MD hám PQJ / M. Nızanov shıǵarmalarında frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgeshelikleri

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

Badaxshanova A.

M. Nızanov shıǵarmalarında frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgeshelikleri

5A 120102 Lingvistika (qaraqalpaq tili)

Magistr dárejesin alıw ushın jazılǵan dissertaciya

MAK da jaqlawǵa ruqsat

Magistratura bólimi baslıǵı

doc. Gulimov A.

Nókis-2014

2

3

Qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq sóz dizbekleri haqqındaǵı másele hár tárepleme izertlewdi talap etetuǵın teoriyalıq jaqtan da, ámeliy jaqtan da

úlken áhmiyeti iye máselelerden esaplanadı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri haqqındaǵı mashqalalar usı kúnge shekemgi bul tarawda kóp ǵana izertlewlerdiń alıp barılıwı, olardıń ilimiy miynetler túrinde jarıq kóriwine qaramastan, elege shekem til biliminde eń aktual máselelerdiń biri bolıp kelmekte. Haqıyqatında da, frazeologiyalıq máseleler til iliminiń basqa tarawlarına baylanıslı máselelerge qaraǵanda lingvistlerdiń dıqqatın keyingi waqıtları kóbirek ózine tarta basladı. Frazeologizmler sózlik quramnıń barlıq milliy kelbetin kórsetetuǵın leksikalıq birliklerdiń ájayıp bir toparı sıpatında

áyyem zamanlardan beri lingvistikalıq álemde izertlewshilerdiń de, qızıǵıwshılardıń da dıqqatın ózine awdarıp kelmekte. Tyurkologiyada til ilimleriniń basqa tarawları menen bir qatarda frazeologiya, milliy tillerdin frazeologiyası tuwralı belgili bir tildiń bazasında onıń teoriyalıq tiykarın izertlew máselesine qansha dıqkat awdarıp kelgenligi til ilimi tariyxınan málim. Solay da, qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq sóz dizbeklerin úyreniw, izertlew isleri tek sońǵı dáwirde ǵana qolǵa alınıp kiyatır. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri

óz aldına ilimiy monografiyalıq izertlew baǵdarında emes, al sózlik quramnıń ajıralmas bir bólegi sıpatında tanılıp, sol baǵdarda yamasa til qurılısınıń bir tárepi dárejesi retinde ǵana máselelerdi úyrenbekte.

Tildiń bay ǵáziynesi dep esaplanatuǵın frazeologizmlerdi xalıq orınlı paydalanıp naqıl-maqallar menen birgelikte joqarı bahalaydı. Hár bir tildiń ózine tán milliy qásiyeti, ásirese onıń frazeologiyasınan anıq kórinedi. Frazeologizmlerdiń barlıq túrleri biziń kúndelikli turmısımızda til arqalı qarımqatnas jasawda pikirimizdi tolıq jetkeriwde ayrıqsha áhmiyetke iye. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri kópshilik jaǵdaylarda túsinikti bildiriwshi dara sózdiń sıńarı yaki ekspressivlik obrazlılıqqa iye

5

ekinshi ataması sıpatında kórinedi. Frazeologizmlerdi izertlew ilimiy jobada da,

ámeliy jaqtan da oǵada áhmiyetli másele bolıp esaplanadı. Bul másele boyınsha usı kúnge shekem payda bolǵan ilimiy jetiskenliklerge kewil awdarıwımız kerek. Frazeologizmler barlıq tillerde de elege shekem belgili bir sistemaǵa túsip, tolıq izertlenip bolınǵan másele emes.

Akademik V.V. Vinogradov tilshi ilimpazlar frazeologizmlerdiń uluwma máselesi menen shuǵıllanıw menen birge, onıń kórkem shıǵarmadaǵı atqaratuǵın xızmetin de izertlew kerekligin1 minnet etip qoyadı. Elege shekem frazeologiyalıq sóz dizbekleri dep neni tanıw kerek, onıń sózden, hám basqa da sóz dizbeklerinen tiykarǵı ayırmashılıǵı nede, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń qanday túrleri bar, olardı qalay klassifikaciyalawǵa boladı degen máseleler túrlishe qaralıp, túrlishe sheshilip kiyatır. Bul tarawda frazeologizmlerdiń anaw ya mınaw sóz sheberiniń dóretpelerinde geypara tiyip qashtı pikirler aytılǵanı bolmasa, arnawlı izertlew jumısları derlik joq. Haqıyqatında da frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń lingvistikalıq baǵdarda kórkem shıǵarmaǵa baylanıslı stillik qollanılıwı jaǵınan úyreniliwi ilimiy jaqtan da, ámeliy jaqtan da oǵada úlken

áhmiyetke iye.

