MD hám PQJ / B.Genjemuratov lirikası (janrlıq hám kórkemlik ózgeshelikleri)

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA

ARNAWLÍ BILIM MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ

MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Kamalova D.

B.Genjemuratov lirikası (janrlıq hám kórkemlik ózgeshelikleri)

5A-120101 Ádebiyattanıw (Qaraqalpaq ádebiyatı)

Magistr akademiyalıq dárejesin alıw ushın jazılǵan dissertaciya

MAK da jaqlawǵa ruqsat

Magistratura bólimi baslıǵı

doc. A.Gulimov

Nókis-2014

1

1.2. B.Genjemuratov poeziyasında formalıq janrlar (tórtlikler, beslikler, altılıqlar, segizlikler, onlıqlar, dúrkinler, muashshaqlar, sonet hám eń kishi

2.1.B.Genjemuratov poeziyasında el-jurt, millet táǵdiriniń sáwleleniwı 38

3.1.Kórkem súwretlew quralları hám onıń qosıqtaǵı kórkemlik xızmeti . 57

3.2.B.Genjemuratov lirikasında kórkemlew usıllarınıń mazmunǵa qatnası 74

2

KIRISIW

Temanıń aktuallıǵı. Búgingi kúnde sociallıq-siyasiy, ruwxıylıq-

aǵartıwshılıq tarawlarda anıq maqsetke erisiwdiń baslı jolı – jámiyet aǵzalarında joqarı ruwxıylıqtı qáliplestiriw bolıp esaplanadı. Zamanagóy joqarı ruwxıy kamalatqa jetisken insan modelin kitapsız, ásirese, milliy hám dúnya ádebiyatı

ǵáziynesiniń ajıralmas bólegi bolǵan poeziyanıń da áhmiyeti ayrıqsha.

Prezidentimiz I.A.Karimovtıń “Men shayır hám jazıwshılardı hámme

waqıt jamiyettiń aldınǵı qatarlarında júretuǵın, turmıstı baqlap, adamlardıń

júreginde, ishki ruwxıy dúnyasında júz berip atırǵan ózgerislerdi tásirli obrazlar, anıq kórkem boyawlar arqalı sheberlik penen jarıqqa shıǵarıp bere alatuǵın, el-jurt ushın kúyip jasaytuǵın pidayı insanlar, dep bilemen,”1- dep

atap ótkenindey, házirgi kúni ádebiyatta turmıs haqıyqatlıǵın obrazlı

sáwlelendirip, uluwmainsanıylıq hám global máselelerdi keń jámiyetshiliktiń názerine usınıp, oqıwshını oy-pikir júritiwge iytermeleytuǵın hám milliy ruwx sińdirilgen shıǵarmalar dóretiw hár bir jazıwshıshayırdıń aldına qoyǵan azamatlıq wazıypası bolıwı kerek.

Ǵárezsizlik dáwirinde qaraqalpaq poeziyası óziniń kórkem estetikalıq funkciyasın qalay atqarıp kiyatır? Qaraqalpaq poeziyası jámiyette estetikalıq kózqaraslardı bayıtıwda qanday xızmet atqarıp kelmekte. Poeziya qanday kórkemlik sheklerdi iyelep, insannıń ruwxıy mútájligine, kewil múlkine aylanıp atır? Mine, usı sıyaqlı máselelerdi izertlew qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimindegi

áhmiyetli máselelerden esaplanadı. Biz magistrlik dissertaciya jumısımızdı usı máseleni házirgi

1 Каримов И. Адабиeтга эътибор-маънавиятга, келажакка эътибор. Тошкент, «Ўзбекистон», 2009, -

Б.8.

3

ádebiy processte ayrıqsha orınǵa iye shayır B.Genjemuratov lirikası mısalında

úyreniw baǵdarına qurıwdı maqul kórdik. Ádebiy process hámme waqıt rawajlanıp hám jańarıp barıwshı qubılıs. Dáwir hám jámiyettiń ózgeriwi

ádebiyat, uluwma alǵanda milliy ideologiyanıń ózgeriwine tásirin tiygizedi. Sol sıyaqlı ádebiy process te tikkeley dáwir hám jámiyette júz berip atırǵan

ózgerisler menen baylanısli.

