MD hám PQJ / Qaraqalpaq ádebiy tili hám onıń orfoepiyalıq qádeleri

1.2.Dawıslılarǵa baylanıslı basqa da seslik qubılıslar hám orfoepiyalıq qádeler 37

2.2.Dawıssızlarǵa baylanıslı basqa da seslik qubılıslar hám orfoepiyalıq qádeler 53

2

Kirisiw

Ózbekstan Respublikasınıń óz ǵárezsizligin qolǵa kiritiwi hám de qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi qaraqalpaq tiliniń hám onı izertleytuǵın qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwına keń múmkinshilikler ashıp berdi.

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov aytqanınday:

«Ózlikti ańlaw, milliy sana hám oy-pikirdiń kórinisi, áwladlar ortasındaǵı ruwxıy baylanıs til arqalı kórinetuǵınlıǵı málim. Barlıq iygilikli pazıyletler insan qálbine, eń áweli ana háyyiwi, ana tiliniń tákirarlanbas gózzallıǵı menen sińedi. Ana tili – bul millettiń ruwxı»1. Prezidentimiz tárepinen aytılǵan bul pikirde tildiń adam ómirindegi, jámiyettegi tutqan ornı, onıń atqaratuǵın xızmeti anıq ashıp berilgen. Haqıyqatında da, tilsiz jámiyetlik turmıs tarawlarınıń rawajlanıwın, ondaǵı jetiskenliklerdi, toplanǵan materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı kóz aldımızǵa keltiriw qıyın. Sonlıqtan hár bir insan óz ana tilin tereń

úyreniwge, onnan durıs paydalanıwǵa, onıń tazalıǵın saqlawǵa, solay etip tildiń rawajlanıwı ushın úles qosıwǵa minnetli. Biz de usı jumısımızda qaraqalpaq

ádebiy tili hám onıń orfoepiyalıq qádeleri haqqında sóz etpekshimiz.

Temanıń aktuallıǵı: Qaraqalpaq til biliminde fonetikaǵa baylanıslı, sonıń ishinde jazıw hám onı jetilistiriwge arnalǵan ilimiy izertlew jumısları kóplep alıp barılıp, bir qansha máseleler sheshilip belgili bir sistemaǵa tústi. Lekin elege deyin tolıǵıraq izertlenip, anıqlıq kiritilmey kiyatırǵan máseleler de bar. Mine qaraqalpaq til bilimindegi usınday máselelerdiń biri – qaraqalpaq tilindegi orfoepiyalıq qádelerdi izertlew máselesi bolıp tabıladı.

1 Каримов И.А. Жоқары мәнаўият-жеңилмес күш. -Ташкент: "Узбекистон" 2008, Б. 82-83.

3

Qaraqalpaq tili orfoepiyalıq qádelerin singarmonizm nızamısız kóz aldımızǵa keltire almaytuǵınımız anıq. Negizinde, dawıslılar hám dawıssızlar singarmonizmi tildiń orfoepiyalıq qádeleriniń eń baslı negizi esaplanadı. Sonday-aq, tildegi hár túrli seslik ózgerisler de ádebiy tilde de, awızeki sóylew tilinde de óz kórinisin tabadı. Bul máselelerdi arnawlı túrde izertlew áhmiyetli máselelerden biri esaplanadı. Bunday izertlewlerdi ele de jetilistirip qaraqalpaq tiliniń rawajlandırıw til iliminde teoriyalıq hám ámeliy jaqtan

úlken áhmiyetke iye.

Izertlewdiń maqseti hám wazıypaları: Jumıstan kózde tutılǵan tiykarǵı maqset qaraqalpaq ádebiy tili hám orfoepiyalıq qádelerdi izertlewden ibarat. Qaraqalpaq tiliniń orfoepiyası arnawlı túrde monografiyalıq baǵdarda izertlenilmedi. Usı maqsetti ámelge asırıw ushın jumıstıń aldına tómendegi wazıypalar qoyıldı:

-Qaraqalpaq tilindegi dawıslı seslerge baylanıslı orfoepiyalıq qádelerdi anıqlaw.

