MD hám PQJ / I.Yusupov shıǵarmalarında troplardıń qollanılıwı
.pdfShayır Ústirt kánin ashıwǵa umtılǵan Mariya atlı qızdı bılayınsha táriypleydi:
Kózi teńizdey kók, aspanday móldir, Kewli dárya deseń, minásip edi, Kásibin janday súygen qız edi bul bir,Sheksiz dalalarǵa shın ashıq edi.
Poemada shayır ulıwma xalıqlıq tilde qollanılıp júrgen teńewlerdi deorınlı paydalanǵan:
Áyyemgi ertektey tek túste qalıp, Ayawlı ármanday joǵalar waqıtta, Qolı jetken asqar tawday baxıtqa.
Nesin súyer bul sırdanday dalanıń, Dep meniń ıshqımdı qılma qustanı.
Jayınday tuwılǵan asaw tolqınlar,
Sonıń menen birge, I.Yusupov ózinshe basqa da júdá obrazlı teńewlerdi tawıp qollanǵan. Mısalı: Suw izlep júrgen qızdıń tuflilerihaqqında:
Tufliler de jetim egizdey.
Bul mısallardaǵı teńewler qaraqalpaq tilindegi uqsaslıq mánidegi kelbetliklerdi jasawshı –tay//-tey, -day//-dey affiksleri arqalı jasalǵan. Shıǵarmada predmetke tán bolǵan belgilerdi teńep súwretleytuǵın bunnanbasqa da teńewler de kóplep ushırasadı. Poemada sonday-aq yańlı, mısal, misli, megzer hám t.b. sózlerdiń járdeminde jasalǵan teńewler de orınlı qollanılǵan. Mısallar:
Dala megzer bay hám zıqna adamǵa,
Dalanıń júregi qatal hám tereń.
21
Otırıspada eske tússeń náǵaybıl, Ismiń tirilmese mısalı bir gúl («Sorsha»).
Kún misli tandırǵa túsken bir qoraz,
Lawlap janıp barar quwraq shaqaday.
Júris júris emes mısal otınday,
Arqańda es-tússiz jas gewde jatır («Dala ármanları»).
Bul kún mısalı úsh azaplı jol,
Qızǵan taba yańlı háwirli dala.
Elpildep quwarıp appaq mayalısh,
Hámde qız óńinen tús yańlı.
Sońǵı úsh kún ómir, ólim gúresi, Tolqın qashar sulıw ármanlar yańlı.
Bunday teńewler poetikalıq shıǵarmalarda ayrıqsha kúshke, obrazlılıqqa iye boladı. Ulıwma alǵanda, shayır tárepinen qollanılǵan teńewler júdá obrazlı hám tásirli, sonlıqtan da olar shıǵarmalardı oqıǵan oqıwshılarǵa tereń oy saladı.
Metaforalardıń qollanılıwı
Metafora degende til biliminde qanday da bir uqsaslıq tiykarında payda bolǵan awısqan mánilerdi túsinemiz. Al metafora usılı arqalı kórkemádebiyatta kórkem súwretlewlerdiń baslı qurallarınıń biri sıpatında da metaforalar jasaladı. Bul ekewiniń, yaǵnıy ulıwma qaraqalpaq tilindegi metaforalar menen kórkem
ádebiyattaǵı metaforalardıń arasında ayırmashılıqlar bar. Bul ayırmashılıqlar kórkem ádebiyatta kórkem
22
súwretlew qurallarınıń biri sıpatında qollanılatuǵın metaforalardıń
obrazlılıq xarakterinde kórinedi. Mısalı: Aǵın suwdı jaǵalaǵannıń,
Sezimi súygen, kewili keńeyer,
Tebisindey tamırdıń qannıń,
Suw toqtawsız aǵıwdı biler («Ámiwge»).
Bundaǵı keńeyer (kewli), tebisindey (qannıń) degen sózler obrazlı mánige iye. Usınıń ózi ulıwma tildegi metaforalar menen kórkem ádebiyatta ayırıqsha qollanılatuǵın metaforalar arasındaǵı ózgesheliktikórsetedi.
