MD hám PQJ / M. Nızanov shıǵarmalarında frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgeshelikleri

O-oy, jer qıymıldamasa, men qıymıldamayman dep júrgen qıylıǵo, demine nan pisedi. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 19bet)

Bul keltirilgen qatarlarda frazeologiyalıq ótlesiwler, kórkem shıǵarmanıń estetikalıq talapalarına say óz ornında paydalanıp, pútin mánilerge qosımsha sıpatlawshı belgilerdi taǵı da kúsheytip oqıwshınıń sezimlerine tásir etetuǵınday wazıypanı atqarıp tur. Bul konteksttegi frazeologiyalıq ótlesiwlerdiń mánilerin e kinshi bir sózler arqalı beriw qıyın, sebebi olardıń hár birindegi názik mániler ekinshi sózden tabılıwı múmkin emes.

Kórkem shıǵarmada frazeologizmlerdi qollanıwdıń áhmiyeti haqqında

X.Qojaxmetova: «Jazıwshı óz shıǵarmalarında qaharmanlarınıń psixologiyalıq halatların, oyın, ruwxıy jan dúnyasın ayqın hám názik súwretlew ushın frazeologizmlerdi múmkin bolǵansha sáykesin tańlap jumsawǵa háreket etedi» degen edi.1

Usınday qaharmannıń psixologiyalıq halatların, oyın, ruwxıy jan dúnyasın súwretlewdegi anıq hám ótkir máni tómendegi frazeologiyalıq ótlesiwlerge de tán:

Qanday appaq xojanıń aqlıǵı bola bereyin, báribir ol maǵan isenbeydi. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 60-bet).

Bul keńsede awzıń menen qus uslasań da kewline jaqqanın qollaydı.

(«Kúlme maǵan» 117-bet).

Birewdi eshekke teris mingizip qoyıw ańsat emes. («Kúlme maǵan» 123-

bet).

«Gáljeńlep júrgenin meniń arqam ekenin bildiń be?» dep támbisin berip, suwın sıǵıp, iyt terisin basına qapla. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 88-bet)

1 Қожахметова Х. Фразеологизмдердиң көркем әдебиетте қолданылыуы. Алматы, 1972, 58-бет.

22

Hár túrli stillik talaplarǵa baylanıslı frazeologiyalıq ótlesiwler, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń semantikalıq birigiwshiligi boyınsha ózgeshe bir túr sıpatında Muratbay Nızanov shıǵarmalarında ónimli qollanılıp, shıǵarma tiliniń tásirliligin, ótkirligin asırıw ushın xızmet etedi.

Frazeologiyalıq birlikler. Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ayırımları júdá obrazlı, astarlı mánide aytılıp, olardıń ańlatauǵın mánisi sol dizbektegi sózlerdiń ishki mánisi menen ushlasıp keledi. Bul frazeologiyalıq birliklerge qatnaslı boladı. Frazeologiyalıq birlikler de frazeologiyalıq ótlesiwler sıyaqlı orın tártibi jaǵınan turaqlı bolıp keledi. Olar bóleklerge bólinbeytuǵın, semantikalıq jaqtan tutas, quramındaǵı komponentlerdiń jeke mánileri jıynalıp, pútin bir basqa máni payda etedi.

Turaqlı sóz dizbekleriniń ishinde frazeologiyalıq ótlesiwlerdi hesh qanday

ózgertiwge bolmaydı. Al, frazeologiyalıq birlikler birde ózgertiwge bolmaytuǵın turaqlı bolıp kelse, birde ózgertip, hár túrli variantlarda da aytıla beredi.1

Kópshilik ilimpazlar2 frazeologiyalıq birliklerge tán tórt belgini atap kórsetedi:

1.astarlı, obrazlı;

2.ekspressivlik ótkirlik;

3.jeke komponentleriniń turaqlılıǵı;

4.sinonimler sáykesligi.

Frazeologiyalıq birliklerge tán bul semantikalıq ózgeshelik olardıń kórkem ádebiyat stiline stillik til quralları sıpatında keń qollanıwǵa múmkinshilik beredi. Mısalı:

1 Архангельский В.А. О постоянных и переменных в структуре устойчевой фразы. {Филологические

науки, № 1, 1962, 213-бет 2 Аханов К. Тил билимине кириспе. Алматы, 1962, 106-бет

23

Gáp shımbayına batpaytuǵını qıyın dá! Basqa gáp tásir etpese de, usı

gáp jeti júresinen ótip ketse eken onıń! (M. Nızanov

«Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 94bet).

