Ádebiyattanıw teoriyası (2020, Járimbetov, Sagidullaeva)

Ushıradım jabıwsız malday boranǵa,

Jazım qısqa aylanıp, qaldım ısıranǵa,

Mezgilsiz boraǵan qalıń qar etti.

(Abbaz Dabılov).

Bul jerde “aldım-artım”, “jaz-qıs” sózleri antonimler bolıp, olar qosıqtıń emocionallıǵın kúsheytip turıptı.

Omonimler – grek tilinde homos – birdey hám onyma – isim, at degen mánide. Mánisi jaǵınan hár qıylı, al aytılıwı hám jazılıwı jaǵınan birdey sózler. Omonimler kórkem súwretlew quralı retinde ádebiy shıǵarmanıń obrazlılıǵın, tásirin kúsheytedi.

Sinonimler – grekshe synonymos – birdey atama mánisinde. Mánisi birdey, al aytılıwı hám jazılıwı hár qıylı sózler. Bunday sinonim sózler, kóbirek, poeziyalıq shıǵarmalarda oy-sezimlerdiń tásirli jetkeriliwin támiyinleydi, sondayaq sóz oyını retinde hám stilistik qaytalawdan qutılıw ushın jiyi paydalanıladı. Mısalı:

Oyshıl jaqsı jigit bilimpaz keler,

Aytqan gáplerine túsimpaz keler,

Aqılsızdıń qásiyeti az keler,

Aqmaqlar xızmet etpes xalıq ushın.

(Berdaq).

Arxaizmler – grekshe archaios – áyyemgi, eski sózinen. Házirgi zaman tilinde qollanıwdan shıǵıp qalǵan eski sózlerdi yamasa sóz birikpelerin filologiya iliminde arxaizmler dep júritedi. Arxaizm kórkem ádebiyatta súwretlew qurallarına jatadı hám súwretlenip otırǵan dáwirdiń ruwxın (koloritin), personajlardıń til ózgesheligin beriw ushın qollanıladı. Mısalı:

Onseri bel menen siyseri ketpen,

Jantaq dásteletip, tamır gewletken.

Kegeyli, Esimjap, Xanjap, Qızketken,

Talay qazıwlardıń boldıń beldarı.

(I.Yusupov).

61

“Qunnazar aqsaqaldıń ózi usınday, kemsawatlılıǵınan qattı qıynalıp júr. “Sawatlı” dep Mádiyarǵa, Sayımbetke, suyıqlaw bolsa da báshiri Muratqa súyenip is alıp baradı. Sekretar Saparovtıń datxanası belsendilerge úmmá-dúm”.

(Sh.Seyitov).

Bul jerde “onseri”, “siyseri” salmaqtı belgileytuǵın ertedegi ólshem birlikleri. Eger de shayır “úsh kilo bel, bes kilo ketpen” dep qollanǵanda qosıqtıń kórkemligi buzılar edi. Sebebi, gáp burınǵı waqıttaǵı qazıw jóninde bolıp atır. Sonlıqtan, avtor dáwir ruwxın beriw ushın “onseri, siyseri” arxaizmlerin durıs qollanǵan. Ekinshi mısalda XX ásirdiń 20-30-jıllarındaǵı Qaraqalpaqstannıń jámiyetlik-siyasiy turmısı súwretlenedi, sonlıqtan, avtor sol dáwirdegi xalıqtıń sóylew tilindegi “báshir”, “datxana” sózlerin orınlı qollanadı.

Neologizmler – grek sózi neos – jańa, logos – sóz – jańa sóz mánisinde.

Neologizm belgili bir tariyxıy dáwirlerde jámiyettiń rawajlanıwı nátiyjesinde hárbir tilge kirgen jańa sózler. Neologizmler tek ǵana xalıqtıń awızeki sóylew tilinde ushırasıp qalmastan, ol jazba tilde, ádebiyatta da qollanılıp, sol arqalı tildiń kórkemliligi, tásirliligi kórinedi.

Mine, mınaw “Uyalı ataw” – “Uyalı ataw” – Qıyal atawı –

Qıyaldrom qıyallarǵa, –

Bunnan qıyal ushar bárha!

(Sh. Seyitov. “Qıyal atawı”).

Bul mısalda “qıyaldrom” avtor tárepinen oylap tabılǵan jańa sóz – neologizm bolıp tabıladı.

