MD hám PQJ / I.Yusupov shıǵarmalarında troplardıń qollanılıwı

Hátte, hár bir hayal kerek buyımnıń,

Kótergenshe áketiwge haqılı».

Bul jerde márt sózi qarama-qarsı mánisinde jumsalıp, shayır jawdıń láshker basısınıń xarakterin, aqmaqlıǵın, aqılsız, aldanıwǵa, jeńiliske ózi jol ashıp berip otırǵanın astarlı mısqıllap kúlgen.

Shayırdıń yumor-satiralıq shıǵarmalarında kelbetlikler ironiyalıq planda sheber paydalanılǵan. Onıń «Avariya» qosıǵındaǵı mına qatarlardı alıp qarayıq:

Qos mashina, eki batır, Bola qaldı shatır-shatır, Eki batır kúshti jámlep, Ayǵırdayın ketti háńlep,

Bunda mashina shoferı menen arbakesh eki batır sıpatında, yaǵnıy olardıń bir-birine qarsı háreketleri, qılıqları, bir-birinen qalmay, mise tutpay islegen isleri batırlarǵa teńestirilip kúlkili súwretlengen. Bul jerde shayırdıń astarlı kúlki menen mısqıllap otırǵanı bayqaladı. Epigramma janrında da shayır kelbetliklerdegi ishki semantikalıq táreplerdi názik abaylap, olardaǵı mánilik

ózgesheliklerdi tapqırlıq penen paydalanǵan: Bir dábdebeli ilimpazǵa

Egerde men patsha bolsam jazalı qulǵa, Kitabıńdı oqıtar edim, satıp alǵızıp pulǵa.

Bul jerde gáp shın mánisindegi ómir jolın ilimge berip, óziniń haqıyqıy belgileri menen tanılǵan, bahalı ilimiy miynetler jazǵan ilimpaz haqqında emes, kerisinshe, ataǵı bar da, sawatı joq, kitabı bar da, ilimiy sapası joq, gewek

«ilimpazsımaqlar» haqqında baratırǵanı túsinikli. Shayır dábdebeli sózin durıs tańlap, onı ashshı mısqılǵa qaplap, ironiyalıq súwretlewdiń ájayıp kórinisin bere alǵan.

I.Yusupovtıń «Dáwran» qosıǵında tulpar sózi ironiyalıq mánide qollanılıp, oǵan júdá keń mazmun berilgen:

61

«Pay, eneǵar, mına eshek, Lap bolmaydı-aw tulpar desek. Quyrıǵın samalǵa tósep, Shabıwına qarań» deser.

Tulpar sózin eshekke baylanıslı qollanıp, shayır ashshı mısqıl, keketiw menen ironiyalıq súwretlewge erisken. Aytılajaq oy-pikir tuwrı emes, oǵan keri mánide sheber berilgen.

Shayır óziniń «Paydakúnem Ómirbek» qosıǵında da ironiyalıq súwretlewlerdiń jeke stillik úlgileri sheber dóretilgen:

«Búgin ózim tanıttım-aw talayǵa, Epsiz emes ekenmen, - dep – qalay da».Ay-hay biziń paydakúnem jas jigit,

Keler batıp belshesinen ılayǵa.

Úyge, ata-anasına qayırın tiygizbey, qayqılıqtıń jolında «pidá bolıp» júrgen

Ómirbektiń anasınıń zorına ushırap, bazardan ishekqarın alıp, onı sata almay

úyine arqalap, qalǵan zıyanı paydakúnem, epsiz emes sózleri arqalı ironiyalıq, keri mánide sheber súwretlengen.

Janlandırıwlardıń qollanılıwı

Janlandırıw arqalı jansız predmet hám abstrakt túsinikler adamlarǵa tán bolǵan qásiyetlerge, belgilerge iye boladı.1 Olar adamlar sıyaqlı háreket etedi, oylaydı, sóyleydi. Bul usıl xalıq poeziyasında (dástanlarda, erteklerde hám t.b.) júdá jiyi qollanadı, jansız predmetlerdi janlandırıw arqalı olarǵa ayırıqsha qásiyet, kúsh, obrazlılıq beriledi. Sonlıqtan da I.Yusupovtıń shıǵarmalarında ol obraz dóretiwshi baslı kórkemlew qurallarınıń biri. Janlandırıw adamlarǵa tán bolǵan qásiyetlerdi jansız predmetler, tábiyat hádiyseleri , haywanat ya quslarǵa kóshiriw arqalı payda bolatuǵın súwretlew quralı. Orıs ádebiyattanıw

1 Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы, 81-бет.

