MD hám PQJ / Qaraqalpaq er adam atlarınıń tariyxıy-lingvistikalıq analizi
.pdf
ayta kelip, olardıń sóz jasawshı, sóz ózgertiwshi hám forma jasawshı qosımtalardan ayırmashılıq belgilerine keń túrde toqtaǵan. Izertlewshi bul terminlerdiń hár qıylı bolıwına qaramastan, bildiretuǵın mánileri bir dep qaraydı. Sonlıqtan ol bulardıń hámmesiniń ornına subektiv baha formaları termininiń alınǵanlıǵı maqul dep esaplaydı hám subektiv baha formalarınıń sóz jasawshı, sóz ózgertiwshi hám forma jasawshı affikslerden ayırmashılıǵı sóylewshiniń obektiv barlıqqa hár qıylı qatnasların, bahasın, yaǵnıy erkeletiwshi, kishireytiwshi húrmetlew mánilerin bildiriwinde ekenligin dálilli mısallar menen túsindirgen.44
Subektiv baha formaları ózleri jalǵanǵan sózge emocionallıqekspressivlik tús beredi. Olar sóylewshiniń kórkem hám tásirli bolıwı ushın xızmet etedi.
Subektivlik mánige iye formalar basqa sóz jasawshı hám sóz ózgertiwshi affikslerden óziniń yamasa predmetke emocionallıqekspressivlik tús beriw qásiyeti menen parıqlanadı. Bul formalar eki túrli usılda bildiriledi: 1) affiksaciya usılı hám 2) emocional xarakterdegi sózlerdiń qosılıw usılı.
-sh, -ash//-esh, ısh//-ish affiksleri kishireytiw, erkeletiw mánisine iye bolıp, ol kóbirek adam atların qısqartıwda paydalanıladı. Bul affiks qaraqalpaq tilinde er adamlarǵa da, er-qızlarǵa baylanıslı da adam atlarınıń quramında ónimli qollanıladı:
Allash – Allabay, Allambergen, Allamurat, Allanazar, Allaniyaz.
44 Қунғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик ҳусусиятлари. Тошкент, 1980, 33-
53-бетлер.
51
Atash – Atabay, Atabek, Amaǵulla, Atamurat, Aytnazar, Ataniyaz,
Ataxan.
Ábdish - Ábdijamal, Ábdijámil, Ábdimurat, Ábdisaid.
Ábish - Ábdibay, Ábdiqádir, Ábdimurat, Ábdiraxman, Ábdixalıq, Ábdirazaq.
Álósh – Allambergen, Allamurat, Allanazar, Allayar, Alpamıs, Alpısbay, Alımbay, Áliysher.
Babash – Babamurat, Babanazar.
Baxash – Baqbergen, Baxıtbay, Bahadır, Baxtiyar.
Baltash – Baltabay, Baltamurat, Baltaniyaz.
Bekash – Bekniyaz, Bekmurat, Bekmırza.
Bekesh – Bekbergen, Bekimbet.
Bekosh – Begdiyar, Begdulla, Bekbergen, Bekbosın, Bekmırza,
Bekpolat.
Berdish – Berdimurat, Berdiyar, Berdibay, Berdibek.
Genjesh – Genjebay, Genjemurat.
Dáwesh - Dáwletbay, Dáwletnazar, Dáwletniyaz.
Dáwish - Dáwletbay, Dáwletyar, Dáwletmurat.
Jakesh – Jaqsımurat, Jalǵasbay, Jantilew, Jańabay, Jarılqasın,
Járimbet.
Jumash – Jumabay, Jumabek, Jumanazar, Jumaniyaz.
Qudesh – Qudaybergen, Qudiyar, Quwandıq, Qudaynazar.
Qurbash – Qurbanbay, Qurbanbek.
Orash – Orazalı, Orazbay, Orazbek, Orazımbet, Oraqbay, Oralbay,
Orınbasar, Orınbay.
Ótesh - Ótebay, Ótegen, Ótemurat, Óteniyaz, Ótepbergen, Ótesin.
52
Sultash – Sultanbay, Sultanbek, Sultanmurat.
Tóresh - Aytóre, Tórebay, Tórebek, Tóremurat, Turdıbay,
Tursınmurat.
Turdısh – Turdıbay, Turdımurat, Tursınmurat, Tórebek.
Xojash – Xojabay, Xojamurat, Xojaniyaz.