Hár qanday jazıwshı yamasa shayır óz shıǵarmasında ulıwma xalıqlıq tilden kórkem obrazlar dúziw ushın sózlerdi, sóz formaların tańlap qollanadı, sonlıqtan shıǵarmadaǵı barlıq sózler obrazlı bola bermeydi.
Kórkem ádebiyatta súwretlew qurallarınıń biri sıpatında qollanılatuǵın metaforalardıń ulıwma qaraqalpaq tilinde sóylewshi adamlar tárepinen tanılǵan máni sıpatında qabıl etilgenleri ǵana tildegi leksikalıq mánilerdiń belgili bir túrin qurawı kerek. Al ulıwma xalıqlıq tanımalılıqqa iye bola almay júrgen kórkem sóz sheberiniń ayırıqshı stiline baylanıslı ǵana qollanılǵan mániler leksikalıq mánilerdiń toparınakirmesten, jekke mánilik boyawlar sıpatında qala beredi.
Usıǵan baylanıslı qaraqalpaq tilindegi metaforalardı ulıwma xalıqlıq xarakterge iye bolıw dárejesine hám stillik ózgesheliklerine qaray úsh toparǵa bóliwge boladı.
1. Ulıwma xalıq tilindegi metaforalar. Buǵan turmıstıń barlıqtarawlarında, xalıq sóylew tilinde, jazba tilde, sonıń ishinde kórkem shıǵarmalarda da keńnen qollanılıp júrgen metaforalar kiredi. Olar arnawlı kórkem súwretlew quralı sıpatında qollanıla almaydı, obrazlılıqqa iye emes.
23
2.Ulıwma xalıq tilinde qollanılatuǵın, biraq obrazlılıq sıpatqa iye metaforalar. Buǵan, tiykarınan alǵanda, kórkem súwretlew qurallarınıń biri sıpatında paydalanılıp kiyatırǵan metaforalar kiredi.
3.Ulıwa xalıq tilinde tanımalılıqqa iye emes metaforalar. Geypara waqıtlarda qálegen sóz sheberiniń shıǵarmalarında óziniń súwretlew stiline baylanıslı ayırıqsha stillik ózgesheliklerin kórsetetuǵın metaforalardı kóriwge boladı. Mısalı:
Ótti ásirler quwıp arbasın,
Ál-Beruniy tuwılǵan jerde («Kún shıǵıs jolawshısına»).
Bul mısaldaǵı ásirler arbası degen metafora shayır tilindegi stillik
ózgesheligin kórsetetuǵın jekke metafora bolıp esaplanadı. Bunday jekke stillik metafora ulıwma tildegi metaforalarday qálegen adamnıń leksikasında ushırasa bermeydi. Al ulıwma metaforalar bolsa keń óriske iye, ulıwma xalıq tárepinen teńdey túsinile beredi.
Obrazlılıq ushın shayır sózlerdi ádettegiden basqasha awıspalı mánilerde qollanǵan. Mısallar:
Balların qımtaǵan ana qolınday,
Biysheklerin qımtar qawın pálegi.
Samal oynap ústin ashıp ketkendey,
Jalańash teńkeyip uyqılar ǵarbızlar.
Bul qosıqlardaǵı awıspalı máni, metaforizaciya shayırdıń jekke stiline tán hám xalıq tilinde qáliplesken metaforalarǵa qaraǵanda úlken obrazlılıqqa iye.
Metafora mánisi, xızmeti jaǵınan teńewge uqsas bolıp keledi. Teńewde predmettiń uqsaslıq belgileri salıstırılıp súwretlense, metaforada olardıń uqsaslıqları kesip aytıladı. Eki predmet yaki qubılıstıń qanday da bir uqsaslıq táreplerine tiykarlanıp onıń birewine tiyisli belgili awıspalı mánide ekinshi predmetke baylanıstırıp ataw metafora delinedi. Metaforalar ulıwma xalıqlıq xarakterge iye bolıw dárejesine hám stillik ózgesheliklerine qaray úshke bólinedi:
24
1.Ulıwma xalıq tilindegi metaforalar. Buǵan ulıwma xalıq tilindeqollanıp júrgen, biraq obrazlıq xarakterge iye bolmaǵan metaforalar kiredi.
2.Ulıwma xalıq tilinde qollanatuǵın, obrazlıq xarakterge iye metaforalar. Buǵan kórkem súwretlew retinde qollanılıp júrgen metaforalarkiredi.
