MD hám PQJ / Qaraqalpaq ádebiy tili hám onıń orfoepiyalıq qádeleri

qosılǵanda l foneması túsip qalıp aytıladı: kelgizkegiz, bolǵız-boǵız, alǵız-aǵız hám t.b.

Házirgi qaraqalpaq tilinde birikken feyiller ádebiy til ushın tán emes. Al janlı sóylew tilinde almasıq hám sanlıqtan jasalǵan ráwishler menen et kómekshi feyili birigip aytıladı. Olar birigip aytılǵanda qısqartıw qubılısı júz beredi: olay et = óyt, bulay et = búyt, qalay etkende = qáytkende hám t.b. Sonday-aq hal feyil formaları ózinen keyingi kómekshi feyiller menen birigip aytıladı: alıp kel -

ákel, alıp bar - apar, bara atır - baratır, kele atır - kiyatır hám t.b.

L fonemasınıń feyillerde túsirilip aytılıwı basqa da túrkiy tiller ushın tán. N.K.Dmitriev, E.V.Sevortyan, G.Sadwaqasov, M.I.Trofimovtıń miynetlerinde bul haqqında pikirler ushırasadı. N.K.Dmitriev azerbayjan tilinen apar<alıp bar, bashqurt tilinen ápkil<alıp kel, ápkit<alıp ket, ápir<alıp ber sózlerinde l fonemasınıń túsiriliwin atap kórsetedi. 1 E.V.Sevortyan oǵuz tillerinde qıpshaq tillerine salıstırǵanda l fonemasınıń túsip qalıwı az ushırasatuǵının atap ótedi. 2

G.Sadwaqasov uyǵır tilinde, onıń dialektlerinde l dawıssızınıń basqa túrkiy tillerge salıstırǵanda kóbirek ushırasatuǵının dálilli mısallar arqalı kórsetip bergen. 3 Al M.I.Trofimov l foneması, sonday-aq basqa da dawıssızlardıń túsip qalıwınıń sebeplerin anıqlawǵa háreket etken. Onıń pikirinshe, bul qubılıs birinshiden, qarapayım sóylew tili menen ádebiy tildiń orfoepiyalıq normalarına, ekinshiden, sóylew hám jazıwǵa baylanıslı. 4 Biz bul pikirge qosılamız. Qaraqalpaq tilindegi feyillerde l fonemasınıń túsip qalıwı sózdiń mánisine tásir etpegen jaǵdayda júz

1 Дмитриев Н.К. Вставка и выпадение гласных и согласных в тюркских языках. –

ИСГТЯ.1.С.285.

2Севортян Э.В. Выпадение согласных в южных тюркских языках. – ИСГТЯ.1.С.290.

3Садвакасов Г. Язык уйгуров Ферганской долины. Часть I. -Алма-Ата: Наука. 1970.С.51-54.

4Трофимов М.И. Фонетические процессы в слоге современного уйгурского языка. С.52.

61

beredi. Biraq ol jazıwda esapqa alınbaydı. Al ayırım feyillerde onıń túsip qalıwı sózdiń mánisine tásir etetuǵın bolsa, onda bul jaǵdayda l foneması túsirilmeydi.

Sózdiń qurılısındaǵı bir dawıssız sestiń túsip qalıw jaǵdayları tómendegidey mısallarda kórinedi: Mısalı:

Appırmay bala, «ólermenniń kózi jaman» degen bu jurt sáá dúnya jıynawdan basqa talaptı qoyǵan ba deymen, ástoo biz baydı saplastıramız dep júrsek, taǵı kóbeyip ketkenine qara (19-bet).

Bul mısalda bu sózine dawıssız, til aldı juwısıńqı, sonor l fonemasınıń, al sáá sózinde dawıssız, til aldı, dirildewik, sonor r sesiniń túsip qalıw jaǵdayı gezlesedi. Ádebiy tilde bul, sirá sózleriniń bu, sáá bolıp keliwi eliziya qubılısın payda etip tur.

Bunnan basqa da romannan kóplegen mısallardı keltiriwge boladı: Mısalı: Bir nietim bar edi, aǵa, ógiz alarman degen, -dep túrinen, qıymaslıq, qıynalǵanlıq nıshanların kórsetti.

- So biz chempion bolsaq qazıwdan bolarek! – dep shulǵındı Sayımbet (445-bet).

Bul mısallardaǵı nietim, so sózlerinde y,l sesleriniń túsip qalıw jaǵdaylar kórinedi.

Uluwma joqarıda keltirilgen mısallarda kóbinese sonor l,y,r sesleriniń túsip qalǵanlıǵın kórip ótkenimizdey romanda basqa dawıssız seslerdiń túsip qalıw jaǵdayın ushıratpadıq.

Demek, eliziya qubılısına ushıraǵanda kóbinese sonor dawıssız sesleriniń túsip qalıwına qarap, bul qubılıstıń sonor seslerge tolıq baylanıslı ekenligin ańlawǵa boladı. Túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilindegi sonor l,r,y,n sesleri turaqsız dawıssızlar qatarına jatadı.

62

Sonlıqtan da bul dawıssız seslerdiń túsip kalıw jaǵdayı kóbirek ushırasa kerek.

2.2.5. Geminaciya qubılısı

Túbir sózdiń qurılısında dawıssız sestiń qosarlanıp keliwi geminaciya qubılısı dep ataladı. Geminaciya qubılısı kóbinese dawıssız k,t,p,sh,s,q,l fonemalarında ushırasadı. Ásirese, Sh.Seytovtıń «Xalqabad» romanında bul qubılıs derlik kóp ushırasadı. Mısalı: Áywanǵa qarata qazan-jay, bala-shaǵanıń jayı, qonaq jay usaǵan bir neshshe qapı ashıladı (5-bet). Isenbewge haqqıń joq, -

bul Fedotovtıń sózi, - Moskva jaqlarda tútinsiz sham jana basladı, -dep

e di… (23-bet). Appırmay bala,

«ólermenniń kózi jaman» degen bu jurt sáá dúnya jıynawdan basqa talaptı qoyǵan ba deymen, ástoo biz baydı saplastıramız dep júrsek, taǵı kóbeyip ketkenine qara (19-bet). Biziń jasımız elliden ótip, alpısqa arqa súyedi, mıń aytqan menen endi keri ketsek ketemizdaǵı, alǵa basıwımız múshkil (44-bet).

-Haqqıy-qaat! – dep sozdı iyegin Sayımbet.

- Qara bassıńızǵa bolǵırlar, ne bolıp qaldı-ı aytósiń! … (59-bet). -Úhh – dep suwıq demin aldı jigit.

Bul mısallardagı únsiz jabısıńqı q sesi, únsiz, juwısıńqı s sesi, únsiz, juwısıńqı, kómekey h sesleriniń qarapayım sóylew tilinde qosarlanıp keliwi arqalı oy-pikir sóylewshiniń tilinen emocional formada beriledi.

Sonday-aq qaraqalpaq tilindegi eki, jeti, toǵız, otız, eliw sanlıqlarında kóbirek geminat dawıssızlardıń payda bolıwı ushırasadı. Mısalı,

Qállibek, Qaraqum ekki inisi (Ájiniyaz).

Otız jeti, otız sákkiz (Berdaq).

63

Keldi endi otız toqqız,

Xannıń toqqız xanımı («Edige»). Seniń bahań e kki (Sh.Seytov).

Ekkisi kem ellige kelip, qayttı ıǵbalım meniń (Ájiniyaz).

Bularda k, q, l sesleri geminat dawıssız bolıp tur. A.Bekbergenov olardaǵı bunday ózgerislerdi eski ózbek, házirgi ózbek hám túrkmen tilleriniń tásiri sıpatında kórsetedi. 1 Sonıń menen bunday ózgerisler arqalı A.M.Sherbaktıń durıs kórsetkenindey, sózdi aytıwdıń intensivligi payda bolǵan.2

Uluwma, juwmaqlastırıp aytqanda, geminaciya qubılısı qaraqalpaq tilinde oy-pikirdi kúshli emocional tásirge iye etip beriw ushın, qarapayım sóylew tiline tán qubılıs sıpatında qollanıladı.

1Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиндеги санлықлар. –Нөкис: Қарақалпақстан.1976.Б.29.

2Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. С.104.

64

III bap. Sóz dizbegi hám gáplerdegi orfoepiyalıq qádelerdiń

saqlanıwı

3.1. Sóz dizbeklerindegi orfoepiyalıq qádelerdiń saqlanıwı

Sóz dizbeginiń komponentleriniń shegarasında turǵan sesler óz ara únlesip keledi. Anıǵıraq aytqanda, sóz dizbeginiń birinshi sıńarı únli, sonor yamasa dawıslıǵa tamamlansa, ekinshi sıńarınıń basında kelgen únsiz (q/k) foneması sáykes únli (ǵ/g) fonemasına aylanıp aytıladı. Mısalı: ala qanat (alaǵanat), mal qora (malǵora), qara qaǵaz (qaraǵaǵaz), sulıw qız (sulıwǵız), tań qaldı (tańǵaldı), kitabım qayda (kitabımǵayda) hám t.b. Bunday sóz dizbeklerindegi sózlerdiń ádettegi seslik qurılısı tolıq saqlanıp, bólek jazıladı.

Joqarıda keltirilgen mısallardan kóringenindey ilgerili tásir dawıs shımıldıǵınıń qatnasına baylanıslı boladı. Dawıs shımıldıǵı qatnaspaytuǵın sesler (únsizler) únsiz dawıssızlar menen, dawıs shımıldıǵınıń qatnasıwı arqalı jasalatuǵın sesler (dawıslı, sonor, únli dawıssızlar) dawıslı, sonor yamasa únli dawıssızlar menen tirkesip kelip, olar óz ara únlesedi.

Qospa sózlerdiń hám sóz dizbekleriniń sıńarlarınıń shegarasındaǵı dawıssız sesler óz ara tómendegidey halatlarda únlesip, ilgerili tásirge ushırap aytıladı:

1. Qospa sózdiń yamasa sóz dizbeginiń birinshi shıńarı dawıslı seske pitse, ekinshi sıńarınıń basında kelgen únsiz q/k foneması sáykes únli ǵ/g fonemasına aylanıp aytıladı: qara qashar (qaraǵashar), shubar qawın (shubarǵawın), ala kel (alagel), taza qala (tazaǵala), góne qala (góneǵala), qala kúni (qalagúni), keshe keldi (keshegeldi), salı qaraz (salıǵaraz), aqpa qulaq (aqpaǵulaq), qatıqulaq (qatıǵulaq), kórse qızar (kórseǵızar) hám t.b. Mısalı:

Bul jańa kún «Nawrız» dep atalıp,

65

2. Sóz dizbeginiń birinshi sınarı sonor dawıssızǵa pitse ekinshi sıńarınıń

basındaǵı únsiz q/k fonemaları ǵ/g únli fonemalarına aylanıp aytıladı. Mısalı: aqıl qosıw, jol qoymaw, dasmal qabaq, suw qabaq, qolqap, shubar qawın, tań qaldı hám t.b. Mısalı: «Qosıq dúnyanı gezip júrip, bir kúni Sırdáryanıń arǵı jaǵındaǵı qaraqalpaqlardıń úyine qonaq bolıptı, - dep jazǵan edi qazaqtıń ullı alımı Shoqan Wáliyxanov óziniń 1904-jılı Peterburgta shıqqan miynetinde (I.Yusupov).

3. Sózi dizbeginiń birinshi sıńarı únli dawıssızǵa pitse, ekinshi sıńarınıń dáslepki únsiz q/k sesleri únli ǵ,g únli fonemalarına aylanıp aytıladı. Mısalı: gúz qawın, (gúzǵawın), jaz keldi (jazgeldi), taz kebine túsiw (tazgebine túsiw), kóz

qorqaq (kózǵorqaq), júz qapshıq (júzǵapshıq) hám t.b.

fonemları menen almasıp aytılatuǵın halatlar júdá kóp ushırasadı. Mısalı: kópirgópir, qulıp-ǵulıp hál q t.b. Demek q,k únsiz dawıssızları únli ǵ,g seslerine aylanıp aytılıwı tek túbir menen qosımta, yamasa sóz dizbekleriniń sıńarlarınıń arasında ǵana emes, jeke sózlerde de bayqaladı. Bul fonetikalıq jaqtan, q/k sesleri, ǵ/g únli dawıssızlarınıń únsiz variantları ekenligin ańlatadı. Bunday juwmaq shıǵarıwımızdıń sebebi, q,k sesleri qońsılas dawıslı, sonor, únli

66

dawıssızlardıń tásiri menen únli ǵ,g seslerine aylanıwı múmkin, lekin

ǵ/g sesleri únsiz q,k seslerine aylanıp aytılmaydı.

4. Qospa sózlerdiń yamasa sóz dizbekleriniń aldıńǵı sózi únsiz dawıssız seske tamamlanıp, ekinshi sıńarı únli dawıssızdan baslansa aldıńǵı sózdiń sońındaǵı únsiz sestiń tásiri menen keyingi sózdiń basındaǵı únli dawıssız sesi aytılıwda únsizge aylanadı. Mısalı: alıp bar (alıppar), toq bala (toqpala), jap bar (jappar), táp berdi (tápperdi), kóp bilgen (kóppilgen), balıq bazar

Birikken qospa sózlerdiń sıńarlarınıń arasındaǵı ilgerili tásirdiń mınaday

ózgeshelik belgileri bar.

1. Birikken sózdiń birinshi sınarı únsiz dawıssız seske pitse, ekinshi sınarı b sesinen baslansa, aytılıwda birinshi sózdiń sońındaǵı únsiz sestiń tásirinen ekinshi sózdiń basındaǵı únli b sesi únsiz p sesine aylanıp esitiledi: Yusipbek (Yusippek), Keńesbay (Keńespay), Ayapbergen (Ayappergen), Tólepbergen (Tóleppergen), iytbalıq (iytpalıq) hám t.b.

2. Birikken sózdiń birinshi sıńarı únli yamasa sonor dawıssız seske tamamlanıp, ekinshi sınarı únsiz sesten baslanatuǵın bolsa, ekinshi sıńarınıń basındaǵı únsiz dawıssız ses únlige aylanıp esitiledi. Mısalı: Jiyenqul (Jiyenǵul), bizquyrıq (bizǵuyrıq), kózqaras (kózǵaras), awızqabaq (awızǵabaq) hám t.b.

Joqarıdaǵı únleslik qospa sózlerdiń hám sóz dizbegindegi sózlerdiń shegaralas sesleri ortasında ilgerili tásir nátiyjesi bolsa, endi sóz dizbekleri hám gáplerdiń keyinli tásir boyınsha únleslip aytılin kórip shıǵamız. Máselen, aq at, kóp waqıt, kóp nárse, aq ayaq, kóp adam, kóp jer, kók japıraq sıyaqlı sóz dizbekleri awızsha sóylewde aǵ at, kób waqıt, kób nárse, kób adam, kób jer, kóg japıraq bolıp, aldıńǵı

67

sózdiń aqırındaǵı únsiz (q/k), (p) sońǵı sózdiń basındaǵı seslerdiń tásirinen sáykes únli (ǵ/g), (b) fonemalarına aylanıp, orın almasadı. Al shek hám ara sózlerinen qáliplesken shegara sózinde únsiz k reńki únli g reńki menen almasadı hám solay jazıladı. Biraq sarp etildi, gúrp etti, sharp etti, qırq adam, bórk aldı, dańq ákeldi sıyaqlı sóz dizbeklerinde q, x, p sesleri únlilerge aylanıp sarb etildi, gúrb etti, qırǵ adam t.b. túrinde aytılmaydı.

Qospa sózler hám sóz dizbekleriniń shegarasındaǵı sesler tómendegi jaǵdaylarda keyinli tásirge ushıraydı:

1. Dizbeklesip yamasa qatar kelgen eki sózdiń birinshi sıńarı q yamasa k

únsiz sesleriniń birine tamamlanıp, onıń ekinshi sıńarı dawıslı sesten baslansa,

únsiz q,k sesleri únli ǵ,g seslerine aylanıp e sitiledi. Mısalı: aq at, aq ayaq hám t.b.

2. Qospa sózlerde hám sóz dizbeklerinde dáslepki sóz únli z sesine tamalanıp, keyingi sóz únsiz s sesinen baslansa, z sesi s sesine aylanıp aytıladı. Mısalı: kóz sal, tez soq, júz som sıyaqlı sóz dizbekleri kós sal, tes soq, jús som túrinde sózdiń basındaǵı únsiz s sesiniń tásiri menen aldıńǵı sózdiń aqırındaǵı únli z sesi únsiz s ǵa aylanıp aytıladı. Jazıwda bular esapqa alınbaydı.

Dem shegip tursa da aybınbay barıp,

68

Teńsiz mártlik isledińiz siz sonda (I.Yusupov).

Kúshigennen búrkit bolmas,

Teńiz suwın sırqıp bolmas,

Jartıwlı jún qırqıp bolmas,

3. Qospa sózlerde hám sóz dizbeklerinde dáslepki sóz z sesine tamalanıp, sońǵı sıńarı únsiz sh sesinen baslansa, z sesi sh sesine aylanıp aytıladı. Mısalı: júz shórek, tez shıq, otız shelek, sóz sheberi, sóz shaqapları sıyaqlı sóz dizbekleri júsh shórek, tesh shıq, otısh shelek, sósh sheberi, cósh shaqapları túrinde sózdiń basındaǵı únsiz s sesiniń tásiri menen aldıńǵı sózdiń aqırındaǵı únli z sesi únsiz s

ǵa aylanıp aytıladı. Jazıwda bular esapqa alınbaydı. Mısalı:

4. Sóz dizbeginiń yamasa qospa sózdiń birinshi komponenti z sesine tamamlansa hám ekinshi komponenti j sesinen baslansa, únli bir tosqınlıqlı z sesi, únli eki tosqınlıqlı j sesine aylanıp aytıladı. Bul jerde z, j sesleri jasalıw ornı yamasa dawıs penen shawqımnıń qatnasına qaray emes, al jasalıw usılı boyınsha

únlesip kelgen. Sebebi, z hám j sesleri ekewi de jasalıw ornı jaǵınan til aldı (z- dorsal, j-kakuminal), dawıs penen shawqımnıń qatnasına qaray únli dawıssızlar. Mısalı: boz jer (bojjer), biz japıraq (bijjapıraq), sóz joq (sójjoq), muzjarǵısh (mujjarǵısh), tez jet (tejjet) hám t.b.

5. Ayırım jaǵdaylarda qospa sóz hám sóz dizbekleri shegarasında únli z hám únsiz t sesleri qatar kelip qalǵanda z sesi s sesine aylanadı. Mısalı. otız tórt, otız toǵız, otız tabaq, xalqımız tariyxı hám t.b.

69

Otız jeti, otız sákkiz,

Keldi endi otız toqqız (Berdaq).

Biraq z t sesleri qatar kelgende hámme waqta z sesi s sesine aylana bermeydi. Máselen,

«Duz tatıp ket!» degendi de Tegin aytqan dep bolmaydı. Sóylegende sózińniń-de

Duzı bolsa shep bolmaydı... (I.Yusupov).

Demek, sóz dizbekleriniń aqırında kelgen z sesi s sesine aylanıw ushın

aldıńǵı seslerdiń de tásiri boladı. Aldıńǵı mısalda otız toqqız degen dizbekte, bir buwınnıń ishinde z sesiniń aldında únsiz t hám qısıq, eziwlik ı sesleri kelgen. Al, keyingi mısaldaǵı duz tatıp ket sóz dizbeginde bolsa z hám t sesleri qatar kelgeni menen, duz sózinde z sesinen aldın únli d hám qısıq, erinlik u sesleri kelgen.

Sóz dizbekleri hám qospa sózlerdiń birinshi sıńarı únsiz s sesine tamalanıp, ekinshi sıńarı únsiz sh sesinen baslansa, s sesi sh sesine aylanıp aytıladı. Bul jaǵdayda da olar jasalıw jasalıw usılı boyınsha únlesedi. Mısalı: dawıs shıǵarıw, dawıs shımıldıǵı, turmıs shınlıǵı, jumıs sharayatı, batıs shegara, bas shayqaw, jas shayırlar, qurılıs shólkemleri, bas shıpaker sóz dizbekleri dawısh shıǵarıw, dawısh shımıldıǵı, turmısh shınlıǵı, jumısh sharayatı, batısh shegara, bash shayqaw, jash shayırlar, qurılısh shólkemleri, bash shıpaker hám t.b. bolıp

aytıladı. Mısalı:

«Men seniń bir jas shıbıǵıń, jasaw joq sensiz»

70