Házirgi poeziyanıń mazmun hám formalıq jaqtan rawajlanıwına salmaqlı

úlesın qosıp kiyatırǵan shayırlardıń biri B.Genjemuratov bolıp e saplanadı. Baxtıyar Allambergen ulı Genjemuratov 1959-jılı 11-may kúni

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Taxtakópir rayonında tuwılǵan. Usı jerde awıllıq mektepti tamamlap, 1980-jılı Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń filologiya fakultetine oqıwǵa kiredi. Bul jerde «Qarataw» jurnalı hám onıń átirapında jámlesken dóretiwshi insanlar ortalıǵı B.Genjemuratov dóretiwshiliginiń usınday dárejege jetilisiwinde úlken áhmiyetke iye boldı. Sol studentlik jıllarınan baslap Qaraqalpaq ádebiyatında belgili jazıwshıshayırlardan I.Yusupov, T.Mátmuratov, Sh.Seytovlar hám olardıń dóretiwshiligi menen keńnen tanıstı. Sonıń menen birge, ózi qatar shayırlar J.Izbasqanov, K.Karimov, H.Ayımbetov, S.Ibragimov, Sh.Ayapov hám K.Reymovlar menen

ádebiy ortalıqta bolıwı da shayır dóretiwshiligine tásirin tiygizdi. B.Genjemuratovtıń oqıwshılıq hám studentlik jıllarında ayrıqsha ıqlas

qoyıp oqıǵanları ózbek shayırları A.Aripov, E.Wahidov, A.Mátjan, U.Ázimov,

Á.Súyinov, qazaq shayırları O.Sulaymanov, Q.Mırzaliev, F.Ońǵarsinov hám M.Shaxanovlar boldı. B.Genjemuratovtıń bir qatar lirikalıq qosıqların oqıp otırıp onıń A.Blok, V.Mayakovskiy, S.Esenin, A.Axmatova hám V.Xlebnikov dóretiwshiliginiń kórkemlik sırların úyrengenligin ańlaymız. Shayır qosıqlarınıń poetikalıq jelisinde A.Voznesenskiy, E.Evtushenko qusaǵan dúnyaǵa belgili kórkem sóz ustaları poeziyasınıń ruwxıy jaqınlıǵı bar e kenligin

4

sezemiz. Ásirese, Evropa simvolist shayırları Bodler, Verlen, Verxarn, Gyuismans, Meterling, Rembo poeziyasın tereńnen úyreniwi onıń kórkemestetikalıq dúnyatanımında úlken burılıslardıń júzege asıwına alıp keldi. Demek, shayır B.Genjemuratovtıń dúnyatanımına, shayırlıq diopazonına, intellektual pikirlew dúnyasına, dóretiwshiligine dúnya ádebiyatın tásiri boldı. Ol kúndelikli baspa sózde óz qosıqları menen 1970-jıllardan baslap kórine basladı. Dáslepki poeziyalıq toplamın 80jıllardan keyin járiyaladı. Shayır óz oqıwshılarına

«Aptaptıń ómiri» (1987), «Saratan» (1990), «Oq qadalǵan ay» (1995), «Ukuzdaryo bitiklari» (ózbek tilinde 2006, 2007-jıllar, Rustam Musurman awdarması) siyaqlı poeziyalıq toplamların usındı. Al, 2012-jılı shayırdıń 50 jıllıq yubileyine baylanıslı onıń «Saylandı shıǵarmalar» toplamı baspadan shıqtı.

Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń Qararına tiykarlanıp, «Móde xan sózi yaki Shin jipegindegi bitik», «Qar Aq Alp Aq» atlı poemaları ózbek tilinde qaytadan kitap balıp basıldı. Shayırdıń bir qatar shıǵarmaları ózbek, rus, qazaq tillerine, sonday-aq, 2004-jılı Kanadada franсuz tiline awdarılıp járiyalandı.