-m, -ım//-im affiksi qaraqalpaq tilinde tartımnıń birinshi betiniń kórsetkishi. Adam atlarında bul affiks adamnıń ishki emocionallıq sezimlerin bildirip, er hám er-qızlardıń atlarında erkeletiw mánisin bildiredi hám ónimli qollanılatuǵın affikslerdiń qatarına kiredi: Pirim, Palım, Turım, Seytim, Dosım, Nurım, Dáwim, Begim, Dilim hám t.b.
-an // -en, -n affiksi qospa adam atlarınıń ekinshi komponenti qısqarǵanda birinshi komponentke jalǵanıp erkeletiw mánisinde qollanıladı:
Adón - Ádilbay, Dáwletbek, Ádilbek.
Azon – Azamat, Azatbek, Ázizbek.
Aytan – Aytmurat, Aynazar.
Ayten – Aytbay, Aytmurat.
Ayton – Aytbay, Aytmurat, Aybek.
Akon – Aqılbek, Ábdikamal, Ázizbek.
Allan – Allambergen, Allamurat, Alpısbay, Allanazar, Allabay.
Bekan – Begdulla, Bekbergen, Begmurat, Beknazar, Bekbosın,
Bektursın, Bekturǵan.
Beken – Bekpolat, Berdaq, Bekmırza,
Berdan – Berdinazar, Berdimurat, Berdibek, Berdibay.
Dáwen - Dáwletbay, Dáwletyar, Dáwletmurat.
53
Qaypan – Qayıpbergen, Qayıpnazar.
Quden – Qudaybergen, Qutlımurat.
Mırzan – Mırzabay, Mırzamurat.
Nuran – Nuratdin, Nurlıbay, Nurlımurat, Nurılla.
Sapan – Saparbay, Saparniyaz, Saparımbet.
Tájen - Tájetdin.
Xojan – Xojabay, Xojambergen.
-aq // - ek, -q // -k affiksi qaraqalpaq er adam atların qısqartıwda qollanılıp, erkeletiw mánisin bildirip keledi:
Azik – Azamat, Azat, Ázizbek, Azbergen.
Aytok – Aybek, Aytmurat, Aytbay, Aytóre.
Genjek – Genjebay, Genjemurat.
Dánók – Daniyar, Dáwletbay, Dáwletiyar.
Dáwek - Dáwletbay, Dáwletiyar, Dáwletnazar, Dáwranbek.
Dáwik – Dawılbay, Dáwletbay, Dáwranbek.
Dosik – Aydos, Dosbergen, Dosjan, Dosmırza, Dosnazar, Dosımbet.
Dúysek – Dúysenbay.
Qalek – Qalbay, Qalmurat, Qalmırza, Qallıbek, Qálimbet.
Qádek - Qádirbay, Qádirbek, Qádirbergen.
Qudek – Qudaybergen, Qudaynazar, Qudiyar, Qıdırbay, Qıdırniyaz.
Seytek – Seytbek, Seytimbet, Seytmurat, Seytnazar, Seytniyaz.
Xojaq – Xojabay, Xojabek, Xojabergen.
-et, -t affiksi erkeletiw mánisin bildirip, er adam atlarınıń ekinshi komponenti qısqarǵanda, birinshi komponentke jalǵanadı.
Beket – Bekbergen, Bekimbet, Bektursın, Beknazar.
Jumat – Jumamurat, Jumabay.
54
Tájet – Tazabay.
Adamnıń ismin ataw rásmiy yamasa rásmiy emes bolıwı múmkin. Adamnıń ismin aytıp, oǵan húrmet kórsetiw, jaqınlıǵın bildiriw onı erkelew, jaqsı kóriw múmkin. Ásirese, ata-analardıń óz perzentlerin erkeletiw, jaqsı kórgeninde adam atın hár túrli formalarda ózgertip tákirarlaw áhmiyetli orın iyeleydi. Máselen, Azamat ismi Azik, Aza, Azon, Azok formalarında aytıladı.
Adam atlarınıń qısqarıwı sebepli bolatuǵın ekinshi faktor forması uzın yamasa aytılıwı qıyın ismlerdiń aytılıwın ansatlastırıw, sóylew organlarına jeńillik tuwdırıwǵa umtılıw.
Aytıwdı ansatlastırıw maqsetinde adam atınıń bólimlerinen biri, buwını, buwınları yamasa bir sestiń túsip qalıwı múmkin.
55
Qaraqalpaq er adam atlarınıń imla variantları
Házirgi qaraqalpaq antroponimiyası sistemasında dawıslı seslerdiń birbirine ótiwi, orın almasıwı, sestiń túsip qalıwı yamasa seslerdiń qosılıwı menen baylanıslı tómendegi imla variantlar ushırasadı.
Dawıslılar imlası menen baylanıslı variantlar.
a > á qubılısı: Axmet - Ámet, Mambet -Mámbet,Kamal -Kámal hám t.b.
Dawıssızlar imlası menen baylanıslı variantlar. d > t qubılısı: Nuraddin-Nuratdin,
Adam atlarınıń quramında kelgen qanday da bir dawıslı yamasa dawıssız sestiń basqa seske aylanıwı seslerdiń kombinator ózgerisleri dep júritiledi hám olar bolıp atırǵan qubılıstıń dárejesine, formasına qaray assimilyaciya, dissimilyaciya, akkomodaciya, singarmonizm, dawıslılardıń erkinlik únlesligi dep aytıladı. Keltirilgen qubılıslardıń júz beriwi ápiwayı leksikaǵa da, menshikli atlar sistemasına da ushırasıp, menshikli atlar jasaw ushın tiykar bolǵan sóz belgili bir dialekt yamasa xalıq awızeki sóylew tilinde qalay aytılsa, bul belgi soli sm wazıypasına ótkende de paydalanıladı.
Joqarıda keltirilgen dawıslı hám dawıssız seslerdiń biri ekinshisine ótiwi menen baylanıslı qubılıslar ishinde qaraqalpaq tiliniń awızeki sóylew hám dialektleriniń fonetikasına tán nızamlılıqlar jatadı.
Sestiń túsip qalıwı yamasa qosılıwı menen baylanıslı variantlar.
56
Tildegi hár qanday ózgeriw sol tildiń ishki nızamlılıqları jol qoyatuǵın processler tiykarında payda boladı. Mine usınday jaǵday qaraqalpaq adam atları quramındaǵı ayırım ózgerislerde de qollanıladı. Máselen, adam atınıń basındaǵı bir sestiń aytılıwıda túsip qalıw qubılısı:
Adam atlarınıń qısqarıwınıń kórinislerinen biri onıń quramındaǵı bir sestiń aytılıwda túsip qalıwı. Adam atları kóp márte tákirarlanıwı sebepli ismniń sol formadaǵı aytılıw variantı payda boladı hám ol imlaǵa kirip keledi. Adam atlarınıń quramınan bir ses túsip qalǵan formaları, ádette, dialektlik qubılıs esaplanıp, adam atınıń tolıq formasına baylanıslı imla jaǵınan qáte dep bahalanadı.
Adam atlarınıń variantların payda etiwshi jáne bir belgi aytılıwda ayırım ismlerdiń quramında bir sestiń qosıp aytılıwı bolıp tabıladı. Bul qubılıs ta antroponimniń jańa variantın keltirip shıǵaradı; y sesiniń qosılıwı: Nuratdiyn (Nuratdin).
Antroponimikalıq sistemanıń variantlılıǵı, usı qubılıstıń payda bolıw faktorları hám usıllarında qaraqalpaq tiliniń fonitikalıq, orfoepiyalıq, morfologiyalıq, sintaksislik, ásirese dialektlik, leksikalıq nızamlılıqları, bir qatar lingvistikalıq emes faktorlar qollanıladı. Sol sebepli antroponimikalıq variantlardıń izertleniwi tilge alınǵan lingvistikalıq anıqlamalardı ayırım ilimiy túsinikler menen bayıtıwı sózsiz.
Antroponimikalıq variantlardıń izertleniwi tek teoriyalıq emes, al ilimiy-ámeliy áhmiyetke de iye. Bunnan izertlew nátiyjeleri qaraqalpaq adam atlarınıń orfografiyalıq hám orfoepiyalıq normaların belgilewde,
57
adam atlarınıń orfografiyalıq, túsindirme sózliklerin dúziwde qaraqalpaq
antroponimlerin basqa tillerge transkripciya hám transliteraciya islewde
teoriyalıq tiykar bolıp xızmet qıladı.
58
III bap. Qaraqalpaq er adam atlarınıń grammatikalıq
qurılısı
Menshikli atlardıń morfologiyalıq qurılısın lingvistikalıq jobada izertlew aktual máselelerdiń birinen bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da adam atlarınıń grammatikalıq qurılısı bir qatar tilshi alımlardıń ilimiy miynetlerinde hár qıylı tillerdiń materiallarında ashıp kórsetilgen.45
E.Begmatov ózbek tilindegi menshikli adam atların morfologiyalıq qurılısı boyınsha jay, quramalı hám qısqarǵan menshikli adam atları dep
úshke bólip qaraydı. Ol ózbek tilindegi menshikli atlardıń morfologiyalıq, leksikalıq, sintaksislik usıllarda jasalatuǵınlıǵın dálilli mısallar arqalı sıpatlaǵan.46
T.Januzaqov óziniń kandidatlıq dissertaciyasında qazaq tilindegi menshikli adam atların grammatikalıq qurılısına qaray jay hám quramalı dep ekige bólgen.47 G.Sattarov tatarsha menshikli adam atların qurılısına qaray feyil dúzilimi hám atlıq dúzilimli dep ajıratqan hám tatarsha atlardıń fonetika-morfologiyalıq sistemasın hám dialektlik ózgesheliklerine janjaqlama lingvistikalıq tallaw islegen.48 Z.Sadıkov azerbayjan adam atlarınıń qurılısın jay, dórendi hám quramalı dep
45Бегматов Э. 1) Антропонимы узбекского языка. АКД. Ташкент, 1965; 2) Номлар ва одамлар. Тошкент, 1966; Жанузақов Т. 1) Личнособственные имена в казахском языке. АКД. Алма-Ата, 1960; 2) Очерк казахской ономастики. Алма-Ата, 1982; Сатаров Г.Ф. Антропонимия Татарской АССР, АДД. Казань, 1975; Суперанская А.В. Структура имени собственного, Фонология и морфология. М., 1969; Садыков З.А. Личные имена в азербайджанском языке. АКД Баку, 1975; Кусимова Т. Древнебашкирские личные имена в памятнике XI в. «Девону-лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгарского. АКД Алма-ата, 1980; Митрошкина А.Г. Бурятская антропонимия. Новосибрск, 1987 ҳ.т.б.
46Бегматов Э. Антропонимика узбекского языка. АКД. Ташкент, 1965, 20-27-бетлер.
47Жанузақов Т. Лично-собственные имена в казахском языке. АКД. Алма-Ата, 1960, 14-17-бетлер.
48Сатаров Г.Ф. Антропонимия Татарской АССР. АДД. Казан, 1975, 20-44-бетлер.
59
úshke bólip qaraydı. Olardıń morfologiyalıq, leksikalıq hám semantikalıq jasalıw usılların ashıp kórsetken.49
Túrkiy tillerindegi adam atlarınıń qurılısı boyınsha usınday pikirler T.Kusimova50, A.G.Shayxulova51, V.U.Maxpirov52, h.t.b. miynetlerinde de ushırasadı.
Haqıyqatında da, qaysı bir tildegi adam atları dúzilimin alıp qarasaq ta, qurılısı jaǵınan jay, quramalı dórendi bolıp toparlarǵa bólinedi. A.V.Superanskaya hár qıylı Hind-Evropa tillerindegi menshikli adam atlarınıń qurılısı dástúriy jaqtan quramalı hám apelyativlik boladı dep tastıyıqlaydı53. K.M.Musaev túrkshe antroponimler qurılısı jaǵınan jay hám quramalı bolıp bólinetuǵının kórsetedi54.
Dúnya tillerindegi menshikli adam atları grammatikalıq qurılısı jaǵınan usınday birdey klassifikaciyaǵa iye bolǵanı menen, hár bir tildegi qoyılǵan menshikli at sol tildiń ishki nızamlılıqlarına baǵınadı.
Basqa túrkiy tiller sıyaqlı, qaraqalpaq tilindegi menshikli adam atları grammatikalıq qurılısı jaǵınan dara túrindegi hám qospa túrindegi bolıp ekige bólinedi.
Dara túrinegi er adam atları
Qaraqalpaq er adam atları bir jay sózden jasalıp, quramında qosımtası joq hám quramında qosımtası bar er adam atları bolıpekige bólinedi.
49Садыков З.А. Личные имена в азербайджанском языке. АКД. Баку, 1975. 20-28-бетлер.
50Кусимова Т. Древнебашкирские антропонимы. АКД. Уфа, 1975, 37-55-бетлер.
51Шайхулов А.Г. Татарские и башкирские личные имена тюркского происхождения. АКД. М., 1978, 18- 19-бет.
52Махпиров В.У. Собственные имена в памятнике XI в. «Девону лугат – ит-тюрк» Махмуда Кашгарского. АКД. Алма-Ата, 1980, 24-28-бетлер.
53Суперанская В.А. Структура имени собственног., 63-бет.
54Мусаев К.М. Лексикологии тюркских языков. М., 1984, 219-бет.
60