MD hám PQJ / I.Yusupov shıǵarmalarında troplardıń qollanılıwı

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

NAWRÍZBAEV Q.

« I.Yusupov shıǵarmalarında troplardıń

qollanılıwı» atamasındaǵı

DISSERTACIYA JUMÍSÍ

Nókis – 2014-jıl

Teńewlerdiń qollanılıwı………………………………………17-22-bet Metaforalardıń qollanılıwı…………………………………….22-32-bet

Metonimiyalardıń qollanılıwı……………………………..….33-43-bet Sinekdoxalardıń qollanılıwı………………………………….44-48-bet

Epitetlerdiń qollanılıwı………………………………………49-56-bet Giperbola hám litotalardıń qollanılıwı………………………56-60-bet

Ironiyalıq súwretlewler…………………………………….……60-62-bet Janlandırıwlardıń qollanılıwı……………………………….62-65-bet Perifrazalardıń qollanılıwı…………………………………....65-67-bet

Juwmaq…………………………………………………………..68-71-bet Paydalanılǵan ádebiyatlar……………………………………...72-74-bet

2

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı. Kórkem ádebiyattıń tili – milliy tildiń bir bólegi, onıń ayırıqsha bir kórinisi, sonlıqtan onı milliy tilden bólek shıǵarıp taslawǵa bolmaydı, ol til stilleri sistemasında ayırıqsha orınǵa iye. Sonlıqtan da kórkem shıǵarmanıń tilin, onıń basqa stillerden ayırmashılıqların hám ózine tán

ózgesheliklerin hár tárepleme úyreniw úlken áhmiyetke iye.

Qaraqalpaq til biliminde kórkem shıǵarma tilin izertlew máseleleri boyınsha izertlewler az. Bul máseleniń kóplegen tárepleri ele arnawlı izertlewlerdi talap etedi. Sonlıqtan da kórkem shıǵarmanıń tilin, ondaǵı til qurallarınıń qollanılıw ózgesheliklerin, jazıwshınıń jekkedóretiwshiligin anıqlaw

úlken áhmiyetke iye, sebebi bul arqalı jazıwshınıń sheberligi, ádebiy tildi rawajlandırıwdaǵı úlesi, onıń jekke stili kórinedi.

Kórkem ádebiyat tili – qaraqalpaq til biliminde házirge deyin ele tolıq qolǵa alınbaǵan, az izertlengen máselelerdiń biri. Bul jerde kórkem ádebiyat tilin

úyreniwdiń eki tárepi bar ekenligin aytıp ketiw orınlı: 1) til tariyxı ushın

úyretiw; 2) stilistikalıq maqsette úyretiw;

Birinshi jaǵdayda, kórkem shıǵarmadan alınǵan mısallar ádebiy tildiń leksikasın hám grammatikalıq qurılısınıń rawajlanıw barısın kórsetiw ushın paydalanıladı. Bul jazıwshınıń tilin, stilin belgilew ushın úlken áhmiyetke iye emes.

Al, ekinshi jaǵdayda ádebiy shıǵarma tiliniń ózine tán ózgeshelikleri ashıp beriledi, onıń tiliniń áhmiyetli, obrazlı, sapalıq belgileri sıpatlanadı, shıǵarmadaǵı kórkem sóz dóretiwshiliknızamlılıqları anıqlanadı.

Qaraqalpaq tilinde kórkem shıǵarmanıń tili sol tildiń tariyxı ushın derek sıpatında H.Hamidovtıń, D.S.Nasırovtıń, D.Saytovtıń,

3

Sh.Ábdinazimovtıń, G.Qarlıbaevanıń, B.Ubaydullaevtıń miynetlerinde1 alıp qaraldı. Al kórkem shıǵarma tiliniń stillik ózgeshelikleri E.Berdimuratov, A.Bekbergenov, E.Allanazarov, B.Yusupovanıń izertlewlerinde sóz etiledi.2

Sonday-aq, ayırım jurnal hám gazetalarda kórkem shıǵarmanıń tiline arnalǵan geypara maqalalar da járiyalandı. Olarda, tiykarınan, kórkem shıǵarma tiliniń ulıwma máseleleri, yamasa klassik shayırlarımız (Jiyen Jıraw, Kúnxoja,

Ájiniyaz, Berdaq, A.Muwsaev) shıǵarmalarınıń kórkemlik ózgeshelikleri sóz etilgen.