62

iliminde prozopopeya. geyde olitsetvorenie, ózbek, túrkmen hám qaraqalpaq

ádebiyattanıw iliminde janlandırıw dep júritiledi. Prozopopeya grek tilinen "kelbet jasayman" degen mánini bildiredi.. "Janlandırıw –súwretlew obektin bórttirip, ayqın hám rawshan sáwlelendiriwge imkaniyat beredi"1, –dep jazadı T.Boboev. "Insanǵa hám janlı maqluqlarǵa tán belgiler tábiyat qubılıslarına, nárselerge hám túsiniklerge kóshiriledi"2–dep sıpatlama beredi E.Xudayberdiev. Janlandırıw kórkem shıǵarmada jansız nárselerdi janı bar etip kórsetiw, yaki tilsiz nárselerdi tili bar, sóyley alatuǵın etip kórsetiw tiykarında payda etilip, pikirdiń obrazlılıǵın támiyinleydi.

Kóller baqatosqın shuqırda qalǵan,

Balıq oynap, bazar bolǵanı jalǵan,

Suwsız japtıń boyındaǵı tallar da,

Terbelip kewilsiz oylarǵa talǵan. (13-bet)

«Ámiwdárya» qosıǵında Ámiwdiń burınǵı hám házirgi kelbeti salıstırıla otırıp, shayır ekologiyalıq problemaǵa baylanıslı ishki gúyzelislerin sáwlelendiredi. Shayır dáslep dáryanıń burınǵı dańqın, onıń átirapında ómir súrgen dańqlı adamlar hám qalalar tuwralı oy júritedi. Lirikalıq sezimlerdi rawajlandıra otırıp, búgingi kúndegi Ámiwdiń ayanıshlı kelbetin, onıń átirapındaǵı ekologiyalıq sharayattı ortaǵa qoyadı. Qosıqta problemanıń kelip shıǵıw sebebi – tábiyatqa nadurıs qatnas hám onıń jábirin tartıp atırǵan házirgi hám keleshek áwladlar táǵdiri jan kúydirip sáwlelenedi. Ámiw kelbetiniń obrazlı kórinisin beriwde janlandırıwdan padalanǵan. Dáryanıń búgingi awhalınan onıń jaǵasındaǵı tallar da qáweterlenip, oyǵa shúmgen.Suwsıraǵan tallardıń kórinisin beriwde olarǵa adamǵa tán bolǵan qásiyetti, oy súriwdi beriw arqalı pikirdiń

ótkirligi júzege kelgen. Máselen, shayırdıń «Dala ármanları» poemasındaǵı dala, shól,

1Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари. Тошкент, Узбекистон, 2002, 345-бет.

2Худайбердиев Е. Адабиѐтшуносликка кириш. Тошкент. 2003. 141-бет

63

qurǵaqshılıq, shól táńrisi Delon uqsaǵan romantikalıq qaharmanlar

adamlarsha sóyleydi. Mısallar:

Shól ayttı: hay adam! Qoyıń saqlanıń!

Háddińe baq maǵan «baǵın» demekke.

Men shólmen! Men-dogma, aytsam rasın.

Ańızaq ıssıǵa buyırdı: Bar!, -dep

«Bilmedim, bul netken tas janlı adam», - Dep ájel shegindi sorǵalap teri.

Qańırap qalǵan-saray sayaların, Jatı shól táńirisi sıpırıp terin,Adam degen naysap, ástapuralla,

Sezip júrgen eken ǵoy dúnyamdı meniń»

Ásirese poemadaǵı jansız predmetlerdiń adam háreketleri menen sıpatlanıwı obrazlılıqtı kúsheytip kórsetedi. Mısallar:

«Suw» dep awzın ashıp jatır bos shelek.

Egilgen gújimler bılǵar qurashın.

Sheksiz dala, dúzler gúrsiner tınbay.

Ol sonda ot shashar, qar úrer urlıp.

Poemada avtor tárepinen sheber qollanılǵan janlandırıwlar kóp ushırasadı.

Shayırdıń sonday-aq tómendegi qosıq qatarlarında da janlandırıwlardı kóriwge boladı. Mısallar:

Aspanǵa ser salıp baqsam,

Juldızlar sóyleser aqsham («Kewil kewilden suw isher»).