Bárinen beter, hasa tayanıp mashın kútip turǵankempirǵarrılardı

kórgende jeti nasırım jerge búgiledi. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 122-bet).

Onı dáslep «úlken adamnıń qızı» degenge Ismayılda biraz júrek

shaydılıq bolǵan… (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 67bet).

Bul mısallarda qollanılǵan frazeologiyalıq birlikler ózlerine tán tábiyiy

poetikalıq obrazlıǵı arqalı uluwma oy-pikirdi janlandırıp shıǵarma tiliniń

kórkemliligin arttırıwǵa tikkeley tásir etip tur.

Solay etip frazeologiyalıq birliklerdiń ózlerine tán bir qansha ayırmashılıq

belgileri tómendegilerden ibarat:

gezlesedi.

3.Frazeologiyalıq ótlesiwge qaraǵanda jay mánide keledi.

4.Frazeologiyalıq birliktegi sózlerdiń geyparaların mánisi jaqın sózler menen (sinonimleri menen) almastırıwǵa boladı.

shıǵarmalarında oǵada kóp ushırasadı. Mısalı:

Qızdın beti berman qaraǵannan keyin, sheshesiniń miyine qurt bolıp tústim. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 54-bet)

Qashpadım. Biraq saǵan kórinetuǵın betim bolmadı. (M. Nızanov

«Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 151bet)

24

Bir kúni kúndiz, uytqıǵan dawıldan sırtqa shıǵıwǵa júregim dawamay úyde otırsam, tanıs doslarımnıń biri kirip keldi. (M. Nızanov

«Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 59-bet)

Tómendegi qatarlarlardaǵı frazeologyalıq birliklerde kúshli obrazlılıq hám ekspressivlik ótkirlik bar:

Solay etip, biz bárqulla jańaǵıday kóz kórip, qulaq esitpegen waqıyalardı okean arjaǵında dep oqıytuǵın bolsaq, búgin aramızdan shıǵıp otır. («Kúlme maǵan» 66bet).

Ele de biziń keyingi komissiyamızdıń quramında joqarıǵa arza jazıwdan kózi appaq bolǵan Tayırov degen birew bar eken, sonıń zorı menen juwmaqtıń altı dana e tip jazılǵanı abıray boldı. (M. Nızanov

«Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 79-bet).

Taksi tut, kózińdi ashıp jumǵansha bosaǵasınıń awzına aparıp túsiredi. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 111-bet)

Frazeologiyalıq dizbekler. Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń bir toparı sol ózi dizbeklesip kelgen sózlerdiń mánisi menen baylanıslı boladı. Anıǵırıq aytqanda, bunday frazeologiyalıq sóz dizbeginiń uluwma ańlatatuǵın mánisi olardıń quramındaǵı sózlerdiń biriniń bolmasa birininiń leksikalıq mánisi menen ushlasıp keledi. Turaqlı sóz dizbekleriniń bul túri frazeologiyalıq dizbeklerge qatnaslı boladı. Oǵan tómendegi turaqlı sóz dizbekleri mısal bola aladı: kózge túsiw, esinen tanıw,kewil kóteriw, bas iyiw, qabaq úyiw, tili shıǵıw hám t.b.

Mine, bul dizbekler leksikalıq jaqtan turaqlı xarakterge iye. Bulardıń hámmesi usılayınsha qáliplesken turaqlı sóz dizbeklerinen ibarat. Frazeologiyalıq dizbekler de, obrazlılıqqa hám mánilik ótkirlikke iye bolıp keledi. Tildiń sózlik quramındaǵı bul ózgeshe dúziliske iye frazeologiyalıq dizbekler ózine tán semantikalıq-stillik ózgesheliklerine sáykes funkcionallıq stiller tarawında, ásirese kórkem belletristikalıq

25

Ol jańǵırıqlar bulardıń qulaǵına kirip shıqpadı. (M. Nızanov

«Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 145bet)

Ol meniń júrek dúrsilime qulaq tutpaydı, ol meniń sezimlerim menen esaplaspaydı. Onıń qulaǵı ger, kózi soqır. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 45-bet).

-Men mázi qutlı bolsınǵa kelip otırǵanım joq, sonı sizge qulaqqaǵıs eteyin dep keldim. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 84bet).

Mektepte bolıp, ya qońsı-qobada bolıp, er balalarǵa sirá tisimniń aǵın kórsetpegenmen. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 18-bet).