Házirgi qaraqalpaq poeziyasında poetikalıq shıǵarmalardıń avtorı, kórkem sóz sheberleriniń biri, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, Ózbekstan qaharmanı Ibrayım Yusupovtıń (1929-2008) lapızlı lirikası, obrazlı filosofiyalıq shıǵarmaları oqıwshılar jámiyetshiligi tárepinen joqarı bahalandı. I.Yusupov házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıwına hám onıń jańa shıńlarǵa kóteriliwine úlken úles qostı.

I.Yusupovtıń shıǵarmalarınıń tili – óz aldına arnawlı sóz etiletuǵın hám kóp izertlewdi talap etetuǵın úlken másele.

Izertleniw obekti hám predmeti. Bul jumıstıń izertlew obektin I.Yusupovtıń shıǵarmalarınıń til ózgesheliklerin, ondaǵı sóz tańlaw sheberligin, kórkemlew quralı maqsetinde sózlerdiń hár qıylı mánilerde

1Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. Нөкис, 1974; Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. Нукус-Казань, 1976; Сайтов Д. XVIII-XIX әсирлердеги қарақалпақ шайырлары шығармаларының тили. Нөкис, 1989; Әбдиназимов Ш. Бердақ шығармаларының тили. Ташкент, 2006; Қарлыбаева Г. Ажиниѐз асарлари тилининг фонетик-морфологик тавсифи. АКД. Нукус, 2002; Убайдуллаев Б. XIX аср қорақалпоқ мумтоз шоирлари тилида олмошларнинг лексик-грамматик хусусиятлари. АКД. Нукус,

2006; Насыров Д.С., Доспанов О., Бекбергенов А., Сайтов Д. Қарақалпақ әдебият классиклери шығармаларының тили. Нөкис, 1995.

2Бердимуратов Е. 1) Көркем әдебият стилиниң тийкарғы өзгешеликлери. //

«Әмиўдәрья», 1973; 2) К вопросу развития лексики стиля художественной литературы в каркалпакском языке. // Некоторые вопросы каракалпакского языкознания. Нукус, 1973, 3-15-бетлер; Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нөкис, 1990; Юсупова Б. Стилистическое использование прилагательных в художественном произведении. АКД. Нукус, 2001; Алланазаров Е. Қорақалпоқ тилида метафораларнинг стилистик қўлланилиши. АКД.Нукус, 2002.

4

qollanılıwın, olardıń obrazlılıq, ekspressivlik máni beriwdegi xızmetin, sondayaq shayır shıǵarmaları tiliniń kórkemlikke iye bolıwındaǵı troplardıń xızmetlerin analizlew quraydı.

Izertlewdiń maqset hám wazıypaları. Jumıstıń tiykarǵı maqseti – I.Yusupov shıǵarmalarında qollanılǵan troplardıń xızmetlerin anıqlaw. Usı maqsetti ámelge asırıw ushın dissertaciyanıń aldına tómendegi wazıypalar qoyıldı:

–teńew hám metaforalardıń qollanılıw xızmetlerin anıqlaw;

–metonimiya hám sinekdoxalardıń stillik qollanılıw sheberligin kórsetiw;

–Epitetlerdiń kórkem hám obrazlı qollanılıw sebeplerin belgilep beriw;

–giperbola hám litota, janlandırıw, ironiya hám perifrazalardıń qollanılıw

ózgesheliklerin anıqlaw;

– I.Yusupovtıń tildiń kórkemlew qurallarınan sheber paydalana alıw uqıbın kórsetiw.