64

Buyra jalın jelpildetip parovoz shabar,

Qant zavodı moyın sozar taw qıspaǵınan. («Alatawdan samal»).

Egilgen gújimler bılǵar qurashın («Dala ármanları»).

Perifrazalardıń qollanılıwı

Perifraza arqalı predmet yamasa qubılıstıń atı tikkeley atalmay, tek onıń tiykarǵı belgileri yamasa xarakterli ayırmashılıqları ashıp kórsetiledi. Mısalı:

Sol tawlardıń qabaǵında,

Shaxımardannıń baǵında,

Qurban bolıp tań shaǵında,

Jatar eriktiń suńqar qusı,

Inqılabtıń márt jırshısı («Ózbekstan»).

Mısaldaǵı sózler arqalı qosıqtıń ózbek shayırı Hamza haqqında ekenin túsinemiz.

Bul oqıwshıdan dıqqatlıqtı, serlilikti talap etedi, sebebi neniń aytılıp atırǵanın ańlaw ushın ol sol predmet yaki qubılıstıń baslı belgilerin soǵan deyin biliwi kerek, bolmasa aytılǵan nárse oǵan túsiniksiz bolıp qaladı. Sonlıqtan da perifraza kórkem shıǵarmada ayırıqsha xızmet atqaradı. I.Yusupovtıń «Dala ármanları» poemasında onıń bir neshe túrleri ushırasadı. Mısallar:

Qúdiretli eki qum imperiyası –

Meniń awqamlasım aynalamdaǵı.

Joq sol hawayı kóz, solǵan gúl dala.

Qúdiretli kók stixiya oynaǵı, Adam húkiminde aǵar bul jerden.

65

Jırlayın senlerdi ómirim boyına,

Shól prometeyleri – baxıt ustası.

Bul mısallardaǵı eki qum – Qaraqum hám qızılqumdı, hawayı kóz, solǵan gúl – lala-shólde qalıp ólgen Mariyanı, kók stixiya - tábiyiy gazdı, shól prometeyleri – burawlawshılardı ańlatadı.

Poemada sonday-aq kórkemlew qurallarınıń basqa túrleri de qollanılǵan. Shıǵarma romantikalıq poema bolǵanlıqtan, onda giperbola, allegoriya da ushırasadı. Mısalı:

Oylay bilmegenler qayaqtan bilsin,

Jantaqtıń júz qulash tamır ekenin.

Shıń bermes shıǵaybay-dúnyaxor ǵarrı.

Birinshi mısaldaǵı júz qulash tamır predmettiń kúshin asırıp kórsetiwshi giperbola, al ekinshi mısaldaǵı shıǵaybay sıqmarlıqtıń allegoriyasına mısal bola aladı.

Solay etip, epitetler I.Yusupovtıń shıǵarmalarında kóp qollanılǵan. Shayır

ózi súwretlep atırǵan waqıyaǵa, qubılıslarǵa, qaharmanlarǵa tán belgilerdi daralap, ayqınlap ayırıqsha etip kórsetiw ushın epitetlerden orınlı hám ónimli paydalana alǵan.

I.Yusupovtıń lirikası kelbetliklerden bolǵan epitetlerge oǵada bay hám individual-stillik qollanılıwı menen ajıralıp turadı. Lirikalıq qaharman obrazın jasawda, tábiyat kórinislerin, qubılısların sáwlelendiriwde – peyzaj jasawda, adam portretlerin sızıwda, túrli xarakterler dóretiwde epitet shayır ushın taptırmaytuǵın súwretlew quralı. I.Yusupov til birliklerin jańa jaǵdaylarda mánilik jaqtan jańartıp paydalanǵan.

Shayır paydalanǵan epitetler struktura-semantikalıq jaqtan hár qıylı bolıp, olar predmetlerdi, tábiyattı, kórinislerdi hámme tárepinen sıpatlaydı. Bul orında da shayırdıń jeke sheberligi, jańa sóz dóretip paydalanıwdaǵı tapqırlıǵı kózge túsedi.

66

Shayır óziniń lirikasında epitettiń poetikalıq tildegi áhmiyetli wazıypasın

ámelge asıra otırıp, predmet, waqıya, hádiyse hám t.b. eń sıpatlı, elewli belgilerin ayqınlap, konkretlestiriw arqalı oy-pikirdiń emocional-ekspressivli bolıwın, oqıwshıǵa estetikalıq zawıq beriwdi támiyinlegen. Olardı shayır peyzaj, portret, xarakter jasawda hám qaharmannıń ishki ruwxıy halatın, keshirmelerin sáwlelendiriwde sheber qollanǵan, epitet ushın individual avtorlıq kelbetlikler dóretken.

I.Yusupov óziniń shıǵarmalarında qubılıstı, waqıyanı yamasa olardıń belgisin stillik maqsette ayrıqshalap, ulǵaytıp kórsetken, sol arqalı oqıwshıda

úlken tásir qaldırıwǵa erisken.

I.Yusupovtıń poeziyasında giperbola usılı da orınlı isletilip, emocionalekspressivlik ushın xızmet etedi. Onıń dóretpelerinde kelbetlikler asıra súwretlewdiń quralı. Mısalı: «Aq altın patshası - ózbek aǵamnıń» qúdiretli qolı menen jaratılǵan paxtanıń «tariyx kórmegen bir zor» kárwanın jáne de arttırıp súwretlegen.

I.Yusupov dóretpelerinde qollanılǵan litotalar júdá individual. Sonlıqtan olar tásirli jáne predmettiń belgisin kishireytip súwretlew menen birge, onı jáne de ayqın, kózge túserlik etip sáwlelendirgen.

67

Juwmaq

Kórkem shıǵarmanıń tili ádebiy tildiń tariyxın úyreniw ushın xızmet etedi, sebebi hár qıylı dáwirlerde jazılǵan kórkem shıǵarmalarda tildiń rawajlanıw tariyxındaǵı hár qıylı nızamlıqlar, ózgerisler sáwlelenedi, til tariyxı ushın

áhmiyetli materiallar saqlanadı. Alayırım talantlı jazıwshılar óz shıǵarmalarınıń tili menen ádebiy til normalarınıń qáliplesiwine hám rawajlanıwına úlken tásir etiwi múmkin, olar ádebiy tildiń rawajlanıwına úlken úles qosadı. Máselen, Pushkin, Abay, Berdaq shıǵarmalarınıń tili.

Ádebiy shıǵarmanıń tiliniń kórkemligin úyrengende onıń kórkemlik formalarınıń barlıq tárepleri emes, al tek kórkem obraz ushın jazıwshı tárepinen paydalanılǵan til quralları izertlenedi,1 yaǵnıy shıǵarmanıń jekke obrazlıq qurılısın jasawda jazıwshınıń til qurallarınan qalay paydalanǵanlıǵı anıqlanadı. Jazıwshı kórkem obraz jasaw ushın solarǵa sáykes til quralların (sózlerdi, sóz formaların, konstrukciyalardı) izleydi, olardı tańlap qollanadı, kórkem shıǵarmanıń mazmunı, obrazları solar arqalı kórinedi.

Házirgi qaraqalpaq poeziyasında úlken talant iyesi, atı kópshilikke málim I.Yusupovtıń shıǵarmaları tek óziniń teması, mazmunı hám ideyası menen ǵana emes, sonday-aq kórkem tili menen de ayırıqsha orın iyeleydi. Shayır óziniń dóretpelerinde tildegi sózlerdi orınlıtańlap, obrazlılıq penen sheber paydalanǵan. Onıń shıǵarmalarınıń tili

- júdá bay, kórkem hám tásirli.

Birinshi gezekte shayırdıń shıǵarmalarınıń leksikası, onıń sózlik quramı shayır tárepinen sózlerdiń tańlap qollanılıwı úlken qızıǵıwshılıq tuwǵızada.

Shayırdıń shıǵarmalarında sózler hár qıylı stillik xızmetlerde sheber qollanılǵan. Avtor onda aytılajaq oy-pikirdi hár tárepleme sıpatlaw maqsetinde sinonimlerden, kontrastlıq kartinalar ushın antonimler,

1 Шмелев Д.Н. Слово и образ. М., 1964, стр 16.

68

jańa turmıstı súwretlewde neologizmlerden, tilimizge dáwir talabına sáykes basqa tillerden kirip kelgen sózlerden, emocional-ekspressiv leksikadan hám tildegi úlken ekspressivlikke iye bolǵan frazeologizmlerden orınlı hám sheber paydalanıp, shıǵarma tiliniń úlken obrazlılıǵına hám kórkemligine erisken. Shıǵarmalarında tildegi sózlerdi hár qıylı poetikalıq boyawları menen paydalanıw shayırdıń úlken talant iyesi, kórkem sózdiń sheberi ekenligin kórsetedi.

I.Yusupovtıń shıǵarmalarında tildiń kórkemlew quralları sheberlik penen paydalanılǵan. Ásirese predmet yamasa qubılıstıń belgilerin ayırıqsha táriplep, sıpatlap, olardı biri-biri menen salıstırıp hám olardıń uqsaslıq belgileri tiykarında ózara almastırıp súwretlewde shayır epitet, metafora, teńew, metonimiya hám t.b. qurallardı sheber paydalanǵan.

I.Yusupovtıń hár bir shıǵarmasındaǵı qaharmanlardıń, waqıyalardıń kórkem súwretleniwi, olardıń obrazlı bolıwı sebebi, shayırdıń tildiń kórkem qurallarınan orınlı hám sheber paydalana alıw uqıbın kórsetedi.

I.Yusupovtıń atı atalǵan toplamındaǵı qosıqları zaman shınlıǵın, dáwir kórinisin sáwlelendiriwi, ideyalıq naqma-naqlıǵı menen birge, qaraqalpaq tiliniń tereń baylıǵına, ásirese, kórkem sózdiń túrli qubılıslarına iye bolıp esaplanadı. Qosıqlarda kórkemliliktiń shártleri bolǵan súwretlew quralları menen usılları pikirdiń obrazlılıǵın, mazmunnıń emocional tásirsheńligin támiyinlewde ayrıqsha xızmet atqaradı. Bundaǵı shıǵarmalar tereń realizmi, joqarı dárejedegi kórkemligi menen xarakterlenedi.

Til - ádebiyattıń birinshi elementi, sebebi hár qanday ádebiy shıǵarmanıń kórkemligi onıń tili arqalı, ondaǵı kórkemlew quralları arqalı kórinedi. I.Yusupov – til qurallarınan orınlı hám sheber paydalanǵan shayır. Onıń hár bir shıǵarmasındaǵı kórkem hám

69

obrazlı sózlerdiń járdemi menen súwretlengen waqıyalar, oylar, qubılıslar oqıwshıǵa kúshli tásir etedi.

Uqsatıw mánisin bildiriwshi –day//-dey, -tay//-tey affiksi arqalı hám misli, mısalı, yańlı, kibi hám t.b. kómekshi sózler arqalı jasalǵan teńewler I.Yusupov shıǵarmalarında obrazlılıq ushın shayır tárepinenkeń qollanılǵan.

Predmet yamasa qubılıs ortasındaǵı uqsaslıqtı salıstıra otırıp, shayır kóplegen teńewlerdi qollanǵan. Onıń shıǵarmalarında –day //

-dey, -tay // -tey affiksi arqalı jasalǵan teńewler shayırdıń sheberligin ayqın kórsetip turadı.

I.Yusupovtıń shıǵarmalarında metonimiya hám sinekdoxalar stillik maqsetlerde sheber qollanılǵan. Metonimiya shayırdıń lirikasınıń kórkemlik qunınıń artıwına tiykar bolıp, oǵan kem sózli, tereń mánili obrazlılıq qosqan. Metonimiya I.Yusupovtıń shıǵarmalarında kórkem súwretlewdiń belgili quralı sıpatında úlken rol atqaradı.

Metonimiya da, metaforalar uqsap, kórkem shıǵarmalarda kórkem súwretlewdiń belgili quralları sıpatında xızmet etedi. Sonlıqtan kórkem sóz sheberi metonimiya arqalı awısqan mánili sózlerden jiyi paydalanadı, sol arqalı stillik ózgesheliklerdi, sóz obrazlılıǵın, máni ótkirligin dóretip otıradı.

Shayırdıń shıǵarmalarında sinekdoxalar da paydalanılǵan.

I.Yusupovtıń shıǵarmalarında qollanılǵan metonimiya hám sinekdoxalar, tiykarınan, xalıq tilinde keń tarqalǵan awıspalı mánidegi sózler bolǵanı ushın shıǵarmanıń tiline xalıqshıllıq hám obrazlılıq beriw ushın xızmet qılǵan. Shayır

óziniń shıǵarmalarında metonimiya hám sinekdoxalardı júdá orınlı qollanǵan. Epitetler I.Yusupovtıń shıǵarmalarında kóp qollanılǵan. Shayır ózi

súwretlep atırǵan waqıyaǵa, qubılıslarǵa qaharmanlarǵa tán belgilerdi daralap, ayqınlap ayrıqsha etip kórsetiw ushın epitetlerden orınlı hám ónimli paydalana alǵan. Shayırdıń shıǵarmalarında

70