-dawıssız seslerge baylanıslı orfoepiyalıq qádelerdi kórsetiw.

-sóz hám sóz dizbeklerinde bolatuǵın orfoepiyalıq qádelerdi kórsetip

beriw.

-gáplerde bolatuǵın orfoepiyalıq qádelerdi anıqlaw.

-awızeki hám jazba til arasındaǵı usaslıq hám ayırmashılıqlardı anıqlaw. Izertlewdiń ilimiy jańalıǵı: Qaraqalpaq til biliminde qaraqalpaq ádebiy

tili hám onıń orfoepiyalıq qádeleri máseleleri monografiyalıq baǵdarda izertlenildi. Sóz, sóz dizbekleri hám gáplerdegi orfoepiyalıq qádelerdiń saqlanıwı máseleleriniń ózine tán ózgeshelikleri anıqlandı.

Izertlewdiń metodları hám derekleri: Jumısımızda orıs til biliminde, tyurkologiyada hám qaraqalpaq til biliminde tildiń

4

fonetika tarawı boyınsha járiyalanǵan ilimiy miynetlerge, ayırım maqalalarǵa súyenildi. Atap aytqanda, N. A. Baskakov, S. E. Malov, E.

D. Polivanov, K. Ubaydullaev, J.Aralbaev, D.S.Nasırov, R. Beknazarova, A.Dáwletov, M. Dáwletov, M. Qudaybergenov hám t.b. ilimpazlardıń ilimiy miynetleri jumıstı jazıwda tiykarǵı derek xızmetin atqardı. Olardıń teoriyalıq

pikirleri tikkeley basshılıqqa alındı. Sonday-aq, qaraqalpaq tiliniń

orfoepiyalıq, dialektologiyalıq sózlikleri de jumıstıń ilimiy deregin quradı.

Jumıstı jazıw barısında dástúrge aynalǵan sıpatlama, ayırım orınlarda salıstırma metodlarınan paydalanıldı

Jumıstıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti: Jumıstan kelip shıǵatuǵın juwmaq hám nátiyjeler, onda paydalanılǵan materiallar qaraqalpaq til bilimi

ushın teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye. Izertlewdiń ilimiy tiykarınan

hám juwmaqlarınan fonetika, morfonologiya, singarmonizm boyınsha arnawlı kurslar, oqıw qollanbaların dóretiw ushın paydalanıw múmkin. Sonday –aq bul jumıs qaraqalpaq tilindegi fonetika tarawın basqa da aspektlerde izertlewshiler ushın da úlgi sıpatında xızmet e tiwi múmkin.

1) Qaraqalpaq ádebiy tili hám orfoepiyalıq qádeler haqqında túsinik

Hár bir til jazba hám awızsha túrde ámelge asadı. Qaraqalpaq tili de janlı awızeki sóylew hám jazba túrde qarım-qatnas quralı xızmetin atqaradı.

Qaraqalpaq ádebiy tili – bul qaraqalpaq xalqı tiliniń eń jetilisken kórinisi bolıp tabıladı. Qaraqalpaq ádebiy tili uluwma xalıqlıq sóylew tili tiykarında qáliplesken bolıp,ol eki túrge bólinedi: awızeki sóylew hám jazba ádebiy til.