Dialektizmler – 1) Til biliminde: Ádebiy tilde ushıraspaytuǵın belgili bir dialektke tiyisli sózlerdi yamasa sóz birikpelerin aytadı; 2) Ádebiyattanıwda: kórkem shıǵarmada personaj tilin daralastırıw, ózinsheligin beriw maqsetinde qollanılatuǵın dialektlik sózler hám sóz birikpeleri. Dialektizmler – kórkemlew qurallarınıń bir túri.

Tandır japqan jeńgeylerden bar mirát,

Ruxsat joq awız tiymey ótiwge,

62

Kúnshıǵısqa sapar shekken azamat,

Asıq, dostım, biziń jaqqa jetiwge.

(I.Yusupov).

Bul qosıqtaǵı “tandır japqan” sóz dizbegi arqa dialektke (Shımbay govorına) tán bolıp, bul orında ádebiy tildegi «nan japqan» sózin qollanǵanda qosıqtaǵı ırǵaq, uyqasıqtıń muzıkalılıǵı buzıladı.

Frazeologizmler – grekshe fhrasis – gáp, sóz, logos – bilim degen mániste. Kórkem shıǵarmada qollanılatuǵın obrazlı sózlerdiń birikpesi. Olar, tiykarınan, bir-birinen ajıralmaytuǵın turaqlı birikpeler bolıp keledi. Olardı qollanıw arqalı jazıwshı obrazlılıqtı kúsheytedi. Mısalı, “Ol quwanǵanınan kókiregi qarıs ayırılıp, ókpesin qolına alıp juwırıp keldi”. Bul jerde adamnıń qattı quwanǵan halatı frazeologizmlerdiń járdeminde kórkem hám anıq berilgen.

Varvarizmler – latınsha barbaris – kelgindi sózinen qáliplesken atama. Kórkem shıǵarmada basqa tilllerden kirgen sózlerdi, sóz birikpelerin, gáplerdi varvarizmler dep ataydı. Varvarizmler súwretlew qurallarınıń biri bolıp, kóbinese, shıǵarma jazılıp atırǵan tilde ekvivalent sózler tabılmaǵan jaǵdaylarda qollanıladı. Varvarizmniń túrleri bar. Francuz tilinen kirgen sózler gallicizm, nemec tilinen kirgen sózler germanizm, arab tilinen kirgen sózler arabizm, parsı tilinen kirgen sózler parsizm yamasa iranizm, túrkiy tillerden kirgen sózler túrkizm dep ataladı.

Varvarizmlerdi kózsiz qollana beriwge bolmaydı, bul jaǵdayda shıǵarmanıń tili shubarlanıp, onıń kórkemlik dárejesi tómenleydi. Sonlıqtan, varvarizmlerdi súwretlep otırǵan dáwir ruwxın, tipik sharayatlardı beriw ushın, qaharman xarakterin daralastırıw ushın qollanadı. Varvarizmler avtor jaratıp otırǵan obrazdı bayıtıw, kórkeytiw ushın járdem beredi.

«… A-al, ózińiz neǵıp júrsiz mobiliyzaciyanıń mapazında, aqsaqalsız… Nu chto-j, bir bandit kulak qamalǵan eken, siz ne, advokatsız ba!... “Wákildiń barıwın kútiń!” dep, xat jazǵan bolsa, nu chto-j, ispolkom-húkúwmet, kútiń, nu chto-j,…

– Oybay-aw, - dedi hawlıǵıp, jındı ma, birew ayǵaylap júgirip keledi, - dedi aytıp awız jıyǵan joq. – Tınısh! - dedi Tayırov qolın joqarı kóterip. – Sizge

63

balaqay, kim ikani kirek emes, ne degeni kerek. Tak-chto, qulaǵıńızdı tutıp

turǵaysız, - dep gá tatarsha, gá orısshanı sapırıstırdı da Sayımbetti bir tekshe tómenletip, wazdı basqardı da kete berdi. – Sóz oblasttıń kórnekli rabotnigi, usı Xalqabadtıń qızı Shotan qızı Sulıwshashqa…» (Sh.Seyitov).

Mısaldaǵı astı sızılǵan sózler kórkem shıǵarmada túrli millet wákilleriniń obrazın individuallastırıw máqsetinde qollanılǵan.

