MD hám PQJ / Qaraqalpaq er adam atlarınıń tariyxıy-lingvistikalıq analizi

2

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı. Adam atları, birinshi gezekte, adamnıń jámiyettegi ornın ajıratıp kórsetiw ushın qoyıladı. Bul tuwralı V.A.Nikonov: «Adam atları jámiyette hám jámiyet ushın oǵada zárúr. Olardı jámiyette itibarsız qaldırıwǵa bolmaydı. Sonlıqtan adam atlarına degen mápdarlıqtıń kúshli ekenligi túsinikli»,1 dep kórsetedi. Antroponimler basqa sózler sıyaqlı tildiń zańlılıqlarına baǵınadı, sonlıqtan olar til sistemasınıń tiykarǵı bir bólegin quraydı hám etnografiya, tariyx, sociologiya hám huqıq tanıw menen birgelikte úyreniledi.

Haqıyqatında da, adam atların izertlew arqalı xalıqtıń til tariyxın, úrp-

ádet dástúrlerin, sociallıq jaǵdayların hám taǵı basqa sırların ashıwǵa boladı. Házirgi qaraqalpaq adam atlarınıń quramında arabparsı, túrkiy hám monǵol tillerine ortaq elementler, rus tili arqalı kelip kirgen elementler ushırasadı. Sonıń menen birge qaraqalpaq adam atları grammatikalıq qurılısı hám semantikalıq ózgeshelikleri jaǵınan da hár tárepleme úyreniwdi talap etedi.

Jámiyettiń ózgerip rawajlanıwı menen bir qatarda ilim hám mádeniyat, solar menen adam atları da hár jámiyetke say jańa ismler menen tolısıp baradı, al olardıń geyparaları gónerip umıt bolıp, qollanıwdan shıǵıp qaladı. Adam atları arqalı tariyx betleriniń sırları ashıladı, bolıp ótken tariyxıy waqıyalardaǵı is-háreketlerdiń kimler tárepinen islengenligi kórinedi, adamlardıń jámiyettegi ornı anıqlanadı. Sonlıqtan

1 Никонов В.А. Методы антропонимики. //Личные имена в прошлом, настоящем,

будущем. М., 1970, 33-бет.

3

qaraqalpaq til biliminde arnawlı túrde izertlenilmey kiyatırǵan áhmiyetli

tarawlardıń biri qaraqalpaq antroponimikasın izertlew bolıp tabıladı.

Qaraqalpaq adam atları hám laqaplardıń tillik ózgesheliklerin birinshi ret monografiyalıq jaqtan izertlengen. O.Sayımbetov hám Yu.Xojalepesovalar qaraqalpaq adam atları sistemasın ilimiy baǵdarda úyreniw jumısın baslap berdi hám qaraqalpaq antroponimikasına tiykar saldı. Degen menen, qaraqalpaq antroponimiyasınıń bir qatar áhmiyetli mánisleri ele hár izertlenilmegen.

Ásirese, qaraqalpaq er adam atlarınıń ózine tán ózgesheliklerin anıqlaw aktual temalar qatarına kiredi. Máselen, qaraqalpaq er adam atlarınıń bir qatar lingvistikalıq hám lingvistikalıq emes ózgeshelikleri ele tolıq úyrenilgen joq.

Sonday-aq, er adam atlarınıń semantikası hám onı analizlew principleri, variantlarısıyaqlı máseleler hár tárepleme analizlewge mútáj.

Házirgi qaraqalpaq adam atlarınıń leksikalıq sistemasın ulıwma tárizde sıpatlaw basqıshı basıp ótildi dep aytıwǵa boladı. Sonlıqtan, keleshekte adam atları sistemasındaǵı ayırım ishki nızamlıqlardı tereńirek úyreniw zárúrligi tuwılmaqta. Mine, usınday máselelerden biriqaraqalpaq er adam atlarınıń lingvistikalıq hám lingvistikalıq emes faktorları, qaraqalpaq er adam atlarınıń variantlılıǵı qubılısı, e r adam atlarınıń grammatikalıq qurılısı hám t.b. máselelerdiń izertleniwi, óz náwbetinde, qaraqalpaq antroponimiyası sistemasınıń ádebiy normaǵa qatnasın belgileydi, er adam atlarınıń tańlap alınıwı hám jazılıwın ádebiy normalarǵa salıw múmkinshiliklerin anıqlaydı.