Ádebiy tildiń bul eki túri boyınsha akademik A.Dáwletov: - Awızsha sóylew de, jazıw da álbette tillik qurallar arqalı iske asadı. Bulardıń

5

ekewi arqalı oy-pikir júzege shıǵadı. Biraq awızsha sóylew menen jazba sóylewdi birdey dep esaplawǵa bolmaydı. Awızsha sóylewde sóylew aǵzaları qatnasadı hám sóylew sol payıtta iske asadı. Sonday-aq awızsha sóylewde sóylewshiniń hám tıńlawshınıń qatnasıwı zárúr» - dep bir-birinen ayırmashılıǵın atap ótken edi.1

Ádette jazba ádebiy tilden burın ádebiy tildiń awızsha túri payda bolǵan. Qaraqalpaq xalqı xalıq awızeki dóretpelerine (dástan, ertek, xalıq qosıqları, naqıl-maqallar hám t.b.) oǵada bay xalıq. Bul xalıq dóretpelerin xalıq sóylew tili menen salıstırǵanda ıqshamlasqan, jetilisken ekenligi bilinip turadı. Qaraqalpaq xalqınıń jazba adebiy tili qálipleskenge shekem ádebiy tildiń awızsha turi usı xalıq awızeki ádebiyatı arqalı jasap keldi. Al, qaraqalpaq milliy tiliniń jazıwınıń payda bolıwı menen ádebiy tildiń awızsha túri burınǵıǵa qaraǵanda keń múmkinshiliklerge iye boldı. Awızeki sóylew tilinde jazba til sıyaqlı sózlerdi dúzip keletuǵın shártli tańbalar, sonday-aq hár túrli intonaciyalıq belgiler kórinip turmaydı. Ondaǵı intonaciyalıq ózgeshelikler adamlardıń ishki emociyalıq sezimleri, hár túrli dawıs tolqını arqalı ańlatılıp turadı. Awızeki sóylew tilinde qarapayım sózler kóp ushırasadı. Jáne de olar dialog túrinde de keledi. Mısalı: − Sen usı mańlayı qattı, etiktiń sırtınan kiyiz orap … . Aptasta deymen, uyatın bilseń boyma, mańlayı qattı! …

−Xúkúwmettiń paydası da, mańlayı qattı.

−Toq eteri Sayımbet jora, obılıstan wákil kelip bizge bay pılań, kulak pılań

desek te boladı, salıp ketti.2

Sonday-aq, awızeki sóylew tilinde sózlerdiń orın tártibi erkin boladı hám pikirler qısqa-qısqa jay gápler arqalı beriledi. Olar kóbinese tolıq emes gáp túrinde de ushırasadı. Jáne de awızeki sóylewde dawıslı

1Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. Нөкис, 1999, 370-бет

2Сейтов Ш. «Халқабад» романы. Нөкис, 1977, 81-бет.

6

hám dawıssız seslerdi sozıp aytıw yamasa sózlerdiń dáslepki túrin buzıp aytıw orınları da ushırasadı. Mısalı:

– O – o – o – o – o shabazım-aw! – dep kúyindi Nazarbay: - Qos ógizdiiii jumalaq penen irázáńki bulawǵa bersem, taǵı bul keselde – sen, táwir bolmay qalsam, aqılı kelte nasha-arr, qara asıma soyatuǵında taba almaysań-awww, úh, sokáraların nege túsinbeyseń, nasha-arr! (102bet).

Biziń xalqımız arasında sóylesiw arqalı qarım-qatnas jasaǵanda ayırım sózlerdiń belgili nızamlılıqlarǵa boysınbay qarapayım tilde aytılıwı ushırasadı. Mısalı: oer-buerlerdi kór, apkel, aptı, boptı, qap qoyma, sóyerde, kepti-ǵo, hám t.b. Bular awızeki sóylew tiline tán sózler bolıp, olardı ádebiy til normasına sáykes qáliplesiwine qaraǵanımızda: ol jer-bul jerlerdi kór, alıp kel, alıptı, bolıptı, qalıp qoyma, sol jerde, kelipti-ǵoy bolıp qollanıladı.

