ádewir tarayıp ketti. Solay da kórkem ádebiyat stil tarawında awızeki sóylew tili stiline tán frazeologizmler kórkem sóz sheberleri tárepinen belgili poetikalıq maqsette paydalanıwı múmkin. Biz Muratbay Nızanov shıǵarmalarında da awızeki sóylew stiline tán bolǵan frazeologizmlerdi júdá jiyi qollanǵanın kórdik. Mısalı:
Sóytip jónine kete berse boladı ǵo, qudaydan tapqır! «Qulaǵına tepken» biziń awıldaǵı qızdıń: Suwıń qanday paldan tatlı! (M. Nızanov
«Tańlamalı shıǵarmaları»1tom, 213-bet).
Jańaǵı sózge erip ketip, jırbań etip qaltasınan oramal shıǵarıp beredi. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları»1tom, 213-bet).
On bes jasımda tabelshik bolıp awıldaǵı jigirma tórt qatındı bir óksheden aylandırıp qoyǵanman. (M.Nızanov «Irasın aytań uradı», 68bet).
69
Keshe jolda irkip: «Min mashınǵa, qara taban» dep mısqılladı. (M.Nızanov «Irasın aytań uradı», 69-bet).
Ózim-ám sennen hámeldar shıǵadı dep iyegim qıshıp otırǵan joq edimaw! (M.Nızanov «Irasın aytań uradı», 71-bet).
Qudaydan tilegen jalǵız bala. Qaqań-suqań menen isi joq, qoy awzınan shóp almaytuǵın juwas, mómin, músápir. (M.Nızanov «Irasın aytań uradı», 73bet).
Xalıq tilindegi frazeologizmlerdiń ayırımlarında házil-dálkek basım boladı. Kórkem shıǵarmada bunday frazeologizmler súwretlep otırǵan waqıyaǵa yumorlıq tús beredi. M. Nızanov satirik jazıwshı. Ol kóplegen satiralıq gúrrińlerdiń, komediyalardıń, intermediyalardıń avtorı. Sonlıqtan da jazıwshı satira hám yumordı payda etiwdiń quralı sıpatında frazeologizmlerden ónimli paydalanadı. Mısallar:
- Tuwrısın ayt, men ólsem júzin enesi óppegen jánan tawıp úyleneseń be?
(«Kúlme maǵan» 81-bet).
Aspanǵa ushsam ayaǵımnan, jerge kirsem tóbe shashımnan tartadı ol. («Kúlme maǵan» 105-bet).
Endi Tańatarǵa keletuǵın bolsaq, pitirgen isiń, salǵan qusıń joq, on e ki jılda úsh mashın tozdırdıń, boladı ǵoy sol. (M. Nızanov
«Tańlamalı shıǵarmaları» 1tom, 138-bet).
Meniń usı násiyatlarımdı 80 procent iske asırǵan hayaldıń kúyewin asıqtay atıp, toptay qaǵatuǵınına 100 procent kepillik beremen. (M. Nızanov
«Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 89-bet).
Sennen bóten awızlıraq hayal bolǵanda, eki ayaǵın bir etikke tıǵadı onıń!
(«Kúlme maǵan» 120-bet).
Olarǵa «ishkeniń menen kiygenińdi bil» dep bir awız gáp penen gúm e tip, e kewiniń tórt ayaǵın bir galoshqa tıq. (M. Nızanov
«Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 87-bet).
70
Bunday dilmashtı kúndiz mıń vatlıq svet jaǵıp izlep taba almaysań.
(«Dilmash» gúrrińi).
Ol seniń sımbatıńa emeshesi qurıp turǵan joq. (M. Nızanov
«Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 111-bet).
M.Nızanovtıń satira hám yumordı payda etiw maqsetinde tańlap alǵan frazeologizmleri shıǵarma qaharmanlarınıń kúlkili bolǵan sırtqı kórinisi menen ishki dúnyasınıń sáykesligin súwretlep beredi. Jazıwshı bunday frazeologizmlerdi kóbirek qaharmannıń jaǵımsız kelbetin kórsetiw ushın paydalanadı. Mısalı:
Onnansha bir tirsekke tepken jigitpen de de qoy. (M. Nızanov
«Tańlamalı shıǵarmaları» 1tom, 11-bet).
Ádira qalmay ma, bunday sanı bar, sapası joq jeńgelerim! (M. Nızanov
«Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 64-bet).
Bózshiniń mákisindey zımpıldap, anaw-mınaw jeńiltek nashardıń ishpegejemege janın qoymaydı. (M.Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» Itom, 45-bet).
Sen ıshtan biytke qatın bolıp otırǵan meniń esim joq. («Kúlme maǵan»
72-bet).
Qara, seniń ilim degennen soqır hárip tanımaytuǵınıń bep-belgili bolıp tur. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 29-bet).
Bul keltirilgen mısallardaǵı frazeologizmlerdiń yumor-satiralıq sıpattı payda ete alıwı olardıń ishki tábiyatı menen baylanıslı. Sebebi hár bir frazeologizmniń semantikalıq qurılısında házil-dálkek, kesetiw, ústinen kúliw qusaǵan semalardıń bar ekenligi sezilip turadı. Jazıwshı awızeki sóylew tiline tán bolǵan frazeologizmlerdi xalıq tilindegi qálpinde qollanıw menen birge, hár túrli mánige keltirip ózgerisler menen jumsaydı:
-Betiń maldıń kónindey qalıń aqırı. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» I tom, 29-bet).
71