Bul aytılǵanlar dissertaciya temasınıń aktuallıǵın tastıyıqlay aladı.

Izertleniw obekti hám predmeti. Bul jumıstıń izertlew obektin házirgi qaraqalpaq antroponimiyası sistemasındaǵı er adam atlarınıń qoyılıw sebepleri, variantları, qurılısı boyınsha túrleri quraydı. Jumısta

4

qaraqalpaq adam atları boyınsha házirge deyin járiyalanǵan jumıslardaǵı faktlik materiallardan paydalanıldı.

Izertlewdiń maqset hám wazıypaları. Jumıstıń tiykarǵı maqseti qaraqalpaq antroponimiyası sistemasındaǵı er adam atların hár tárepleme izertlew, ondaǵı lingvistikalıq hám ekstralingvistikalıq nızamlıqlardı belgilew.

Usı maqseti ámelge asırıw ushın dissertaciyanıń aldına tómendegi wazıypalar qoyıldı:

-er adam atlarındaǵı variantlardı júzege shıǵarıwshı lingvistikalıq

tiykarlar hám sebeplerdi úyreniw;

-er adam atlarındaǵı variantlardı júzege shıǵarıwshı lingvistikalıq

tiykarlar hám sebeplerdi úyreniw;

-er adam atlarındaǵı variantlardıń payda bolıw jolların belgilew;

-er adam atlarınıń grammatikalıq qurılısın anıqlaw;

-er adam atlarına tariyxıy lingvistikalıq sıpatlama beriw.

Tema boyınsha ádebiyatlarǵa qısqasha analiz. birinshilerden bolıp, qaraqalpaq toponimikası hám izertlewdiń oǵada zárúr e kenligin atap kórsetti. Ol óziniń

«Karakalpakskiy yazık» atlı miynetiniń birinshi tomında qaraqalpaq adam atlarınıń dizimin bergen.

Bul qaraqalpaq antroponimiyası boyınsha aytılǵan dáslepki ilimiy pikirler hám jıynalǵan materiallar edi. N.A.Baskakov maqalasında gúl komponentiniń qaraqalpaq hayal-qızları atlarınıń quramında úsh túrli variantta qollanılatuǵınlıǵın hám semantikalıq jaqtan jasalıw jolların ashıp kórsetti.2

2 Баскаков Н.А. Элемент «гүл» роза, cветок в составе каракалпакских женских имен. //Ономастика Средней Азии, М., 1978, 138-142-бетлер

5

Tariyxshı hám etnograf L.S.Tolstova óziniń maqalasında3 qaraqalpaq antroponimlerine qısqasha sholıw jasap, geografiyalıq atamalarǵa baylanıslı

(Shımbay, Moynaqbay, Tórtkúlbay, Nókisbay, Dáryabay, Teńizbay hám t.b.), urıw, millet atamalarına baylanıslı (Qıyatbay, Qıpshaqbay, Mańǵıtbay, Túrkmenbay, Qazaqbay hám t.b ) qoyılǵan adam atlarınıń jasalıw jolların lingvistikalıq hám tariyxıy etnografiyalıq materiallar tiykarında dálillengen. Ol óziniń basqa bir maqalasında áyyemgi Shıǵıs antroponimleriniń toparına kiretuǵın Samiram atınıń qaraqalpaq folklorında saqlanǵanlıǵı haqqında dárek beredi. Ilimpazdıń pikirinshe, Samiram – biziń eramızǵa shekemgi IX ásirlerde jasaǵan Assiriyanıń er patshası Shammurat (yamasa Sammuramat) atınıń negizgi úlgisi bolıp, ol áyyemgi armyan xalqına belgili bolǵan

Shamiram atı menen de baylanıslı. Avtor adam atları arqalı xalıqlar arasında kiyatırǵan óz-ara tariyxıy baylanıstıń jigin ashıp, usı xalıqlar arasındaǵı