Temanıń tiykarǵı izertleytuǵın obyekti – qaraqalpaq ádebiy tili hám awızeki sóylew tiliniń súyenetuǵın orfoepiyalıq qádelerin anıqlawdan hám onıń orfografiyalıq qádelerden tiykarǵı ayırmashılıqların sóz etiwden ibarat. Ádebiy tildiń awızeki túriniń sóylew tilinen ózgesheligi, ol sóylew tiline qaraǵanda belgili bir normaǵa túsken, leksikalıq hám grammatikalıq jaqtan qáliplesken formaǵa iye. Al sóylew tili bunday ózgeshelikke iye emes.

Hár bir tildiń yamasa bir topar tuwısqan tillerdiń ózine tán ózgesheligine baylanıslı seslik ózgerisleri boladı. Qaraqalpaq tilinde de sóz ishinde jumsalıw jaǵdayına qaray, qaysı poziciyada, qanday buwında, túbir yamasa qosımta quramında, morfemalardın shegarasında jumsalıwına qaray seslik ózgerislerge ushırasadı. Ádebiy tilde seslerdegi ayırım ózgerisler yaǵnıy seslerdin orın almasıwı, túsip qalıw,

7

qosılıw qubılısları úlken áhmiyetke iye. Bunday fonetikalıq qubılıslar seslerdiń dara turǵanında emes, al sózde yaki sóz dizbeginde jumsalıw paytında júzege

shıǵadı. Kórkem shıǵarmalarda da qarapayım sóylew tiline tán sózlerdiń kóbisinde seslerdiń túsip qalıw qubılısı kóplep ushırasadı. Mısalı:

- Belsendi, teperish bolmaǵannan kegen, oshaǵımızǵa qan quyıp atırǵanı

mınaw! (Sh.Seytov, «Xalqabad», 65-bet).

- Meshitte oqıtıwǵa … Qunnazar hawlıqtı: - Bolameken?! (Sh.Seytov,

«Xalqabad», 77-bet).

Bul mısallarda kórsetilgenindey ádebiy tildegi kelgen, bolama eken sıyaqlı sózlerdiń qarapayım sóylew tilinde kegen, bolameken bolıp seslerdiń túsip qalıw

qubılısına ushırap kelgenligin kóriwge boladı.

Seslerdegi ayırım ózgerisler – seslerdiń almasıwı, orın almasıwı fonetikalıq jaǵdaylardan ǵárezsiz halda keledi. Máselen: s-sh, ǵ-q, uw-iy, m-ń sesleriniń almasıp keliwi fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı emes, al ol seslerdiń spontanlıq

ónimli qollanıladı hám olar ádebiy til normalarına juwap bere aladı. Al shalı, shamal, qarǵa, jańbır, buwday sıyaqlı túrleri awızeki sóylew tilinde fonetikalıq jaqtan ayırım seslerdiń sáykesligine tuwra keledi. Qaraqalpaq til iliminde sóz dizbeginiń qurılısındaǵı sóz benen sózdiń shegarasındaǵı awızeki sóylew tilindegi aldıńǵı sózdiń

8

aqırǵı dawıslısı túsip, sońǵı sózdiń basındaǵı dawıslınıń saqlanıp qalıw jaǵdayı dálillengen.1

Mısalı: sarı ala at, torı at, kele almadı, ayta almadı, aytıp pa eken sózleri awızeki sóylew tilinde saralat, torat, kelalmadı, aytalmadı, aytıppeken túrinde qollanılıp, -ı, -a (sarı ala at), -ı (torı at), -e (kele almadı), -a (ayta almadı) –a (aytıppa eken) orın tártibi boyınsha túsirilip qaldırılǵan.

Bul arqalı qaraqalpaq tiliniń orfoepiyalıq qádeleri saqlanadı. Uluwma, qaraqalpaq sóylew tilinde seslerdiń ózgeriske ushırawına hár qıylı fonetikalıq jaǵdaylar da sebepshi boladı. Fonetikalıq jaǵdaylardıń sebebinen sóylew waqtında sózdegi ayırım sesler bir-birinen usas formada yaki birdey bolıp aytılıwı múmkin. Mısalı: Ádebiy tilde qollanılatuǵın basshı, qosshı, ushsa sózleri awızeki sóylew tilinde «s» sesiniń erksiz túrde «sh» sesine aylanıw qubılısın kóremiz. Yaǵnıy olar aytılǵan waqıtta bashshı, qoshshı, ushsha túrinde qatara kelgen eki dawıssız ses ózgeriske ushırap «s» sesi «sh» sesine aylanıp birdey formaǵa iye bolıp tur.