Jargon – francuzsha jargon – buzılǵan til degendi ańlatadı. Belgili bir toparlarǵa ǵana túsinikli bolǵan jasalma til. Jargon shártli til retinde qollanılıp, aytılatuǵın pikirler, túsinikler jumbaqlastırılıp basqalar ushın túsiniwge qıyın boladı. Mısalı, “Alpamıs” dástanında Alpamıs óziniń qalıńlıǵı Barshındı izlep shıqqanda Qarajan qalmaq penen ushırasadı hám qalıńlıǵın izlep júrgenin jargon menen astarlap aytadı:

Aldın baslap ketken ol qara narım,

Keyninen ketkendi quba ingeni,

Ortasında ketti aqsha botası,

Moynında ketkendi altın buydası.

(“Alpamıs” dástanınan).

Bul jerde Alpamıs, “qara nar” dep Barshınnıń atası Baysarını, “quba ingen” dep onıń anasın, “aqsha bota” dep Barshınnıń ózin aytıp turıptı.

Vulgarizm – latınsha bulgaris – turpayı degendi bildiredi. Kórkem shıǵarmalarda ushırasatuǵın, ádebiy tildiń ólshemlerine úylespeytuǵın, turpayı yamasa stilistikalıq jaqtan natuwrı sózler.

Vulgarizmler, kóbinese, qaharmannıń tilinen tuwra gápler menen beriledi hám onıń daralanǵan ózgesheligin, jekke xarakterin, ol jasaǵan ortalıqtı, onıń mádeniy dárejesin beriw ushın qollanıladı. Mısalı: “Diywaldıń arjaǵında bolsa qudaqudaǵay bolarınıń aldındaǵı sınaqtan ótip, óziniń kim ekenligin kórsetip qoyıw ushın eki qatın jaq jarıstırıp atırǵan edi:

-Óziń pasmanda bolsań da kewiliń aspanda” sharıqlaydı-á!

-Kim pasmanda? Kimdi bassınasań sen, shirkin. Kókiregine qara bunıń. Kókiregińdi qara jer basqır!

64

-Kelmey atırıp iyttey qappa!

-Iyt sendey boladı!”

(Uzaqbay Pirjanov . “Qızıl kendirdiń gúlleri” povestinen).

Kásiplik leksika kórkem tilde tiyisli orınlarda qollanıladı. Bunda qanday da bir kásip-kárge tiyisli sózler tildiń obrazlılıǵın, súwretlewdiń isenimliligin arttırıw ushın qollanıladı. Mısalı, balıqshılıqqa, diyqanshılıqqa, teńizshilikke, baǵmanshılıqqa, sharwashılıqqa, qurılısqa, oqıtıwshılıqqa h.b. kásiplerge tán sózler jazıwshınıń yamasa ádebiy qaharmannıń tilinde qollanıladı.

Onseri bel menen siyseri ketpen,

Jantaq dásteletip, tamır gewletken,

Kegeyli, Esimjap, Qanjap, Qızketken,

Talay qazıwlardıń boldıń beldarı.

(I.Yusupov).

Bul mısalda onseri bel, siyseri ketpen, qazıw, beldar sózleri diyqanshılıq kásibine tiyisli sózler bolıp esaplanadı. Jáne bir mısal:

Aldın baslap ketken ol qara narım,

Keyninen ketkendi quba ingeni,

Ortasında ketti aqsha botası,

Moynında ketkendi altın buydası.

(“Alpamıs” dástanınan).

Bul mısalda qara nar, ingen, bota, buyda sózleri sharwashılıq kásibine tiyisli sózler.

Kórkem fonetika (Kórkem tildiń fonetikalıq dúzilisi)

Poeziya yamasa proza tiliniń seslik quramına, onıń túrli-túrli qubılıwlarına kórkem fonetika delinedi. Dawıslı hám dawıssız seslerdiń, pátli hám pátsiz buwınlardıń, tıńǵınıń (pauzanıń), intonaciyanıń, sózlik hám seslik qaytalawlardıń tiyisli orınlarda qollanılıwı kórkem fonetikalıq qubılıslardan.

Kórkem teksttiń seslik dúzilisi kópshilik jaǵdaylarda seslik qaytalawlar arqalı kórinedi. Seslik qaytalawlar súwretlenip atırǵan obyektti (adam, waqıya, peyzaj h.t.b.) yamasa ishki sezimlerdi kórkemlep beriwde úlken orın tutadı. Mısalı, qosıq

65

qatarlarınıń aqırındaǵı uyqaslar seslik qaytalawdıń bir túri. Seslik qaytalawdıń bunday túrin ilimde epifora dep ataydı. Epiforalar qosıq tekstiniń qulaqqa jaǵımlı esitiliwin támiyinleydi hám onıń kórkemligin arttıradı. Mısalı:

Miynet penen jandı qıynap,

Kórmey bir kún qonaq sıylap,

Ishpey-jemey maldı jıynap,

Qashan ráhátlanadursań?