Kórkem shıǵarmanıń tili de basqa stiller sıyaqlı ádebiy tildiń normalarına, fonetikalıq hám grammatikalıq nızamlıqlarına baǵınadı, biraq ádebiy normadan ol óziniń emocional-ekspresivligi menen, kórkemlew quralları menen ólshenedi, onda jazıwshınıń yamasa shayırdıń jeke sóz tańlaw hám sóz qollanıw sheberligi kórinedi. Sonlıqtan da biz bul máselege, yaǵnıy frazeologizmlerdiń belgili bir jazıwshınıń dóretpelerinde jumsalıwın magistrlik dissertaciya jumısınıń obekti etip tańlawdı maqul kórdik.

1 Виноградов В.В.Об основных типах фразеологических единиц в языке, сб «Академик А.А.Шахматов» изд. АН СССР М,Л. 1964, 339-стр

6

Izertlewdiń maqseti hám wazıypaları. Dissertaciya jumısınıń maqseti - belgili sóz sheberi M.Nızanov dóretpelerinde frazeologizmniń estetikalıq talaplarǵa say stillik qollanılıwın úyreniw. M. Nızanov óz shıǵarmalarında sóz tańlawǵa itibarlılıq penen qaraǵan, hár sózdiń, formanıń orınlı hám belgili bir stillik maqsette qollanılıwına úlken dıqqat bólgen. Sol arqalı ol tildegi ádebiy normalardıń turaqlasıwı, qáliplesiwi hám jetilistiriliwi ushın háreket etken.

Frazeologizmler kóp izertlewshiler tárepinen sóz etilse de, biraq qaraqalpaq tilinde olardıń stillik xızmetlerde paydalanılıwı ele usı waqıtqa deyin arnawlı izertlenilmegen. Sonlıqtan biz bul jumısta usı waqıtqa deyin lingvistikalıq jaqtan izertlenbegen M. Nızanov shıǵarmlarınıń tilin, ondaǵı frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgesheliklerin hám jazıwshıǵa tán belgilerin hár tárepleme úyreniw tiykarǵı maqsetimiz boldı.

Bul maqsetke erisiw ushın tómendegi bir qatar wazıypalardı sheshiw ortaǵa qoyıldı:

-qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler hám olarǵa tán bolǵan belgilerdi anıqlaw;

-qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi sóz shaqaplarına qatnası jaǵınan, dúzilisi jaǵınan túrlerge ajıratıp úyreniw;

-M. Nızanov shıǵarmalarında qollanılǵan frazeologizmlerdiń mánilik túrleri hám olardıń tilde qollanıw ózgesheliklerin úyreniw;

-frazeologizmlerdegi sinonimiya hám variantlılıq qubılısların anıqlaw;

komponentlik quramın anıqlaw.

Izertlewdiń ilimiy jańalıǵı. Dissertaciya jumısında qaraqalpaq tilindegi frazeologizmleriniń kórkem shıǵarmalarda qollanılıw ózgeshelikleri birinshi ret keń kólemde izertlenip atır. Qaraqalpaq til

7

biliminde M.Nızanov shıǵarmalarında qollanılǵan frazeologizmlerdiń leksikasemantikalıq ózgeshelikleri, jazıwshınıń frazeologiyalıq sinonimlerdi hám frazeologiyalıq variantlardı qollanıw sheberligi, frazeologizmlerdiń

leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri, frazeologizmlerdiń kórkem shıǵarmadaǵı xızmeti uluwma jazıwshınıń frazeologizmlerdi qollanıwdaǵı sheberligi máselesi usı búgingi kúnge shekem arnawlı túrde izertlengen joq. Jáne bul máseleler belgili bir jazıwshınıń shıǵarmaları tiykarında úyrenildi.

Dissertaciyalıq izertlewdi ámeliy iske asırıwda ilimiy derekler sıpatında til iliminiń házirge shekemgi jetiskenlikleri, uluwma til biliminiń hám tyurkologiyanıń iri wákilleri V.V.Vinogradov, N.M.Shanskiy, A.V.Molotkov, S.Keńesbaev, Sh.Raxmatullaev, E.Berdimuratov, S.Naurızbaeva, A.Bekbergenov, G.Aynazarovalardıń miynetleri basshılıqqa alındı.

Izertlew jumısımızda tiykarǵı derekler sıpatında belgili jazıwshı

M. Nızanovtıń shıǵarmaları, túrkiy tilleriniń frazeologiyalıq sózlikleri, túsindirme sózlikler paydalanıldı.

Jumıstıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Izertlewde toplanǵan teoriyalıq juwmaqlar qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasın rawajlandırıwǵa óz tásirin tiygizedi. Jumıstıń barısında jıynalǵan frazeologiyalıq materiallardı qaraqalpaq hám basqa da túrkiy tilleriniń frazeologiyalıq sózliklerin, sinonimler sózligin dúziwde paydalanıw múmkin. Sonıń menen birge bul jumıs orta hám joqarı oqıw orınlarında házirgi qaraqalpaq tili leksikologiyası, frazeologiyası kursların shólkemlestiriw hám úyretiwde oqıw quralı xızmetinde qollanıwǵa boladı.

Izertlewdiń usılları hám derekleri. Magistrlik dissertaciya jumısı sinxroniyalıq aspektte alıp barıldı. Izertlewde til faktleri baqlaw júrgiziw, salıstırma, táriyplew, lingvistikalıq tallaw hám usı kúnge deyingi

8

lingvistikalıq izertlewlerde dástúriy túrde keń paydalanıp atırǵan usıllar qollanıldı.

Dissertaciyalıq izertlewdi ámeliy iske asırıwda ilimiy derekler sıpatında til iliminiń házirge shekemgi jetiskenlikleri, uluwma til biliminiń hám tyurkologiyanıń iri wákilleri V.V.Vinogradov, N.M.Shanskiy, A.V.Molotkov,

dóretpeleri, qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatı hám házirgi qaraqalpaq ádebiyatı, túrkiy tilleriniń frazeologiyalıq sózlikleri, túsindirme sózlikler paydalanıldı.

Frazeologizmler sózlik quramnıń barlıq mlliy kelbetin kórsetetuǵın leksikalıq birliklerdiń ájayıp bir toparı sıpatında áyyem zamanlardan beri lingvistikalıq álemde izertlewshilerdiń de, qızıǵıwshılardıń da dıqqatın ózine awdarıp kelmekte. Tyurkologiyada til ilimleriniń basqa tarawları menen bir qatarda frazeologiya, milliy tillerdin frazeologiyası tuwralı anaw ya mınaw tildiń bazasında onıń teoriyalıq tiykarın izertlew máselesine qansha dıqkat awdarıp kelgenligi til ilimi tariyxınan málim. Solay da, qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq sóz dizbeklerin úyreniw, izertlew isleri tek sońǵı dáwirde ǵana qolǵa alınıp kiyatır. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri óz aldına ilimiy monografiyalıq izertlew baǵdarında emes, al sózlik quramnıń ajıralmas bir bólegi sıpatında tanılıp, sol baǵdarda

9

yamasa til qurılısınıń bir tárepi dárejesi retinde ǵana máselelerdi úyrenbekte.

Sózlik quramda tek jeke sózler ǵana emes, al jeke sózlerdiń pútin bir mánini ańlatatúǵın bir neshe sózlerden turatuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri de belgili orındı iyeleydi. Óziniń sırtqı kórinisi boyınsha da, mánisiniń turaqlılıǵı jaǵınan da, stillik jaqtan da ayrıqshalıqlarǵa iye. Tilimizde bunday kórkem, obrazlı, ekspressivlik boyawı kúshli bolǵan frazeologiyalıq sóz dizbekleri júdá kóp ushırasadı. Olar mánisi, ótkirliligi jaǵınan tildiń qaymaǵı, maǵızı sıpatında bahalanadı. Haqıyqatında da sózlik quramda sol tildi dóretken xalıqtıń tariyxıy

ómir jolı, danalıǵı, pútkil ruwxıy hám mádeniy turmısı, ótmishi, házirgisi hám keleshegi kórinetuǵın bolsa, onda ásirler dawamında xalıq tárepinen dóretilgen idiomalar, ushırma sózler, naqıl-maqallar hám taǵı basqa da sózlik baylıqlardıń ornı girewli bolıp, olar tildiń milliy kelbetin ózgeshe sóylew quralın, sap baylıǵın ańlatıwda belgili derek xızmetin atqaradı. Tildiń bay ǵáziynesi dep esaplanatuǵın frazeologizmlerdi xalıq orınlı paydalanıp naqıl-maqallar menen birgelikte joqarı bahalaydı.

Hár bir tildiń ózine tán milliy qásiyeti, ásirese onıń frazeologiyasınan anıq kórinedi. Frazeologizmlerdiń barlıq túrleri biziń kúndelikli turmısımızda til arqalı qarım-qatnas jasawda pikirimizdi tolıq jetkeriwde ayrıqsha áhmiyetke iye. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri kópshilik jaǵdaylarda túsinikti bildiriwshi dara sózdiń sıńarı yaki ekspressivlik obrazlılıqqa iye ekinshi ataması sıpatında kórinedi. Mısalı: «sóylemew, indemew» mánisin ańlatatuǵın lám-mim demew, awzın ashpaw, tis jarmaw, awzına qatıq uytıw hám taǵı da basqa frazeologiyalıq sóz dizbekleri túrindegi sıńarlarına iye. Al «qorqıw» mánisin beriw ushın júregi suwlaw, jan iymanı qalmaw, júregi suw etiw, janı tas tóbesine shıǵıw, janı shıǵıw hám taǵı da basqa frazeologiyalıq sóz dizbeklerin

10

tańlap alıp jumsasaq boladı. Tilimizdegi dara sózler sózlik quramda qanday orındı iyeleytuǵın bolsa, frazeologizmler de jeke leksikalıq birlikler sıyaqlı tilde tayar halında ómir súredi. Leksikalıq birlikler sıpatında sóz eń tiykarǵı birlik bolatuǵın bolsa, demek frazeologizmler de ózgeshe leksikalıq-semantikalıq kategoriya sıpatında tildiń baylıǵı bolıp xızmet etedi. Frazeologizmlerdiń dara sózlerden ózgesheligi sonnan ibarat, olar dara sózler sıyaqlı túsiniktiń tuwra ataması emes, al kóbinese awıspalı mánidegi obrazlı ataması bolıp esaplanadı.

Frazeologizmlerdi izertlew ilimiy jobada da, ámeliy jaqtan da oǵada

áhmiyetli másele bolıp esaplanadı. Bul másele boyınsha usı kúnge shekem payda bolǵan ilimiy jetiskenliklerge kewil awdarıwımız kerek. Frazeologizmler barlıq tillerde de elege shekem belgili bir sistemaǵa túsip, tolıq izertlenip bolınǵan másele emes.

Hár qanday ádebiy tildiń tariyxında, onıń qáliplesiwinde kórkem sóz sheberleri - shayırlar hám jazıwshılar belgili xızmet atqaradı. Olardıń ayrımları

óz shıǵarmaları menen ádebiy tildegi normalardıń qáliplesiwine jańa baǵdar beredi, onı jetilistiredi. Sonlıqtan da qálegen jazıwshı yamasa shayır shıǵarmalarınıń tilin, onıń basqa stillerden ayırmashılıqların hám ózine tán

ózgesheliklerin hár tárepleme úyreniw úlken áhmiyetke iye.

Akademik V.V. Vinogradov tilshi ilimpazlar frazeologizmlerdiń uluwma máselesi menen shuǵıllanıw menen birge, onıń kórkem shıǵarmadaǵı atqaratuǵın xızmetin de izertlew kerekligin1 minnet etip qoyadı. Elege shekem frazeologiyalıq sóz dizbekleri dep neni tanıw kerek, onıń sózden, hám basqa da sóz dizbeklerinen tiykarǵı ayırmashılıǵı nede, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń qanday túrleri bar, olardı qalay klassifikaciyalawǵa boladı degen máseleler túrlishe qaralıp, túrlishe

1 Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в языке, сб «Академик А.А.Шахматов» изд. АН СССР М,Л. 1964, 339-стр

11