Samiram haqqındaǵı ańızdıń uqsaslıǵına ayrıqsha dıqqat awdarǵan.4

Qaraqalpaq adam atlarına baylanıslı bolǵan ayırım máseleler jergilikli alımlar tárepinen de izertlenildi. Máselen, D.S.Nasırovtıń L.S.Tolstova menen birgelikte jazılǵan maqalasında qaraqalpaq adam atları hám familiyalarınıń tariyxı, tuwısqanlıq terminlerdiń adam atlarınıń quramında qollanıw ózgeshelikleri sóz etilgen. Sonday-aq, bul maqalada qaraqalpaq adam atlarınıń semantikalıq klassifikaciyası

3Толстова Л.С. Древневосточные антропонимические ассоcиаcии в каракалпакском историческом фольклоре. //Ономастика Востока. М., 1980, 67-71-бетлер.

4Толстова Л.С. Топонимы и этнонимы в антропонимии каракалпаков. //Ономастика Средней Азии, Фрунзе, 1980, 101-105-бетлер.

6

hám olardıń tariyxıy rawajlanıw basqıshları da keń tárizde kórsetilgen.5

J.Shámshetov qaraqalpaq adam atlarınıń quramında shıǵısı arabsha qatlamlardıń qollanılıwı, qurılısı boyınsha ózgeshelikleri hám olardıń fonetikalıq ayırmashılıqların kórsetip bergen.6 O.Yusupov Alpamıs, Baybóri, Áshim antroponimleriniń hám Qońırat etnoniminiń etimologiyasın ashıp, bir neshe isenimli dáliller menen tariyxıy jaqtan sıpatlama bergen.7

Q.Qoshanov «Rus hám qaraqalpaq tilleriniń óz-ara baylanısı máseleleri» (Nókis, 1991) atlı miynetinde qaraqalpaq tiline russha adam atlarınıń kelip kiriw jaǵdayların hám olardıń qollanılıw ózgesheliklerin kórsetken. Sonday-aq, avtor qaraqalpaq adam atlarınıń jazılıw máselelerine de ayrıqsha dıqqat awdarǵan.

Qaraqalpaq adam atlarınıń sózligi birinshi ret O.Bekbawlov tárepinen «Jekke adam atları» degen atamada 1973-jılı baspadan shıqtı. Ekinshi sózlik

O.Dospanov, M.Qálenderov, E.Dospanova, G.Qálenderovalar tárepinen

1994-jılı «Qaraqalpaq isimleri» degen at penen shıqtı. Bul sózlikler, tiykarınan alǵanda, adam atlarınıń jazılıw hám ismlerdi tańlaw máselelerine arnalǵan.

Qaraqalpaq adam atları arnawlı túrde O.Sayımbetov tárepinen izertlendi. Ol óziniń kandidatlıq dissertaciyasında qaraqalpaq adam

5Насыров Д.С., Толстова Л.С. Каракалпаки. //Системы личных имен у народов мира., М., 1986. 152-156-бетлер.

6Шамшетов Ж. Қарақалпақ тилиндеги араб антропонимлеринен. ӨзССР ИА ҚФ хабаршысы, 1974, №1, 77-82-бетлер.

7Юсупов О. «Алпамыс» дәстанындағы антропонимлер ҳәм этнонимлер ҳаққында жаңа ой-пикирлер. -ӨзССР ИА ҚФ хабаршысы, Нөкис, 1985, №1, 56-63-бетлер.

7

atlarınıń payda bolıw tariyxı, shıǵısı boyınsha qatlamları, adam atlarınıń tariyxıy-etnografiyalıq ózgeshelikleri, semantikası boyınsha túrleri, qurılısı boyınsha túrleri hár táreplememonografiyalıq túrde sóz etilgen.8

Ulıwma alǵanda, qaraqalpaq antroponimleriniń elege shekem izertlenbey kiyatırǵan máseleleri kóp. Sonlıqtan da, qaraqalpaq adam atların hár tárepleme izertlep, olardıń tariyxıy shıǵıw dereklerin, quramın, tariyxıyetnografiyalıq hám leksika-semantikalıq ózgesheliklerin ashıp kórsetiw házirgi qaraqalpaq til bilimindegiáhmiyetli wazıypalardıń biri bolıp tabıladı.

Izertlewdiń metodikası hám usılları. Ilimiy jumısımızda

salıstırmalı, salıstırmalı-tariyxıy metodlardan paydalanıldı.