Tema boyınsha ádebiyatlarǵa qısqasha analiz. I.Yusupov shıǵarmalarınıń tili boyınsha izertlewler júdá az, tek ayırım miynetlerde hám arnawlı maqalalarda onıń shıǵarmalarınıń til ózgeshelikleri qısqasha aytılıp kiyatır. Máselen, G.Mámbetnazarova óziniń izertlewlerinde I.Yusupovtıń qosıqlarındaǵı dórendi atawıshlardı jasawshı affikslerdiń stillik xızmetlerin hár tárepleme analizlegen.1

B.Yusupovanıń izertlewlerinde I.Yusupovtıń shıǵarmalarında ushırasatuǵın kelbetlikler hártárepleme úyrenilip, olardıń stillik jaqtan qollanılıw

ózgeshelikleri keń analizlengen.2

1Мәмбетназарова Г. 1) И.Юсуповтың қосықларында дөренди атаўышларды жасаўшы аффикслердиң стильлик хызметлери. // Ҳәзирги қарақалпақ тили раўажланыўының айырым мәселелери. Нөкис, 1994; 2) И.Юсуповтың қосықларында дөренди атаўышлардың стильлик қолланылыўы. Нөкис, 1994.

2Юсупова Б. 1) Ибрайым Юсупов қосықларында синоним келбетликлердиң стильлик

қолланылыўы. // Қарақалпақ тил билиминиң гейпара мәселелери. Нөкис, 1994; 2) И.Юсупов шығармаларында келбетликлерден жасалған градаcия ҳәм эллипсис.

5

A.Pirniyazova óziniń «I.Yusupov shıǵarmalarında terminlerdiń stillik qollanılıw ózgeshelikleri» degen maqalasında shayırdıń shıǵarmalarında qollanılǵan terminlerge stillik jaqtan analiz islegen.1

I.Yusupovtıń shıǵarmalarındaǵı ayırım leksikalıq birliklerdiń qollanılıwı jóninde H.Ayımbetovtıń maqalaları járiyalandı. Onda avtor I.Yusupovtıń shıǵarmalarında ushırasatuǵın juldız sóziniń hám basqa leksikalıq sóz dizbekleriniń qollanılıw ózgeshelikleri sóz etilgen.2

R.Sadıqovanıń maqalalarında I.Yusupovtıń qosıqlarında ushırasatuǵın frazeologizmlerdiń qollanıw ózgeshelikleri keń sóz etilgen.3

D.Seydullaeva Ibrayım Yusupovtıń «Duzlı samallar» degen toplamında qollanılǵan epitet hám teńewlerge toqtap, olardıń stillik qollanılıw

ózgesheliklerin kórsetip bergen.4

I.Seytnazarova shayırdıń shıǵarmalarında ushırasatuǵın jámiyetliksiyasiy leksikaǵa baylanıslı sózlerdi analizlep, onıń qollanılıw sebeplerin kórsetken.5

// «Қарақалпақстан муғаллими», 1997, №3-4; 3) И.Юсупов шығармаларында аўызеки сөйлеў тилине тән келбетликлердиң стильлик қолланылыўы. // «Еркин Қарақалпақстан», 1997, 28-октябрь; 4) И.Юсупов шығармаларында эпитет. // «Қарақалпақстан жаслары», 1997, 6-ноябрь; 5) И.Юсупов шығармаларында оксиморон. // «Әмиўдәрья» 1998, №1-2; 6) И.Юсупов поэзиясында келбетлик жасаўшы аффикслердиң стильлик хызметлери. // «Қарақалпақстан муғаллими», 1999, №3-4; 7) И.Юсупов шығармаларында келбетлик дәрежелериниң стильлик қолланылыўы. // «Әмиўдәрья», 2001, №1; 8) «Актрисаның ығбалы» поэмасында эмоcионал-экспрессивлик лексикаға тән келбетликлердиң қолланыў өзгешеликлери. // «Устаз жолы», 2002, 31-январь; 9) И.Юсупов шығармаларында метафоралар. // Түркий филологиясының актуаль мәселелери. Нөкис, 2008.