Ásirese, B.Genjemuratovtıń qosıqlarınıń «Túrk sheriyatı antologiyası» (Ankara,2006), «Признание. Стихиотворения поэтов Узбекстана» (Ташкент,

2007) hám «Úzbek sheriyatı antologiyası» na (Toshkent, 2007) kiritiliwi shayır dóretiwshiligi hám qaraqalpaq ádebiyatı ushın úlken jetiskenlik boldı. Sonıń menen birge, B.Genjemuratov Batıs hám Shıǵıs ádebiyatı klassikleriniń dóretpelerin qaraqalpaq tiline awdarma etip, 1992-jılı «Lirika» degen atamada hám rus tariyxshıları B.D.Grekov hám A.Yu.Yakubovskiydiń

«Altın Orda hám onıń qulawı» degen miynetin baspadan shıǵardı. Sonday-aq B.Genjemuratov 1996-jılı «Ájiniyaz lirikasınıń poetikası» degen temada kandidatlıq dissertaciya jaqlap, filologiya ilimleriniń kandidatı ilimiy dárejesin aldı. Usınday miynetleriniń bahası sıpatında B.Genjemuratov 2002-jılı

Ózbekstan Respublikasınıń ataqlı sıylıqlarınıń biri bolǵan «Shuhrat» medalı menen sıylıqlandı.

5

Mine, kórkem ádebiyatımızdaǵı usınday qunlı miynetleri bolıwına qaramastan, B.Genjemuratov poeziyası ádebiyattanıw iliminde óz aldına ilimiy izertlew obektine aylandırılǵan joq. Bul nárse biziń magistrlik dissertaciya ushın

tańlaǵan temamızdıń aktuallıǵın sıpatlaydı.

Jumıstıń tiykarǵı maqseti. Biz magistrlik dissertaciya júmısımızda shayır B.Genjemuratov lirikasın hár tárepleme úyreniwdi hám usı tiykarda shayır poeziyasınıń ulıwma tábiyatın, onıń basqa shayırlardan ózgesheligin, kórkem – estetikalıq qunlılıǵın, qaraqalpaq poeziyasındaǵı tutqan ornın ashıp beriwdi

maqset etip qoydıq.

Usı maqsetten kelip shıqqan halda jumısımızda tómendegi wazıypalardı

belgilep aldıq:

- B.Genjemuratov lirikasınıń formalıq ózinsheliklerin anıqlaw.

-shayırdıń poeziyasında ideyalıq – tematikalıq baǵdardaǵı ózgesheliklerin analizlew;

-B.Genjemuratov poeziyasınıń janrlıq qásiyetlerin hám onda kórkemlik ózgesheliklerin anıqlaw;

-B.Genjemuratov poeziyasında forma salasındaǵı kórkemlik izlenislerin ashıp beriw;

-B.Genjemuratov poeziyasınıń stillik ózgesheliklerin anıqlaw.

Jumıstıń izertlew obekti hám predmeti. Jumısımızdıń tiykarǵı izertlew

obekti B.Genjemuratov lirikaları bolıp e saplanadı. Shayırdıń «Aptaptıń ómiri» (1987), «Saratan» (1990), «Oq qadalǵan ay» (1995),

«Ukuzdaryo bitiklari» (ózbek tilinde 2006, 2007-jıllar, Rustam Musurman awdarması), «Saylandı shıǵarmalar» toplamı (2012) atlı poeziyalıq toplamları hám “Erkin qaraqalpaqstan”, “Qaraqalpaqstan jasları”, “Qaraqalpaqstan” gazetalarında, “Ámiwdárya”, “Sharq yulduzi”

6

jurnalllarında, internet saytlarında jariyalanǵan dóretpelerin izertlew predmeti

sıpatında alıp qaradıq.