Izertleniw nátiyjeleriniń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Bul

izertlewdiń ilimiy juwmaqları qaraqalpaq antroponimiyası sistemasınıń, sonıń ishinde, qaraqalpaq tili leksikalıq fondınıń rawajlanıwı hám bayıw nızamlıqların ashıwǵa múmkinshilik beredi. Sonday-aq, jumıstıń ilimiy analizleri, teoriyalıq juwmaqları qaraqalpaq onomastikası, qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası hám semasiologiyasınıń adam atlarına baylanıslı bazı bir sheshilmegen máselelerdi anıqlawǵa, bul máseledegi kemshiliklerdi boldırmawǵa, aldaǵı waqıtta adam atlarınıń basqa túrlerin de izertlewge jol ashıp beredi. Jumıstıń teoriyalıq juwmaqları hám analizleri joqarı oqıw orınlarında qaraqalpaq onomastikası boyınsha arnawlı kurslardı oqıtıwda, tilge baylanıslı ámeliy shınıǵıwlar ótkeriwde paydasın tiygiziwi múmkin.

Sonday-aq, dissertaciyada analizlengen materiallar bolsa

8 Сайымбетов О. Қарақалпақ тилиндеги меншикли адам атлары. Нөкис, 2000.

8

qaraqalpaq adam atlarınıń túsindirme hám orfografiyalıq sózliklerin dúziwde de járdemin tiygizedi.

Ilimiy jańalıǵı. Jumıstıń ilimiy jańalıǵı sonnan ibarat, onda qaraqalpaq er adam atları arnawlı túrde úyreniledi, olar boyınsha materiallar toplanıp, ilimiy sistemaǵa salındı. Qaraqalpaq er adam atlarınıń payda bolıwı ushın tiykar bolǵan lingvistikalıq hám lingvistikalıq emes (tariyxıy, etnografiyalıq) faktorlar anıqlandı.

Jumıstıń qurılısı. Dissertaciya kirisiw, úsh bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlardıń diziminen ibarat.

9

Kirisiw

Prezidentimiz I.A.Karimov ana tilin jáne de rawajlandırıw haqqında sóz etip: «Biz áwladlardan áwladlarǵa ótip kiyatırǵan biybaha baylıqtıń dawamları sıpatında ana tilimizdi asırap-abaylawımız, onı bayıtıw, dárejesin jáne de asırıw ústinde bárqulla izleniwimiz shárt. Ásirese, fundamental ilimler, zamanagóy kommunikaciya hám xabar texnologiyaları, bank-finans sisteması sıyaqlı áhmiyetli tarawlarda ana tiliniń qollanıw órisin keńeytiw, etnografiyalıq hám salıstırmalı sózlikler dúziw, zárúr termin hám túsinikler islep shıǵıw, bir sóz benen aytqanda, ana tilin ilimiy tiykarda hár tárepleme rawajlandırıw milliyligimizdi ańlaw sıyaqlı maqsetlerge xızmet etiwi sózsiz»,9 - degen edi. Haqıyqatında da tilimizdiń rawajlanıwına juwapkershilik til biliminiń minneti bolıp, al búgingi kúnde tildiń hár túrli bólimleri boyınsha tereń ilimiy izleniwler alıp barıwdı kórsetedi.

Qaraqalpaq adam atları tildegi sózlik quramınıń bir bólegi bolıp esaplanadı. Ol óziniń arnasın ulıwma xalıq tiliniń fondınan aladı hám tilimizdiń ishki nızamlılıqlarına sáykes rawajlanadı. Solay etip, ol tildegi sózlerdiń barlıq tarawlarınan jasaladı.

Qaraqalpaq adam atlarınıń kópshilik bólegi xalqımızdıń ótken zamanlardan baslap házirge deyingi mádeniy-tariyxıy ómirin anıq kórsetedi.

Balalarǵa at qoyıwda ertede belgili dárejede ırım hám dástúr ayırıqsha orın alıp atırǵan. Olardıń ayırımların sózdiń kiyeli kúshi menen de baylanıstırıp otırıw erte dáwirden bar qubılıs. Sol

9 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас кўч. Тошкент, 2008, 87-бет.

10