(Berdaq).

Seslik qaytalawlar qosıq qatarlarınıń aqırında ǵana emes, al basında da ushırasadı. Seslerdiń qosıq qatarlarınıń basında qaytalanıwın ilimiy tilde anafora yamasa birgelkili baslanıw dep júritedi. Anafora qosıqtıń tásirsheńligin (emocionallıǵın) támiyinlew ushın qollanılatuǵın kórkem usıl. Anafora sózlerdiń

intonaciyasın kúsheytiw menen birge ırǵaqqa da tásir jasaydı. Dáwletiy panah!

Sen meniń dáryamdı burǵanıń joq,

Sen meniń ulımdı urǵanıń joq,

Sen meniń haqımdı jırǵanıń joq,

Sen maǵan húkimdar bolıp, eńsemde turǵanıń joq!

Sonda hám sen qurıǵanıń joq!

Sen barsań házirgi shahsımaqlarda!

(Sh. Seyitov. “Góristandaǵı gúbirliler”).

Seslik qaytalawlar qosıq qatarlarınıń ortalarında da ushırasadı.

Oylanbasań árman jaman,

Gúreskende dárman jaman,

Nadan bolma, aman-aman,

Jaqın-juwıqtı bilgeysiz.

(Berdaq).

Qosıq qatarlarında dawıslı seslerdiń qaytalanıwın assonans degen atama menen ańlatadı. Assonanslar qosıqta uyqastıń tolıq emes túrin dúziwde qollanıladı.

Ańlarsań ba? Men ózimdi baxıtlı sezsem,

66

Tanıladı janım kózimnen,

Tasar kewlim. Kókiregimde sesler siresken,

Hám: Shıqsam-der sırtqa ishimnen.

(Dáwlen Aytmuratov).

Gápte yamasa qosıq qatarlarında dawıssız seslerdiń jiyi-jiyi qaytalanıp keliwi (kópshilik jaǵdaylarda sózdiń basında qaytalanıwı) alliteraciya dep ataladı. (Latınsha al qaraqalpaqsha ǵa-ge, qa-ke hám da-de, ta-te jalǵawlarına sáykes keledi, littera – hárip degendi ańlatadı). Mısalı:

Kózim salsam qay bir qusqa,

Qustan qustıń túri basqa,

Tarlan salmay ótken bosqa,

Suńqardıń qádirini bilmes.

(Abbaz Dabılov).

yamasa:

Qap-qapaq qashıń qaqarǵa qaqıshan súmbilleriń,

Kep-kirpik kózlerińdur tıyǵı jawhar tilleriń.

(Ájiniyaz).

Bul mısallarda q, k, t sesleri jiyi-jiyi qaytalanıp qosıqtıń emocional tásirsheńligin kúsheytip, onıń kewilge qonımlılıǵın támiyinlep tur.

Biraq sonı da aytıw kerek, alliteraciyalardı shennen tısqarı qollanıw shıǵarmanıń kórkemligine ziyan keltiredi.

Kórkem shıǵarmada seslik eliklewler ónimli qollanıladı. Olardı ilimde onomatopeya dep te ataydı. Tábiyattaǵı yamasa átiraptaǵı hár qıylı seslerge,

ısqırıq, kúlki, jılawǵa, sonday-aq haywanlardıń, quslardıń dawıslarına eliklew hám olardı xatqa túsiriw seslik eliklewler dep ataladı.

Buldozershi-i!

Ayda-ayda-a!

Gúr-gúrr…

Dir-dir silkindi jer!

Gúrs-gúrs! Parsh-parsh! Gúrtildiler!...

67

Jarq-jurq, jarq-jurq…

(Shawdırbay Seyitov. “Qıyal atawı”).

Bul mısalda jazıwshı seslik eliklewlerdi qollanıw arqalı jer ózlestiriw sıltawı menen gózzal tábiyattı jónsiz qurtıwshılar hám tábiyat qorıqshıları arasındaǵı keskinlesken jaǵdaydı (keskin konfliktti) kórkem súwretlep beredi.