Jumıstıń metodologiyalıq tiykarı. Biz magistrlik dissertaciya jumısımızda Prezidentimiz I.A.Karimovtıń miynetleri hám maqalaların metodologiyalıq jaqtan basshılıqqa aldıq. Jumıstıń teoriyalıq tárepleri ushın Aristoteldiń

“Poetika”sınan, rus ilimpazı L.I.Timofeevtiń, ózbek ádebiyatshı ilimpazlarınan

T.Bаboev, I.Sultanov, N.Hotamov, B.Sarımsaqov, A.Rasulovlardıń ilimiyteoriyalıq pikirlerinen, jergilikli ilimpazlardan Q.Sultanov, K.Mámbetov, S.Axmetov, Q.Járimbetov, J.Esenov, P.Nurjanov, Q.Yusupov, B.Genjemuratov, Q.Orazımbetov h.t.basqalardıń ilimiy pikirleriniń juwmaqlarınan paydalanıldı.

Jumısta B.Genjemuratov poeziyası basqa qaraqalpaq shayırlarınan I.Yusupov, S.Ibragimov, J.Izbasqanov h.t.basqalar dóretiwshiligi menen hám

ózbek poeziyası úlgilerine salıstırılıp úyrenildi. Bunıń ushın salıstırmalıtipologiyalıq hám kórkem analiz metodlarınan paydalanıldı.

Izertlewdiń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Magistrlik dissertaciya jumısımızdıń juwmaqlarınan hám ilimiy izertlew barısında alınǵan analiz nátiyjelerinen ádebiyatqa qızıǵıwshılar, ádebiyat ilimi menen shuǵıllanıwshılar, studentler, paydalanıwı múmkin. Sonday-aq ádebiyat teoriyası, házirgi ádebiy process pánleri boyınsha lekciya tekstlerin qayta islewde de kórkem tekstlerdi qollanıwǵa boladı.

Júmıstıń izertleniw dárejesi. B.Genjemuratov dóretiwshiligi boyınsha arnawlı túrde izertlew jumısı alıp barılmadı. Tek ǵana onıń muashshaqları, poeziyasında tariyxıy shahslardıń sáwleleniwi boyınsha pitkeriw-qánigelik jumısında hám ǵarezsizlik dáwirindegi poemaları boyınsha magistrlik dissertaciyalarda izertlew alıp barıldi. Sonday-aq,

7

kúndelikli baspa sózde, ilimiy miynetlerde shayırdıń dóretiwshiligi hár qıylı baǵdarda izertlenbekte1.

Jumıstıń járiyalanıwı. Bul jumısımız boyınsha ilimiy toplamlarda altı

maqala járiyalandı.

Jumıstıń qurılısı. Jumıs kirisiw hám juwmaqlawdan tısqarı úsh baptan

ibarat. Baplar mazmunına qaray bir neshe bólimlerge bólinedi. Birinshi bap.

“B.Genjemuratov lirikasınıń formalıq ózgeshelikleri” dep atalıp, bul bap óz gezeginde eki bólimge bólip úyrenildi: 1. “B.Genjemuratov dóretiwshiliginde erkin qosıqlar”, 2. “B.Genjemuratov poeziyasında forma jańalıqları (tórtlikler, beslikler, altılıqlar, segizlikler, onlıqlar, dúrkinler, muashshaqlar, sonet hám eń kishi lirikalıq formalar)”

Ekinshi bap. “B.Genjemuratov lirikasında ideya-tematikalıq

ózgeshelikler” dep atalıp, bul bap óz gezeginde eki bólimge bólip úyrenildi: 1.

“B.Genjemuratov poeziyasında el-jurt, millet táǵdiriniń sáwleleniwı”, 2. “B.Genjemuratov poeziyasında intim lirika”.