1Қараңыз: Қарақалпақ тил билиминиң гейпара мәселелери. Нөкис, 1994.

2Айымбетов Ҳ. 1) Ибрайым Юсупов шығармаларында жулдыз сөзиниң қолланылыўы. // Қарақалпақ тил билиминиң әҳмийетли мәселелери. Нөкис, 1995; 2) И.Юсупов шығармаларында лексикалық сөз дизбеклери. // «Еркин Қарақалпақстан»,

1995, 4-июль.

3Садықова Р. 1) И.Юсупов поэзиясында фразеологизмлердиң қолланылыўы. //

«Әмиўдәрья», 2005, №1; 2) И.Юсупов поэзиясында адъективлик фразеологизмлердиң қолланылыўы. // Илим ҳәм билимлендириўге арналған өмир. Нөкис, 2012.

4Сейдуллаева Д. И.Юсуповтың «Дузлы самаллар» топламында қолланылған эпитет ҳәм теңеўлер. // Түркий филологиясының актуаль мәселелери. Нөкис, 2008.

5Сейтназарова И. И.Юсупов шығармаларында жәмийетлик – сиясий лексиканың қолланылыўы. // Илим ҳәм билимлендириўге арналған өмир. Нөкис, «Билим», 2012.

6

Izertlew nátiyjeleriniń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Bul izertlewdiń ilimiy juwmaqları házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıwındaǵı ayırım nızamlılıqlardı anıqlaw ushın paydasın tiygizedi. Sonday-aq, jumıstıń ilimiy analizleri, teoriyalıq juwmaqları kórkem ádebiyat tiliniń, sonıń ishinde I.Yusupov shıǵarmaları tiliniń bazı bir sheshilmegen máselelerin anıqlawǵa, bul máseledegi kemshiliklerdi boldırmawǵa jol ashıp beredi. Jumıstıń teoriyalıq juwmaqları hám analizleri oqıw orınlarında «Kórkem ádebiyat tili» boyınsha

Ilimiy jańalıǵı. Jumıstıń ilimiy jańalıǵı sonnan ibarat, onda birinshi ret I.Yusupovtıń shıǵarmalarında qollanılǵan troplar arqalı onıń kórkem tili hám

jekke stili anıqlandı.

Jumıstıń qurılısı. Dissertaciya kirisiw, úsh bap, juwmaq hám

paydalanılǵan ádebiyatlardıń diziminen ibarat.

Til - xalıqtıń biybaha ruwxıy baylıǵı. Milletti millet sıpatında tanıtatuǵın

ayrıqsha belgilerdiń biri - onıń tili. Sonlıqtan da, húrmetli Prezidentimiz

óziniń «Joqarı mánawiyat –jeńilmes kúsh» miynetinde «Barlıq iygilikli pazıyletler insan qálbine eń áwele ana háyyiwi, ana tiliniń tákirarlanbas gózzallıǵı menen sińedi. Ana tili – bul millettiń ruwxı»1 - dep kórsetedi.

Shınında da, Prezidentimizdiń durıs atapkórsetkenindey, hár bir xalıqtıń óz ana

tili bul onıń milliy maqtanıshı, ruwhıy baylıǵı bolıp tabıladı. Sol sıyaqlı

qaraqalpaq tili de - qaraqalpaq xalqınıń milliy tili. Ol ásirler dawamında xalıq turmısı tiykarında rawajlanıp búgingi kúnge deyin haqıyqıy mánidegi ádebiy til

1 Каримов И. Жоқары мәнаўият-жеңилмес күш. Ташкент, 2008 , 83-бет.

7

hár tárepleme rawajlandı. Onıń sózlik quramı jańa sózler menen tolıqtı. Sebebi hár qanday tildiń sózlik quramı xalıqtıń ekanomikalıq mádeniy hám siyasiy turmısınıń ózgeriwi hám rawajlanıwı menen tikkeley baylanısta bolatuǵınlıǵı belgili. Qaraqalpaq xalqınıń tariyxındaǵı úlken tariyxıy waqıyalardıń biri bultilimizge mámleketlik til biyliginiń beriliwi bolıp esaplanadı. Usınıń nátiyjesinde mámleketlik tilimizdi oqıwǵa, oqıtıwǵa, hár tárepleme rawajlandırıwǵa sonday-aq , ilimiy jaqtan túrlishe aspektte izertlewge keń múmkinshilikler ashıldı.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı bir neshe tariyxıy dáwirlerdi basınan keshirdi hám sol dáwirler dawamında barlıq tarawları boyınsha jetilisip bardı.

Kórkem ádebiyattıń tili-milliy tildiń bir bólegi, onıń ayırıqsha bir kórinisi, sonlıqtan onı milliy tilden bólek shıǵarıp taslawǵa bolmaydı, ol til stilleri sistemasında ayrıqsha orınǵa iye. Sonlıqtan da kórkem shıǵarmanıń tilin, onıń basqa stillerden ayırmashılıqların hám ózine tán ózgesheliklerin hár tárepleme

úyreniw úlken áhmiyetke iye.

Hár qanday ádebiy til óziniń qáliplesken normaları menen sheklengen boladı, al kórkem shıǵarma tilinde onday shekleniw bolmaydı: kórkem shıǵarmada jazıwshı hár qıylı dialektizmlerdi, kásiplik sózlerdi, qarapayım hám turpayı sózlerdi, jargonlar hám argotizmlerdi obrazlılıq ushın paydalana beredi hám olar arqalı shıǵarmanıń estetikalıq tásirliligi kúsheyedi. Usıǵan baylanıslı ayırım ilimpazlar (V.V.Vinogradov, V.D.Levin, D.N.Shmelev hám t.b.) kórkem

ádebiyat tilin funkcional stillerdiń qatarına kirgiziwge bolmaydı, sebebi onıń funkciyasıkeń hám sheklenbegen dep qaraydı.

Rus til biliminde kórkem shıǵarma tiliniń teoriyalıq máseleleri V.V.Vinogradov, G.O.Vinokur, A.I.Efimov, A.N.Gvozdev, V.D.Levin, D.N.Shmelev hám t.b. miynetlerinde hár tárepleme izertlengen.

8

Qaraqalpaq til biliminde bul máselege tek sońǵı jılları dıqqat awdarıla basladı.

Kórkem ádebiyat stiliniń leksikası birinshe ret E.Berdimuratovtıń miynetlerinde analizlendi. Kórkem shıǵarma tiliniń ulıwma máseleleri ayırım jazıwshı hám shayırlardıń tili haqqında (E.Berdimuratov, A.Najimov, A.Bekbergenov, Sh.Ábdinazimov, Sh.Shamshetdinov hám t.b.) kóplegen maqalalar járiyalandı.

Qálegen kórkem shıǵarmanıń tili-ulıwma xalıqlıq tildiń belgili bir dáwirdegi kórinisin, hal-jaǵdayın sáwlelendiredi. Sonlıqtan da qanday da bir dáwirdegi tildi úyreniw ushın tilshi-ilimpazlar sol dáwirde jazılǵan kórkem shıǵarmalardan materiallar aladı. Bul jaǵdayda kórkem shıǵarmanıń tili arqalı ondaǵı lingvistikalıq qubılıslar úyreniledi, túsindiriledi.