3.Ulıwma xalıq tilinde tanımalıqqa yie emes, geypara shayırlardıń stiline baylanıslı bolǵan metaforalar.1
I.Yusupov «Dala ármanları» poemasında obrazlı metaforalardan orınlı paydalanǵan. Mısallar:
Tańnıń aldı eken. Bir jarıq juldız,
Shıǵıs gorizontta parlap janadı.
Motor radiatorı «iship» bosatqan.
Búgin kók mashina irkilgen jerden.
Erteń vıshkalarda juldız kúledi.
Aspan tóńkeriwli qazan.
Bir ájayıp payıttı kútip turǵanday,
Ziyrek parasatlı bir gózzal kewil.
Tezden kórgim keler sende erteńgi,
Dala keleshegi vıshka toǵayın.
Aqtı shólge mashinalar dizbegi,
Sızdı dala bawırın hesh tınım bermey.
Metaforalardı paydalanıwda I.Yusupovtıń stillik ózgeshelikleri ayırıqsha kózge túsedi. Mısallar:
1 Бердимуратов Е. Әдебий тилдиң функcионаллық стильлериниң раўажланыўы менен қарақалпақ лексикасының раўажланыўы. Нөкис, 1973, 116-бет.
25
Dalada teńew hám megzetiwler kóp,
Kel janım, tamasha baslandı jáne, Dala
– stadion, quyash – otlı top, Batıs gorizontqa zıńǵıdı áne.
Qaysar qurǵaqshılıq shól armiyası,
Meni kirpik baqpay turadı baǵıp.
Jıq-jıq qarlıǵashlar bolelshik balları. Shól
táńirisi-atań, qurǵaqshılıq eneń.
Quyın – shırıldawıq, úrgin - mámelek.
Geologlar – dala robinzonları,
Ómiri izleniw, sayaxat, gúres,
Shayır shıǵar deymen olardıń bári,Olar túnep ketken jer tegin emes.
Bul mısallardaǵı dala-stadion, quyash-otlı top, qaysar qurǵaqshılıq - shól armiyası, geologları – dala robinzonları, qarlıǵashlar – bolelshikbalalar, quyın
– shırıldawıq, úrgin - mámelek sózleri – shayırdıń jeke stilinen dóregen metaforalar. Sonlıqtan da predmettiń uqsaslıq belgileri kesipaytılıp, shıǵarmanıń tiline ayrıqsha kórkemlik, ótkir obrazlılıq berip, oqıwshıǵa ayrıqsha tásir etedi.
Teńewde teńeletuǵın predmet, háreket hám onıń nege teńeletuǵınlıǵın kórsetiwshi ekinshi sóz qatar aytılatuǵın bolsa, metaforada tek onıń ekinshi, yaǵnıy ne menen teńelip turǵanlıǵı ǵana ańǵarıladı. Sonlıqtan da metaforalarda obrazlılıq kúshlirek bolıp keledi. Mısallar:
Jete almay samallar jılar,
Bir ǵańq etip kerbaz volgalar,
26
Basıp ozıp ótpekshi bolar («Mashinalar jolǵa shıǵadı»).
Júregimdi tırnap jılar «Tánawbar»
(«Meniń jigit waqtım, seniń qız waqtıń»).
Zorman arpa ishinde bir túp biydayǵa,
Bir qızalaq kóriw ármanımız bar («Erkekler roddomda»).
Tallar tik ayaqtan basıp,
Jol boyında qatarlasıp,
«Shayırım» - dep jabırlasıp, Qalar ırǵalıp izimde,
Kewilim tolar xosh sezimge («Tuwǵan jer»).
I.Yusupov tilimizdegi ala sóziniń mánilerinen paydalanıp, individual metaforalıq súwretlewdiń úlgisin bergen:
Serle, háy insan balası,
Jamandur, kewil alası. («Kewil kewilden suw isher»).
Bunda I.Yusupov ala sóziniń «birdey emeslik», «kóp túrli», «hár qıylı» degen mánilik belgilerin ekinshi bir zattıń belgisine kóshirip, stillik maqsette paydalanǵan. Avtor ala sózin awıstırıp qollanıw arqalı kewildegi adamdaǵı eki júzlilikti subektiv poziciyadan kórkem hám sheber kórsetken.