Til seslerin úyreniw oǵada quramalı qubılıs. Til sesleri dara qálpinde emes, al sózlerde jumsalǵanda ǵana óziniń tábiyiy halın saqlaydı. Sonıń ushın da tildegi sesler sóz ishinde kelip onıń fonetikalıq jaǵdayı itibarǵa alınadı. Hár túrli tillerdiń seslik dúzilisiniń, grammatikalıq qurılısınıń sózlik quramınıń oǵada hár qıylı bolıwına qaramastan olardıń ortasında hámmesine ortaq bolǵan uluwmalıq nızamlılıqlardıń bolıwı, soǵan sáykes uluwmalıq túsinikler menen ortaq terminlerdiń qáliplesiwine sebepshi boladı.

1 Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. Нөкис, 1999, 262-бет.

9

Bul haqqında Dj. Grinberg: «Bir-birinen úlken ayırmashılıqqa iye bola tura, tiller tap bir úlgi tiykarında dóretilgendey. Tillerdiń ortaq qásiyetleri

ádebiyatlarda táriyipleniwi menen birge lingvistler kópshilik jaǵdayda sol ortalıqlardıń ómir súretuǵınlıǵın anıq moyınlay otırıp, jańa tillerdi táriyiplew ushın olardan paydalanadı» - dep jazǵan edi.1

Bárinen de burın pútkilley hár túrli tillerdiń ortaq qasiyetleriniń bolıwı, birinshiden, fiziologiyalıq tiykarǵa iye; adamlardıń barlıǵınıń birdey dene dúzilisine iye bolıwına baylanıslı. Adamlar ózin qorshaǵan dúnyanı tiykarınan bir qıylı qabıl etetuǵın seziw aǵzalarına iye. Sonday-aq, ózinshelik

ózgesheliklerin esapqa almaǵanda barlıq adamlardıń sóylew aǵzaları da anatomiyalıq-fiziologiyalıq jaqtan bir qıylı hám olardıń seslerdi payda etiw imkaniyatı da sheksiz emes. Ekinshiden, barlıq tillerde de tabiyatta obyektiv jasawshı zatlar hám olardıń nızamlı qarım-qatnasları óz sáwlesin tabadı. Sonlıqtan da tiller qanshelli kóp túrli bolǵanı menen olardıń barlıǵınıń dóreliw tiykarında adam jasap atırǵan ortalıq hám adamlardıń ámeliy qarımqatnas quralı xızmetin atqarıwı jatadı.

Til – bul mudamı jańarıp, rawajlanıp otıratuǵın jámiyetlik

qubılıs. Onıń ózgesheligi eń birinshi gezekte tildiń seslik dúzilisinde kórinedi. Jáne de ilimiy kóz-qarasta: fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq jaqtan bayıdı hám rawajlandı. Sonnan kelip shıqqan halda biziń jumısımızdıń tiykarǵı maqseti: Qaraqalpaq ádebiy tili hám orfoepiyalıq qádelerin kórkem shıǵarmalar, kúndelikli baspa sóz materialları, sondayaq folklorlıq-dialektologiyalıq materiallar negizinde úyreniwden ibarat. Qaraqalpaq tili awızeki sóylew tiline tán sózlerge júdá bay bolıp, olardaǵı dawıslı hám dawıssız seslerge baylanıslı

únleslik qubılısın,

1 Гринберг Дж., Осгут Ч., Дженкинс Дж. Меморандум о языковых универсалиях. // Сб., Новое в лингвистике. Т. V. М., 1970, 31-бет.

10