Úshinshi bap. “B.Genjemuratov poeziyasınıń kórkemlik ózgeshelikleri” dep atalıp, bul bap óz gezeginde eki bólimge bólip úyrenildi: 1. “Kórkem súwretlew quralları hám onıń qosıqtaǵı kórkemlik xızmeti”, 2. “B.Genjemuratov lirikasında kórkemlew usıllarınıń mazmunǵa qatnası”

1Нуржанов П. Берливр ҳаққында ойлар. «Әмиўдәрья», 1990, №5; Нуржанов П. Саратан. «Жас Ленинши», 1991, 10-сентябр; Нуржанов П. Мәртликти, батырлықты улығлаўшы поэзия. «Қарақалпақстан жаслары», 2010, 16-ноябрь; Оразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркем формалардың эволюциясы ҳәм типологиясы (1970-2000-жыллар). Нӛкис, «Билим»,2004; Есенов Ж. Ҳақыйқатшыл, руўҳы терең сӛз маржанлары ушын (миллий ғәрезсизлик жылларындағы поэзия ҳаққында ойлар 1991-1998-жыллар). // «Устаз жолы», 1999, 20-май; Есенов Ж. Тилжүрек айнасы (Б.Генжемуратов поэзиясы мысалында). «Еркин Қарақалпақстан», 2014, 11-январь, №5.; Юсупов Қ. Кеўиллерди толқытқан поэзия. // «Қарақалпақ әдебияты», 2014, февраль, №2 ҳ.т.б.

8

Jumıstıń sońında paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi hám qosımsha bólim sıpatında B.Genjemuratov haqqında jazılǵan maqalalardıń hám B.Genjemuratovtıń baspada járiyalanǵan dóretpeleriniń bibliografiyalıq

kórsetkishi berilgen.

9

1-BAP. B.GENJEMURATOV LIRIKASÍNÍŃ FORMALÍQ

ÓZGESHELIKLERI

1.1. B.Genjemuratov dóretiwshiliginde erkin qosıqlar

Búgingi kúnde shayır B.Genjemuratovtiń dóretiwshiligi janrlıq jaqtan birqansha rawajlanǵanliǵın kóremiz. «... bir shayır menen ekinshi shayırdıń arasındaǵı parq onıń az ya kóp jazǵanlıǵında emes, bálki ózinen aldıńǵılarǵa qaraǵanda qánshelli dárejede jańalıq ashıwı, janrlıq múmkinshiligin kóbeytiwi, obraz jasaw usılınıń ayrıqshalıǵı, dártli sezim hám sóz saplaw usılları tiykarında ayrıqsha kózge taslanadı»1 ,- dep professor Kamal Mámbetovtıń keltirip ótken pikirleri shayır B.Genjemuratovtıń poeziyasına da baylanıslı tolıq qollanıwǵa boladı. Sebebi, B.Genjemuratov – novator shayır. Onıń qaraqalpaq poeziyasına alıp kirgen jańalıqları kóp. Atap aytqanda, ol házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń janrlıq múmkinshiliklerin keńeytti, kórkem obraz jasaw hám kórkem forma jaratıw usılların jetilistirdi, sóz saplaw usıllarında ózine tán stiline iye boldı. Erkin qosıq hám muashshaqlar shayır poeziyasındaǵı usınday janrlıq izlenislerdiń biri. Onda shayır sheber poetikalıq til hám kórkem súwretlew quralları arqalı tákirarlanbas obrazlar jaratıwı arqalı shayır shıǵarmalarında ishki forma ózgesheligi anıq sezilip turadı. Ilimpaz Qonısbay Yusupov shayırdıń dóretiwshiliginiń ózgesheligi haqqında: “Shayırdıń shıǵarmalarında jeńil uyqas quwalawshılıq, qurǵaq qatarlar, mánisi sayız sózler onsha ushıraspaydı. Sóz sheberiniń dóretpeleri forma hám mazmun jaǵınan alıp qaraǵanda ideyasınıń tereńligi, filisofiyalıq oylardıń basımlıǵı, simvolikalıq hám metaforalıq usıllardıń beriliwi, tariyx hám folklorlıq dástúrler menen baylanıstırılıwı hám qayta janlandırılıwı jaǵınan basqa shayırlardan ózgeshelenıp turadı”2-dep atap ótedi.

1 Генжемуратов Б. Әжинияз лирикасының поэтикасы. Нӛкис, «Билим», 1997, 13-бет. 2Юсупов Қ. Кеўиллерди толқытқан поэзия. «Қарақалпақ әдебияты», Февраль, 2014, №2

10