I.Yusupov kelbetlik sózler arqalı metaforalardıń san álwan túrlerin, kórinislerin jasaǵan, kelbetliktiń semantikalıq strukturasında jasırınıp ashılmay atırǵan mánilik sırlı boyawlardı, ekspressiyanı tapqırlıq penen júzege shıǵara alǵan. Mısalı:
Mafiya hám sawdagerdiń mańqası,
Qashshan bul bazarǵa kirdi, jigitler. («Bazar jolında»).
Mańqa sózi adamnıń tábiyiy kemislik belgisin ańlatadı. Bul sózemocional boyawlı. Onıń dáslepki mánisi adamnıń murın
27
quwıslıǵındaǵı hár qıylı kemislik mánisin bildirse, tilde bul semema kúsheytilip,
ótkirlesip, awısıp, adamdaǵı unamsız geypara, natıq óz pikirin tolıq, túsinikli etip bayanlay almaytuǵın, kópshiliktiń ortasında sózin durıslap, jónlep sóyley almaytuǵın, qolınan is kelmeytuǵın hám
t.b. mánilerdi bildirip keledi. Shayır xalqımızdıń dúnya júzilik bazarda, rawajlanıwda artta qalıp atırǵanın, bul iste iskerliktiń, isbilermenliktiń zárúrligin, bazar sistemasınıń ilgirlikti, shaqqanlıqtı talap etetuǵının ayta otırıp, mańqa sóziniń fonında hátteki, eń isjaqpas, jalqaw, hayyar degen adamlar da bazardan óz ornın iyelep aldı deydi. Bunda shayırdıń qatnası da qosa sáwlelengen.
I.Yusupov tábiyattaǵı, obektiv dúnyadaǵı predmet, qubılıs, waqıyalardaǵı qásiyet, reń, sapa, kórinis hám t.b. belgilerdi salıstırıp, olar ortasındaǵı uqsaslıqlardıń eń názik táreplerin serli kóz benen ańlap, individual avtorlıq metaforalar dóretti.
Qálegen eki premetti, qubılıstı, waqıyanı, olardıń belgilerin salıstırıwdan metaforalar dóretile bermeydi. Metaforanı dóretiw, qollanıw ushın sóz sheberine obekt penen subektti, olardıń ishki, eń názik ózgeshelik qásiyetlerin, belgilerin asa sezimtal talǵam menen obrazlı salıstırıwda «ótkir kóz», «saq qulaq», «sezgir kewil» zárúr.
I.Yusupovtıń shıǵarmalarında obektiv, tábiyattı, turmıstı onıń barlıq qospalılıǵı menen obrazlar arqalı joqarı estetikalıq talǵam menen qabıl etiwden hám olardaǵı hár bir predmettiń, qubılıstıń, waqıyanıń hám t.b. belgilerin dál jáne sheber salıstırıwdan tuwılǵan ájayıp metaforalar kóplep ushırasadı. Mısalı:
Altın japıraq, aq baltırlı qayıńlar,
Sharpıdı ma qońır gúzdiń ızǵarı?
(«Sulıw eken Alma-Atanıń qızları»)
Shayır tábiyat gózzallıǵın metaforanı úlken tapqırlıq penen paydalanıw arqalı bere alǵan. Biziń kóz aldımızda janlı tábiyat burınǵıdan da kórkem. Ádette, aq baltır, aq baltırlı sózleri hayal-qızlar
28
portretin, olardıń sulıwlıǵın súwretlewde qollanıladı. Al shayır aq baltırlı sóziniń jańa mánisin sol sulıwlıqtı, kórkemlikti, náziklikti, yaǵnıy sırtqı belgini basqa zattıń – qayıńnıń belgisine kóshiriw arqalı individual-avtorlıq metafora dóretken.
Shayır qollanǵan metaforalardıń mánileri kútá hár qıylı hám keń. Súwretlengen waqıyalar, háreket, qubılıs hám predmetler biziń kóz aldımızda
óziniń ishki hám sırtqı ya ózinshelik jeke belgileri menen qosa obrazlı fonda ashılıp, olardıń sapalıq belgileri, qásiyetleri janlı hám kórkem sáwlelenip, oqıwshıda úlken tásirleniwshilik payda etedi. Mısallar:
Tırna qatar aq terekler uzatar bizdi,
Kóz aldında asqar tawlar panoraması. («Alatawdan samal»).