Kórkem shıǵarmada avtor personajdıń túrli keypiyatın beriw, onıń xarakterindegi ózgerislerdi tolıq kórsetiw ushın jazıwda bir kontekstte bir sózdi hár túrli fonografik (seslerdi sozıp aytıw yaki bir sózde bir sesti sanalı túrde arttırıp jazıw) kórinislerde isletedi.

Rus ilimpazı N.S.Trubeckoy «Til sesleriniń ózgeriske ushırap aytılıwı adamnıń psixologiyalıq jaǵdaylarına baylanıslı»1 dep atap kórsetse, qaraqalpaq ilimpazı A.Bekbergenov kórkem shıǵarma tilindegi bunday fonetikalıq qubılıslardı, yaǵnıy sózdiń buzılıp аytılıwın shıǵarmа оbrazlılıǵı ushın paydalanılıwı múmkin dep tastıyıqlaydı2. Ózbek ádebiyatshısı D.Quranov sózlerdiń bunday “normadan shıǵınıp” aytılıw qubılısın, birinshiden, dáwir ruwxın sáwlelendiriw ushın, ekinshiden, orın koloritin beriw ushın, úshinshiden, personaj tilin individuallastırıw ushın, tórtinshiden, súwretlew predmetine múnásibetlerdi sáwlelendiriw ushın qollanıladı3 dep keltiredi. Usınday kórkem-estetikalıq maqsetlerge bola ádebiy shıǵarmalarda tildegi túpkilikli sózler hár qıylı fonetikalıq ózgerislerge ushırap qollanıladı. Máselen, Sh.Seyitovtıń «Shırashılar» romanında bunday qubılıs eshekli Esjan ǵarrını ortaǵa alǵan aǵalı-inili Aman menen Orazdıń sırtınan ańlıp kiyatırǵan Ǵarlınıń obrazın onıń óziniń ishki oyları arqalı ashıwda tómendegishe sheber qollanılǵan:

“Bul dúnya men ushın alaqannan da tar, qurıp qalǵan dúnya!.. – Sarsıldı jigit.

– Maǵan endi tınısh jasaw joq, biytárep jasaw jo-oq! Áshirdiń ólimi kútedi meni,

Áshirdi-ińń!.. Sárdardıń wádesi qáne, úylendirgeni qáne! Mınaw ǵarrınıń qızın hám men túwe ózinen de qızǵanıp, Aǵajan iyshanǵa inam etpekshi!.. Bizge yar

1Трубецкой Н.С. Основы фонологии. 2-е издание. Москва, “Апсект Пресс”, 2000. стр. 24.

2Бекбергенов А. Кӛркем шығарма тилин үйрениўдиң айырым мәселелери. ∕∕ “Әмиўдәрья”, 2003, № 5-6, 122- б.

3Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. Darslik. Toshkent, “Navoiy universiteti”, 2018, 261-262-bb.

68

qushuw jo-oq, Áshirdey gellemiz bir jaqqa, ózimiz bir jaqqa jumalap, gór qushıw, jer qushıw ba-ar!..» (Shawdırbay Seyitov. “Shırashılar”). Sonday-aq:

Górista-an!

Jańa górdiń joq sańlaǵı!..

Dúmpekler! – Dúmpek bolıp qurıǵan adam!..

(Shawdırbay Seyitov. “Góristandaǵı gúbirliler”).

Bunda seslik ózgerisler orın koloritin beriw ushın qollanılǵan. Biraq bul usıl arqalı shayır óziniń ómir hám ólim, iyman hám insap, hújdan hám hújdansızlıq, mehir hám ǵázep, gúná hám sawap túsinikleri haqqındaǵı emocional (tásirsheń) oy-pikirlerin beredi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Ádebiy til hám sóylew tili haqqında túsinik beriń.

2.Kórkem ádebiy til hám onıń ózgeshelikleri tuwralı túsinigińizdi aytıń.

3.Kórkem tildiń leksikası tuwralı túsinik beriń. Onıń qanday quralları bar?

4.Varvarizm hám vulgarizmlerdiń bir-birinen ayırmashılıǵı nede? Olar kórkem shıǵarmada qanday maqsette qollanıladı?

5.Kórkem tildiń fonetikası tuwralı túsinik beriń. Onıń qanday túrleri bar?

6.Assonans hám alliteraciya degenimiz ne? Olardıń bir-birinen ayırmashılıