MD hám PQJ / Qaraqalpaq ádebiy tili hám onıń orfoepiyalıq qádeleri

Qubla dialektte bolsa erin únlesligi tek ekinshi buwın menen ǵana sheklenedi. Ayırım orınlarda pútkilley erinlespeydi, erinlesken jaǵdayda parallel jumsaladı: orun-orın, kúlkú-kúlki, burun-burın.

Erin únlesliginiń qaraqalpaq jazıwında sáwleleniw dárejesi tańlay

únlesligindey e mes. Tańlay únlesligi jazıwda tolıq sáwlelenetuǵın bolsa, házirgi qaraqalpaq tili jazıwında erin únlesligi tolıq sáwlelenbeydi. Atap aytqanda, sońǵı buwınlarda erin únlesligi menen únlesken dawıslılar jazıwda eziwlik háripler menen beriledi. Mısalı: túlki, kúlki, úki, júrek, ózek, ógiz, bólek, ónim, juldız, qulın, pútin, shórek, gúze,

Birinshi buwındaǵı erinlik dawıslılar awızeki sóylewde ekinshi buwındaǵı qısıq eziwlik dawıslılarǵa aylandırıp tómendegishe bolıp aytıladı. Mısalı: kúlkú, túlkú, úkú, júrók, ózók, ógúz, bólók, ónúm, julduz, qulun, pútún, shórók, gúzó, h.t.b.

Bul mısallarda kórinip turǵanınday dawıslı sesler erin únlesligi boyınsha

únlesiwi menen birlikte tańlay únlesligi menen de únlesip kele beredi. Mısalı: bórók, kómók, qulqun, julqun, tutqun, kórúw, kúlúw, júrók, turuw, juwuruw, h.t.b.

Sonday-aq, úshinshi buwındaǵı qısıq dawıslılarǵa erin únlesliginiń tásiri tolıq emes, jartılay tiyedi. Mısalı: qulunı, shórógi, kómógi, kóylógi, hám t.b.

Dawıslı seslerdiń únlesiw qubılısı menen olardıń sózlerde hár túrli poziciyada jumsalıw qubılısı tıǵız baylanıslı. Qırǵız, altay hám taǵı basqa tillerde dáslepki bas buwındaǵı erinlik dawıslıdan keyin sol erinlik dawıslıları sózdiń bastan aqırına shekem jiyi kele beredi. Mısalı: toolor, túlkúlór, tóónú, túlkúlú.

Qaraqalpaq tilinde erin únlesligi tańlay únlesligine qaraǵanda hálsiz az ushıraydı, ádebiy tilde (orfografiyalıq normada) erin únlesligi tek dáslepki buwında ǵana qollanıladı.

21

Erin únlesligi túrkiy tilleriniń ishinde qırǵız tilinde júdá kúshli. Bul tilde dáslepki buwında erinlik dawıslı kelse, sonıń ıńǵayına qaray, sońǵı buwınlarda da erinlik dawıslılar keledi.

Mısalı: qolǵo (qolǵa), qaldu (qaldı), kóldórge (kóllerge), qolu (qolı).

Qazaq, noǵay, qaraqalpaq tillerinde birinshi buwındaǵı erinlik dawıslınıń e kinshi buwındaǵı tek qısıq dawıslıǵa ǵana tásiri boladı.

Erin únlesligi kúshli bolǵan qırǵız, altay hám t.b. geybir túrkiy tillerinen qaraqalpaq tiliniń ayırmashılıǵı mınada: juwan dawıslı erinliklerden keyin l anıq esitiledi de, jiyi-jiyi ushırasadı. Mısalı: qaraqalpaq tilinde qus-lar, jumıs-lar, qoy-lar, qol-lar, bolıp kelse, qırǵız tilinde kúsh-tar, jumush-tar, qoy-lar, qol-dor bolıp, altay tilinde qush-tor, doumush-tar, qoy-lor, qol-lor bolıp keledi.

Qaraqalpaq tilindegi vokalizmniń erin únlesligi dawıslılardıń suffiksine belgili dárejede tásir jasaydı. Usınday tárepleri menen qaraqalpaq tili qazaq, noǵay hám altay tilleri menen uqsas turadı.

Qaraqalpaq tilindegi e rin únlesligin S.E.Malov bılay túsindiredi hám qaraqalpaq tilindegi erin únlesligin altay tili menen salıstıradı.1

kógden (kórgen) yidon (úyden) kóldógú (koldegi) kórsó (kórse) kónó (góne)

Qaraqalpaq tilinde sesler túrli jollar menen sózge birigip únlesip keledi.

1. Qaraqalpaq tilindegi kópshilik sózlerde juwan dawıslılar menen juwan dawıslılar, jińishke dawslılar menen jińishke dawıslılar únlesip, qońsılas bolıp keledi.

1 Малов С.Е. Заметки о каракалпакском языке. Нөкис, 1966.

22

Uluwma aytqanda, qaraqalpaq tilinde erin únlesligi basqa túrkiy tillerge salıstırǵanda ózgesheliklerge iye ekenligin kóremiz. Qaraqalpaq tilinde o, ó, u, ú

dawıslıları erinlik dawıslı bolıp, erin únlesligi nızamınıń orayında turadı.

Qaraqalpaq tilinde erin únlesliginiń jáne bir xarakterli belgisi buwın túrinde

fonemalıq belgisine beyimlesip aytıladı, yaǵnıy ashıq buwınlarda (u, ú) erinlik fonemalardıń óz kúshin saqlap turıwı bir qansha qıynıraq bolıp tabıladı. Eger de ekinshi buwın tuyıq buwın bolıp kelse hám «ı, i» fonemaları qollanılsa ashıq buwındaǵıǵa salıstırıp qaraǵanımızda erinlesiwdiń kúshliligin bayqaymız, (u, ú) fonemaları óz kúshin tolıǵıraq saqlaydı.

23

Qaraqalpaq tilinde birinshi buwında erinlik fonema kelip sońǵı buwında qamaw buwın bolıp «ı», «i», «e» sesleri kelse, ekinshi buwınnıń erinlesiwin anıq kóriwge boladı. Qamaw buwındaǵı «ı», «i», «e» fonemalarına salıstırǵanda pútkilley erinlesip turadı hám ádebiy tilde de eziwlik fonema halın saqlap aytıw

qıyınıraq boladı.

Qaraqalpaq tilinde basqa tillerge salıstırıp qaraǵanımızda erinliklesiwdiń

júdá kúshli emes házirgi ádebiy tilde tek úshinshi buwınǵa ótiw kúshine iye. Tórtinshi buwında e ziwlik fonemalar óz kúshin qayta tikleydi, hám de úshinshi buwında erinlik fonema bir qansha hálsireydi.

Eki buwındaǵı sózlerde erinlesiw aktivlesedi de, úshinshi tek buwınnıń

xarakterine baylanıslı bolıp keledi. Ashıq buwınlı úshinshi buwın erinlesedi.

Úshinshi buwında qamaw buwın tolıq erinlesedi.

átshók, bayǵus, dástúr, jádigóy, jelqom, zárúr, kátquda, keshqurın, jeksurın, birotala, biyjón usaǵan sózlerdi esapqa almaǵanda bas buwında eziwlik dawıslı sońǵı buwında erinlik dawıslı keliwi arqalı sońǵı buwındı erinlestirip turadı.

Joqarıdaǵı mısallarda erinliklesiwdiń kúshliligin kóremiz. Biraq ta nızam sisteması bolmaǵanlıqtan jartılay xarakterge iye bolganlıqtan ádebiy tilge hám qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydalarında esapqa alınbastan tek dawıslılardıń juwan-jińishkeligin ǵana esapqa alıp jazamız.

Túrkiy tillerindegi erin únlesligi barlıq tillerde birgelikli emes, hátteki ayrım tillerde joq. Erin únlesliginiń kúsh dárejesine qaray tillerdiń orın tártibin kórsetetuǵın bolsaq, bul másele menen shuǵıllanıwshı ilimpaz A.M.Sherbaktıń klassifikaciyasına súyenemiz.1

Jeke tillerde joqarıda analizlep ótkenimizge tiykarlanıp, bashqurt tili boyınsha A.M.Sherbaktıń klassifikaciyasına qosımsha pikirler aytıwdı maqul kórdik. A.M.Sherbak bashqurt tilin eń hálsiz bolǵan erin únlesligine iye tiller gruppasına qosa esaplay otırıp, eń sońǵı jetinshi orınǵa qoyıwdı maqul tabadı. Bashqurt tilinde erinlik o, ó fonemalarınıń erinlesiwi kúshli. Kóp buwınlı sózlerdiń úshinshi hám tórtinshi buwınlarında da saqlanadı.

1 Щербак А.М. «Сравнительная фонетика тюркских язков». Л., 1970 г.

25

Sonıń menen birge morfologiyalıq kórsetkishleri de erinlik variantlılıqqa iye. Bashqurt tilinde erin únlesligi eki erinlik fonemaǵa ǵana tiykarlanǵanlıǵın

esapqa ala otırıp, qırǵız hám yakut tilinen keyingi tórtinshi orınǵa qoyamız.

V. A. Bogorodickiy óziniń «Этюды по татарском языкознанию»

jalǵamalılıǵı menen ushlasatuǵn másele dep qaraydı. Qaraqalpaq tilinde erin

únlesligi jartılay únleslik bolıp, joqarıda kórsetilip ótilgenindey erinlik hám qısıq dawıslılar da óz kúshin saqlay aladı. Ashıq dawıslılar bul nızamǵa boysınbaydı. Sonıń menen birge erin únlesligi affikslerde óz kúshin saqlay aladı.

Uluwma til iliminde bul nızamlılıqtı jaqında payda bolǵan qubılıs dep qarawshılar da bar. Mısalı, D. Betling túrkiy tillerindegi erin únlesligin usılay dálillewge urınadı. Bul pikirge qarsı V.V. Radlov, I. A. Batmanovlar erteden bar qubılıs ekenligin aytadı hám dálilleydi.

Túrkiy tillerinde erin únlesligi erteden bolǵanlıǵın tariyxıy derekler de

dálilleydi. Erin únlesligi qıpshaq topar ushın jartılay únleslik ekenligin

Q. Ayımbetov singarmonizm nızamı boyınsha tómendegishe pikir aytadı: Socialistlik xojalıqtıń ósiwi menen qatar mádeniy internacional sózler

kirip, olar ózlesip tilimizdi bayıtıp atır. Usınday internacional sózlerdiń kópshiligi biziń tildiń eski nızamı singarmonizmniń únine suw quyıp otır.

Mine, sonlıqtan da tilimizde singarmonizm nızamı qádimgi nızam bolıp orın berilmesin.1 Bul pikirge K. Ubaydullaev keń talqılaw jasaydı. Bul pikirdiń nadurıs e kenligin kórsetedi. Joqarıda kórip ótilgendey

1 Айымбетов Қ. Қарақалпакстан тилиниң жаңа имласына проект. «Қызыл Қарақалпақстан», 1934, 27октябр, № 221

26

singarmonizm – bul gónergen hám góneretuǵın, góneriwi múmkin bolǵan nárse emes. Erin únlesligi orfografiyada saqlanbaǵan menen orfoepiyada zańlı qubılıs. Máselen: qaraqalpaq tilinde sóylewshi hesh bir adam, bóbek, kósew, búyrek, qolım t.b. sózlerdi dál orfografiyası boyınsha aytpaydı. Eger tap solay etip aytılǵanda orfografiyalıq normadan shetlew bolar edi.

Házirgi túrkiy tillerinen ózbek, xakas, chuvash tillerinde erin únlesligi joq, saqlanbaǵan. Ózbek tilinde singarmonizmniń buzılıwı óz ishki nızamlıqlarǵa baylanıslı bolıw menen birge arab-parsı, iran til elementleriniń kóplep qollanılıwı hám eski ózbek ádebiy til normalarında tásiri sózsiz.1

Xakas tilinde de erin únlesligi saqlanbaǵan. Sonlıqtan da túrkiy tilindegi singarmonizmniń eń quramalı modeli xakas tilinde bar.

Eger tańlay únlesligi ózbek tilinen basqa túrkiy tillerdiń barlıǵına birdey tán bolatuǵın bolsa, erin únlesligi birinshiden, túrkiy tillerdiń barlıǵına birdey tán emes eken, ekinshiden, onıń túrkiy tilleriniń hár qaysısında kóriniw dárejesi de hár túrli. Yaǵnıy, erin únlesligi nızamı orın alǵan túrkiy tillerinde aldıńǵı buwındaǵı erinlik dawıslısınıń sońǵı buwındaǵı dawıslılardıń erinlik bolıwı jaǵınan tásir etiwi hár túrli. Mısalı, túrkiy tilleriniń geybirewlerinde erinlik dawıslınıń ózinen keyingi eziwlik dawıslılarǵa tásiri tek ashıq dawıslılarǵa ǵana bolsa, al basqa birewlerinde bunday tásir tek qısıq dawıslılarǵa ǵana boladı. Sonday-aq, túrkiy tilleriniń geybirewlerinde aldıńǵı buwındaǵı erinlik dawıslı sońǵı buwındaǵı dawıslılardıń barlıǵına birdey tásir etse, al ayırımlarında tek ashıq eziwlik dawıslıǵa yamasa tek qısıq eziwlik dawıslıǵa tásir etedi. Erinlik dawıslınıń tásiri buwın sanınıń muǵdarına qaray da ajıratıladı. Mısalı, túrkiy tillerdiń geybirewlerinde erinlik dawıslınıń tásiri barlıq affikslerge teńdey bolsa, al basqa birewlerinde affikslerdiń birewindegi ǵana dawıslıǵa tásir etip, basqalarına tásir etpeydi. Demek,

1 «Ўзбек тили ва адабиѐти». Тошкент, 1966, №5, стр.262

27

erin únlesliginiń tábiyatı, tańlay únlesligine qaraǵanda, azı-kem quramalı hám onıń sóz quramındaǵı keyingi buwınlarǵa tásiri túrkiy tillerdiń hár qaysısında

hár túrli boladı.

Qazaq, noǵay hám qaraqalpaq tillerinde birinshi buwındaǵı erinlik

dawıslınıń ekinshi buwındaǵı qısıq dawıslıǵa ǵana tásiri boladı. Biraq, bul biziń jazıwımızda esapqa alınbaydı. Erinlik dawıslınıń tásiri ekinshi buwınnan soń uluwma joǵaladı. Mısalı, qaraqalpaq tilindegi kóleńke degen sózdiń birinshi

buwınındaǵı erinlik sestiń úshinshi buwındaǵı dawıslıǵa tásiri, ekinshi buwındaǵıǵa qaraǵanda birqansha hálsiz, hátteki joq dese de boladı. 1

Demek, bul qazaq, qaraqalpaq hám noǵay tillerinde erin únlesliginiń basqa

túrkiy tilleri menen salıstırǵanda bir qansha hálsiz ekenligin kórsetedi.

Erin únlesligi túrkiy tillerinin ishinde qırǵız tilinde ayrıqsha kúshli. Bul

tilde aldıńǵı buwında erinlik dawıslısı kelse, sonıń ıńǵayına qaray, sońǵı

buwınlarda da erinlik dawıslısı keledi. Mısalı: qoldor, qolǵo, qoldo, qoldorǵo, qoldordo, qoldu, qolu, qoluńǵuzdu, kólgó, kóldó, kóldór, kóldórgó, kóldórdó, kólú, kóldórúńúz, kóldórúńúzdúń, hám t.b. Aldıńǵı buwındaǵı erinlik dawıslınıń sońǵı buwınlardaǵı dawıslılarǵa tásiri yakut tilinde de kúshli. Mısalı: oǵo (bala), oǵoto (balası), oǵotút (balańız), oǵolor (balalar), oǵoloro (balaları), oǵolorúń

(balalarıń), kótór (qus), kótóró (qusı),

kótórúń (qusıń), kótórúm (qusım), kótórdór (quslar), kótórdóró

(qusları), kótórdórúm (quslarım), kótórdórúń (quslarıń), hám t.b.2 Ayırım tillerde, mısalı, qırǵız tilinde bir sózdiń quramında tańlay

hám erin únlesligi ekewi de birdey ushırasadı. Mısalı, qırǵız tilindegi toolor degen sózdiń quramındaǵı dawıslılar birinshiden, bári birdey juwan dawıslı bolıp únlesken, e kinshiden bári birdey erinlik dawıslılar

1Қазақбаева Ә. Қарақалпақ тилинде қосымталардың вариантлылығы. Канд.дис. Нөкис,2009, 46-бет

2Аханов К. Көрсетилген мийнети. 252-бет.

28

bolıp óz ara únlesip kelgen. Sonday-aq, kúlkúlú degen sózdiń quramındaǵı dawıslılar tańlay únlesligi boyınsha birgelikli jińishke dawıslılar bolıp únlesse, erinniń qatnası jaǵınan birgelikli erinlik dawıslılar bolıp únlesip kelgen.

Sonday-aq, A.Dáwletov óziniń miynetinde erinlik w dawıssızı menen eziwlik qısıq ı, i, e dawıslıları bir buwın quramında uluwma jumsalmaydı, olardıń ornına mudamı erinlik u, ú, ó dawıslıları jumsaladı. Biraq bul imla qaǵıydalarında esapqa alınbaǵan. Máselen, súyúw, uyuw, kósów, úyúw sózlerindn w sesi menen qońsılas kelgen qısıq dawıslı túrinde jazılǵanı ámeliy hám teoriyalıq jaqtan durıs bolar edi. Sonda jazıw menen aytıwdıń arası jaqınlasıp hámmeniń birdey qátesiz jazıwın támiynlegen bolar edik. Sonday-aq, qaraqalpaq tilinde singarmonizm nızamınıń saqlanıwın da támiynlegen bolar edik 1, - dep kórsetedi. Haqıyqatında da, tilimizdegi kópshilik sózlerde w sesi menen qońsılas kelgen qısıq dawıslı sesler erinlik variantta aytıladı. Álbette, bul erinlik w dawıssızınıń tásirinen bolıp, ol ózinen aldıńǵı hám keyingi kelgen dawıslı seslerdi ózindey erinlik variantlarda keliwine sebepshi boladı. Máselen, kóriw-kórúw, kiyiw-kiyúw, aytıw-aytuw, sóylew-sóylów, qorqıw-qorquw, qaytıw-qaytuw, keliw-kelúw, ketiw-ketúw, barıw-baruw, jazıw-jazuw, kiyiniwkiyinúw hám t.b. Bul sózlerdiń barlıǵınıń birinshi buwınında ashıq dawıslı sesler keliwine qaramastan olar w sesiniń tásirinde erinlik bolıp aytıladı. Bul keltirilgen mısallarda w sesi ózinien aldında kelgen dawıssızlardı erinlikke aylandırıp tursa, kórúwú, aytuwu, baruwu, (aytuwum kerek, baruwu kerek hám t.b.) sózlerinde

ózinen keyin kelgen dawıslılardı da saykes erinlikke aylandırıp turadı.

Solay etip, qaraqalpaq tilinde erin únlesliginiń bar ekenligin esapqa ala otırıp, qaraqalpaq tilindegi qosımtalardıń variantlılıǵı degen temada ilimiy izertlew jumısların alıp barǵan Á.Qazaqbaevanıń miynetinde de

1 Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. Нөкис, 1999, 387-бет.

29

aytqanımızda, qaraqalpaq tiliniń e rin únlesligine atlıqtıń kóplik máni bildiriwshi –lar//-ler affiksleriniń e rinlik –lór variantı, atlıq jasawshı

ózgermeli: birde saqlansa (ekinshi buwında), birde saqlanbaydı (úshinshi hám sońǵı buwınlarda). Erin únlesligi saqlanǵan jaǵdayda da ol jazıwda esapqa alınbaydı. Eger bul boyınsha da ayrıqsha qaǵıydalar islep shıǵılıp, onı imla sózligine kirgizgende, oqıw menen jazıwdıń

arası jaqınlasqan bolar edi.1

Biz bul pikirdi ele de tolıqtırıw maqsetinde erin únlesligi bar sózlerdi hám ayırım qosımta variantlarınıń erinlik variantlarda jumsalıwın kórip ótpekshimiz. Qaraqalpaq tilinde erin únlesliginiń bar ekenligi hám olar tómendegidey sózlerde hám qosımtalarda, buwın quramında ushırasatuǵınlıǵı kórinip turadı.

Birinshiden, bir buwınlı túbir sózlerde erinlik sesler ózinen aldında hám keyninde kelgen dawıssız seslerdiń erinlik tembrde keliwine óz tásirin tiygizip otıradı: tut, muń, kút, jut, jurt, murt, kón, són, jón, qon, ton, zor, tor, kún, kúl, júr, súr, túr, hám t.b.

Ekinshiden, eki hám onnanda kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınında kelgen erinlik dawıslı sesler, keyingi buwınlardaǵı qısıq (ı, i, e) dawıslıların erinlik variantqa ózgertedi: tútún, jutun, sústún, kútún, górók, túslúk, súyók, kómók, uru, usu, jupunu, súykúmlú, ótúmlú, hám t.b.

1 Қазақбаева A. Қарақалпақ тилинде қосымталардың вариантлылығы. Канд.дис. Нөкис, 2009. 58-59- бетлер.

30