Altın kirpik aq salılar sallanısıp,
Gúlte jońıshqa bolıp nurlan turarsań. («Atlar»).
Shayırdıń poeziyasındaǵı metaforalardıń jáne bir toparı adamlarǵa tán qásiyet, sapa, belgilerdi basqa predmetlerge kóshiriwden payda bolǵan. Olar tábiyat, onıń predmetlerin, qubılısların adam turmısı, ómiri menen ajıralmas baylanısta, birlikte olar arasındaǵı qarama-qarsılıq hám sáykeslilikte alınıp, kontekstte basqa sózler menen kútá úylesip, poetikalıq mánide qollanılǵan:
Qaytpas miynet qattı qollı tábiyat,
Arpalısqan qızǵın gúres, óshegis. («Joldas muǵallim»).
Adamdaǵı sıqmarlıq, tarlıq qásiyetler keltirilgen qosıq qatarlarında kók egis tábiyat qushaǵındaǵı miynettiń qızǵınlıǵın súwretlewde tábiyattıń da ózinshelik qásiyetin sáwlelendiriwge kóshirilgen.
Sózdiń tuwra hám awıspalı mánileri arasındaǵı ayırmashılıqtı ańlaw ushın tómendegi mısallardı analizlep qarayıq:
1.Isbilermen degen sırlı ilimdi,
Iske salıp kózin tapsań bulaqtıń. (8-bet)
29
2.Shaqır Investiciya degen apańdı, Engiz
óndiriske jańalıqlardi. (18-bet)
Bul mısallarda kórkemlew qurallarınıń ayrıqsha túri bolǵan metafora qollanılǵan. Birinshi mısalda qollanılǵan "bulaq" sózi óziniń tuwra mánisinen awısıp, párawan hám abadan turmıstıń deregi mánisine kóshken hám shayırdıń aytajaq pikirin ele de kórkemlegen. Bul metafora ulıwma poeziya tiline tán esaplanadı, poeziyada bulaq jaqsılıqtıń jaqsı qubılıslardıń hám zatlardıń deregi sıpatında qollanıw qáliplesken. Bunnan kórkemlew quralları avtordıń ósken ortalıǵı, ózine shekemgi ádebiy dástúrler menen baylanıslı da qollanılatuǵınlıǵı kórinedi. I.Yusupov pikir tuyǵıların awıspalı mánige qurıwda, lirikalıq mazmundı júzege shıǵarıwda ulıwma xalıq tilinde hám poeziyada qáliplesken kórkemlew qurallarınan da utımlı paydalanadı. Kórkem ádebiyatta, sonıń ishinde, poeziyada troplar kóp qollanıladı.
Dara turǵanda biytárep yamasa emocional-ekspressiv qásiyeti joq sózler shayır poeziyasında poetikalıq tús alıp, kontekstte okkazional mánide kútá tásirli qollanılǵan. Avtor adamlarǵa tán belgilerdi basqa zatlarǵa, haywanlarǵa kóshirip, obrazlı metaforalar dóretken. Jalańayaq sózi kontekstte okkazional mánide qollanılǵan.
Basketbolshı qızlar komandasınday,
Júytkip barar jalań ayaq jáyranlar. («Dala ármanları»)
Shayır hár bir sózge, hár bir kórkemlew quralınıń qollanılıwına ayrıqsha dıqqat qoyıp, olardan zárúrlisin oy-pikirdiń, konteksttiń talabına qaray tańlap alǵan. Sonlıqtan shayır qollanǵan sózler ózlerinde kúshli emocionalekspressivlik mánini alıp júriwshi quralǵa aynalǵan. Bunday sózler shayırdıń qollanısında jańa sóz qorshawında kútilmegen mánileri menen ashıladı hám tásirli bolıp keledi. Mısallar:
Ash tolqınlar urmas jaǵısqa gúrlep,
Sonalı kóllerden ushtı tırnalar. («Aral elegiyaları»).
30