Kórkem shıǵarmanıń tili ádebiy tildiń tariyxın úyreniw ushın xızmet etedi, sebebi hár qıylı dáwirlerde jazılǵan kórkem shıǵarmalarda tildiń rawajlanıw tariyxındaǵı hár qıylı nızamlıqlar, ózgerisler sáwlelenedi, til tariyxı ushın

áhmiyetli materiallar saqlanadı. Alayırım talantlı jazıwshılar óz shıǵarmalarınıń tili menen ádebiy til normalarınıń qáliplesiwine hám rawajlanıwına úlken tásir etiwi múmkin, olar ádebiy tildiń rawajlanıwına úlken úles qosadı. Máselen, Pushkin, Abay, Berdaq shıǵarmalarınıń tili.

Ádebiy shıǵarmanıń tiliniń kórkemligin úyrengende onıń kórkemlik formalarınıń barlıq tárepleri emes, al tek kórkem obraz ushın jazıwshı tárepinen paydalanılǵan til quralları izertlenedi,1 yaǵnıy shıǵarmanıń jekke obrazlıq qurılısın jasawda jazıwshınıń til qurallarınan qalay paydalanǵanlıǵı anıqlanadı. Jazıwshı kórkem obraz jasaw ushın solarǵa sáykes til quralların (sózlerdi, sóz formaların, konstrukciyalardı) izleydi, olardı tańlap qollanadı, kórkem shıǵarmanıń mazmunı, obrazları solar arqalı kórinedi. Sonlıqtan da, D.N.Shmelevtıń

1 Шмелев Д.Н. Слово и образ. М., 1964, стр 16.

9

kórsetkenindey, kórkem shıǵarmada tek ǵana «ne aytılǵanı emes, al ol haqqında qalay aytılǵanı úlken áhmiyetke iye!».1

A.I.Efimov kórkem shıǵarma tilin izertlewdiń tiykarǵı maqsetlerin tómendegishe belgileydi: ádebiy shıǵarma tiliniń tiykarın hám ózine tán

ózgesheliklerin ashıp kórsetiw, obrazlı-ekspressivlik tildiń áhmiyetli sapalıq belgilerin sıpatlaw, kórkem sóz dóretiwshilik nızamlıqların belgilew.2 Usıǵan sáykes ol kórkem sóz jasawdıń quralların hám usılların ashıp beriwge hám sıpatlawǵa bayanıslı máselelerdi kórsetken.

Qaraqalpaq til biliminde kórkem shıǵarma tilin izertlew máseleleri boyınsha izertlewler az. Bul máseleniń kóplegen tárepleri ele arnawlı izertlewlerdi talap etedi.

Kórkem shıǵarmanıń tili de basqa stiller sıyaqlı ádebiy tildiń normalarına, fonetikalıq hám grammatikalıq nızamlılıqlarına baǵınadı, biraq ádebiy normadan ol óziniń emocional-ekspressivliligi menen, kórkemlew quralları menen

ózgeshelenedi, onda jazıwshınıń jekke sóz tańlaw hám sóz qollanıw sheberligi kórinedi. Obrazlılıq ushın shayır sózlerdi ádettegiden basqasha awıspalı mánilerde qollanadı. Mısallar:

Balların qımtaǵan ana qolınday,

Biysheklerin qımtar qawın pálegi.

Samal oynap ústin ashıp ketkendey,

Jalańash teńkeyip uyqılar ǵarbızlar.

Kórkem shıǵarmadaǵı usınday awıspalı máni, metaforizaciya jazıwshınıń jekke stiline tán boladı hám xalıq tilinde qáliplesken metaforalarǵa qaraǵanda

úlken obrazlılıqqa iye boladı.

Tildegi barlıq sinonimler obrazlılıqqa iye bola bermeydi, al tek stilistikalıq boyawǵa iye sinonimler kórkemlew quralı xızmetin atqaradı. Máselen, sinonimler bir túsinikti hár tárepleme sıpatlap kúsheytip kórsetiw

1Шмелев Д.Н. Слово и образ. М., 1964, стр 20.

2Ефимов А.И. Некоторые задачи изучения образной речи. // Русский язык в школе,

1960, №3, 24-бет.

10