Keltirilgen mısallardaǵı qulaǵına kirip shıqpaw, qulaq tutpaw, qulaqqaǵıs etiw, tisiniń aǵın kórsetpew frazeologizmleri frazeologiyalıq dizbekler bolıp, quramındaǵın komponentlerdiń mánileri menen turaqlı túrde baylanısıw uqıplıǵına iye. Olar ańlatqan pútin mánilerinde bolsa, ózgeshe mánilik belgi ayrıqshalıq bar ekenligi anıq.

Kontekst hám frazeologiya, kontekstlik ortalıq haqqında kórnekli orıs stilistleriniń biri A.E. Efimov: «Kórkem sóz sheberleriniń frazeologiyalıq dóretiwshiligi bárinen burın sózlerdiń qatnası menen konteksttiń jańalanıwında kórinedi, bir ortalıqtan, ekinshi ortalıqqa ótiw arqalı olar mánilik hám stilistikalıq ózgerislerge ushıraydı»- degen edi.1 Buǵan joqarıda keltirilgen kontekst ortalıǵı menen sózlerdiń sol ortalıqtaǵı qollanıw jaǵdayları dálil bola aladı.

1 Ефимов А.Е. Стилистика русского языка. М,. 1969, 72-бет.

26

1.2. Frazeologiyalıq sinonimler

Hár qanday frazeologiyalıq sóz dizbeklerin de jay sózlerge yamasa sóz dizbeklerine salıstırǵanda emocional-ekspressivlik máni, obrazlılıq kúshli boladı. Sonıń menen birge olardıń birazlarında hár xalıqtıń milliy koloriti de sáwlelenedi. Usınday ózgesheliklerine baylanıslı frazeologizmler stilistikalıq maqsette júdá keń paydalanıladı. Sóylewshi belgili bir pikirdi, mazmundı bildiriw ushın birdey yamasa óz-ara jaqın mánige iye bolǵan leksikalıq til qurallarınıń kereklisin tańlap qollanadı.

Bunday til quralları óz-ara semantikalıq qatnasta boladı.

Sinonimlik qatarǵa kiretuǵın tirek element bolatuǵın sózler tek dara sózler

ǵana. Sebebi, jeke sóz zattı, qubılıstı, háreketti, belgini tuwra ataydı. Al, olarǵa sinonim bolatuǵın frazeologiyalıq birlik bolsa da zattıń, qubılıstıń tuwra ataması emes. Frazeologizmlerdiń bunday mánisin V.V. Vinogradov eksperssivlik sinonim dep ataydı. Frazeologiyalıq sinonimler basqa sózlerden emocionallıqekspressivlik boyawı menen ózgeshelenedi. Olar basqa sózlerdiń evivalenti retinde stillik maqsette qollanadı.

Sinonim frazeologizmler arasında bir frazeologizmge ekinshi polisemantikalıq frazeologizmniń ekinshi bir mánisi sinonim boladı. Máselen, dúńyadan ótiw frazeologizmine kóz jumıw frazeologizminiń úshinshi mánisi sinonim bola aladı. Sinonim frazeologizmler kórkem shıǵarmalarda mánilerinde uluwmalıqtıń, jaqınlıqtıń bolǵanı menen biriniń ornına ekinshisin qollana beriwge bolmaydı. Sebebi súwretlenip atırǵan qubılısqa baylanıslı frazeologiyalıq sinonimlerdiń mánilik boyawların esapqa alıp olardı sheberlik penen jaqlap alıp jumsaw arqalı biz waqıyanıń eń bir názik bolǵan táreplerin kórsetiwge erisemiz.

Frazeologizmler jeke sózdiń ekvivalenti bolsın, meyli bular ózin-ózi sinonim bolıp jumsalıp barlıq jaǵdaylarda da ayrıqsha kórkemlilik máni payda etip otıradı. Sonlıqtan bular barlıq stillerinde qollanıla bermeydi. Olardıń hár biri

ózine ılayıq belgili orın tańlaydı.

27

Frazeologiyalıq sinonimlerdiń tildegi turaqlı qáliplesken ornı kórkem

ádebiyat, kórkem shıǵarmada belgili waqıya qalay bolǵan bolsa sol halında aytılıp qoymaydı. Jazıwshı bolǵan waqıyanı óziniń oy eleginen ótkizip oǵan túrli boyaw jaǵıp, kórkemlep súwretlewi tiyis.

Belgili bir oydı jarıqqa shıǵarıp bayanlawda, ásirese onı kórkem til menen súwretlep jetkeriwde leksikalıq sinonimler menen qatar frazeologiyalıq sinonimler úlken xızmet atqaradı. Máselen, kewil kóteriw - boy jazıw, iyek qaǵıw - bas iyzew, ishi kúyiw - janı ashıw frazeologizmleri bir-biri menen sinonim bolıp olar kórkem shıǵarmalarda ekspressivlikstillik jaqtan, mánilik boyawları jaǵınan ózgeshelikleri seziledi.

Frazeologiyalıq sinonimiya máselesi kóplep izertlewshilerdiń dıqqatın

ózine qarattı. Bul qubılıs túrli materialları tiykarında máselen, orıs, nemis,

ózbek, azerbayjan, túrk, bashqurt hám t.b. tillerdiń frazeologiyalıq baylıqları tiykarında úyrenilgen.

Sinonimler - stilistikalıq eń baslı másele bolıp esaplanadı, sebebi tildi paydalanıwda ondaǵı til quralların tańlaw múmkinshiligi sinonimler arqalı iske asadı. Hár qıylı jaǵdaylarda pikirdi dál hám anıq bayanlaw tildi rawajlandıradı hám jetilistiredi. L. V. Sherba hárqanday rawajlanǵan hám jetilisken ádebiy tildiń júdá quramalı sinonimiyalıq qurallar sisteması boladı dep kórsetedi.1

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili de usınday hár qıylı sinonimlerge bay til. Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ózleri bir-birine sinonim bolıp ta kele

beredi. Sonlıqtan da kórkem shıǵarmalarda olar mánilik ózgesheligine, obrazlılıǵına qaray tańlap alıp qollanılıwı múmkin. Óz-ara sinonim bolǵan frazeologizm sózler biri-birinen stillik jaqtan ajıralıp turadı.

Sinonim degende kópshilik izertlewshiler til birlikleriniń birin biri almastıra alıw uqıplılıǵın túsinedi, al ayırım izertlewshiler, tek mánileri

1 Щерба Л.В. Избранные работы по русскому языку. М., 1957, 121-бет

28

bir-birine jaqın bolǵan til birliklerin sinonim dep qaraydı. Óz-ara almastıra alıw uqıplılıǵı degende, birinshiden, sinonimlik qatnastaǵı sózlerdiń mánisi boyınsha birin-biri almastırıwı, ekinshiden, birdey kontekstlerde bir sózdiń ekinshisiniń ornına qollanıla alıw múmkinshiligi túsiniledi. Usı eki faktor sinonimlerdi anıqlawdaǵı tiykarǵı kriteriy bolıp esaplanadı.

Frazeologiyalıq sinonimiya máselesi kóplegen izertlewshilerdiń dıqqatıń awdarǵan. Tilshi ilimpazlar frazeologiyalıq birliklerde sinonimiyanı belgilewdiń hár túrli principlerin usınadı. A. I. Molotkov frazeologiyalıq sinonimlerdiń ózine tán tórt ózgesheligin ajıratıp kórsetedi: mánilerdiń birdeyligi, usaslıǵı; quramında birdey komponentlerdiń bolmawı; leksika-grammatikalıq jaqtan usaslıǵı; komponentlerdi óz-ara bir-biri menen almastırıw múmkinshiliginiń bolmawı.1 M. M. Kopılenko hám Z. D. Popova frazeologiyalıq sinonimiyanıń quramındaǵı leksemalarına qaray parıqlanıwshı, mánisi jaǵınan jaqın bolǵan, biraq bir yamasa bir neshe semantikalıq belgilerine qaray parıqlanıwshı turaqlı túsinikler2 sıpatında talqılaydı.

Qaraqalpaq tili leksikalıq sinonimlerge qanday bay bolsa, frazeologiyalıq sinonimlerge de sonday bay. Frazeologiyalıq sinonimlerdiń ózleri eki túrge bólinedi:

1.Frazeologizmlerdiń jeke sóz benen sinonim bolıwı;

2.Frazeologizmlerdiń óz-ara bir-birine sinonim bolıwı.

Mısalı: qas penen kózdiń arasında – tez sózi menen, úskini quyılıw- kewilsizlik sózi menen sinonim bolıp keliwi bul frazeologizmlerdiń jeke sóz benen sinonim bolıwı. Kas penen kózdiń arasında-kózdi ashıp jumǵansha;

úskini quyılıw - eńsesi túsiw, bular frazeologizmlerdin ózara bir-biri menen sinonim bolıwı. Óz-ara sinonim bolǵan frazeologizm sózler biri-birinen stillik jaqtan ajıralıp turadı. Sonlıqtanda kórkem

1МолотковА.И. Фразеологический словарь русского языка.М.,1978,17-бет.

2КопыленкоМ.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии..Воронеж. 1972, 34-бет.

29

shıǵarmalarda olar mánilik ótkirligine, obrazlıǵına qaray tańlap alıp qollanıladı. Muratbay Nızanovtıń shıǵarmalarında óz-ara sinonim bolǵan

frazeologizmler kóplep ushırasadı. Olar biri-birinen stillik jaqtan ajıralıp turadı. Bunday sinonimles frazeologiyalıq dizbeklerdi mánilerine qaray bir neshe túrlerge bólip qarawǵa boladı. Indemew, sóylemew iánilerin bildiriwshi frazeologiyalıq sinonimler hár qıylı máni ottenokların beriw ushın sheberlik penen jusalǵanın kóremiz:

Lekin, hesh qaysısı lám-mim dep awız ashpadı. (M. Nızanov

«Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 17-bet).

Bul úyde nege uyqısı shala bolatuǵının tis jarıp aytpas edi. (M. Nızanov

«Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 16-bet).

Biykesh!... Nigardıń onnan arıǵa tili gúrmelmedi. ( M. Nızanov

«Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 8-bet).

Eseyiw, er jetiw mánisin beretuǵın frazeologiyalıq sinonimler:

Endi ol da azǵana bolǵan joq. Murnına shamal endi. Bir kúni kelin ákelip, quwantıp ta qoyar ele. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 23-bet).

Olar qıyalıma jazǵı úsh ay dem alısta biraz irilenip hám boy jetip qalǵanday edi. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 30-bet) Qala berdi, bizden aldın jeti jıllıqtı pitkerip ketken oqıwshılardan úyrengenimiz – jetinshige ótkennen keyin qızlar ózin tolıq boy jetken dep esaplaydı. M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 30-bet)

Ásirese, onınshı klassqa ótkennen keyin ózin júdá er jetken jigit sanap, ayırım muǵallimlerdi pisent etpey qoydı, tek fizkultura muǵalliminen aybınar edi. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 32-bet).

Olay deme inim, Jaqsıbay aǵa kópti kórgen, jası úlken adam. (M. Nızanov

«Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 160bet)

30

Jazıwshı shıǵarmalarında kóz astınan qaraw, názer salıw, kóz qırın salıw, frazeologiyalıq sinonimleri dıqqat etip qaraw yamasa itibar bermew mánilerinde jumsaladı.

Kerisinshe kelinshektiń kóz astınan urlanıp qarawı jaman emes. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları» II tom, 113-bet).

Biraq sonda da maǵan itibar berip, durıslap názer salmadıńız. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 23-bet).

Taǵı birde apam menen siziń úyińizge barǵanımda anańız maǵan kóz qırın da salǵan joq. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 25-bet).

Bul mısallarda qollanılǵan sinonimlik qatardaǵı frazeologizmlerde jay sózlerge salıstırǵanda kórkemlilik, obrazlılıq kúshli boladı.

Ashıwlanıwdı bildirip keletuǵın sinonimler. Mısalı:???

Sonday-aq jazıwshı shıǵarmalarında hár túrli ózgesheliklerge iye bolǵan adamnıń qazalanıwın bildiretugın evfemizm mánisindegi frazeologiyalıq sinonimler de ushırasadı. Mısalı:

Ol qashan qaytıs bolǵan, qalay qaytıs bolǵan, atasınıń qız apası bul úyde ne qılıp júr – oyaqların bilmeydi. («Aqıret uyqısı» 7-bet).

Bazar kempir de dárya abırjı bolıp atırǵan báhárdiń dáslepki kúnlerinde dúnyadan ótti. . («Aqıret uyqısı» 15-bet).

Demi-kúni pitken bendesine dá, ol!... («Kúlme maǵan» 128-bet).

Sen bılay et, sol jan tapsırǵan jerindegi emlewxanadan» mınaday keselden óldi» degen uyǵarımın alıp kel. (M. Nızanov «Tańlamalı shıǵarmaları»

II tom, 126-bet).

Ondayda men ózimdi uyattan tuta almay, jas ómirimdi qazan etiwge deyin barıwım múmkin. (M. Nızanov «Ashıq bolmaǵan kim bar» romanı, 17-bet).

31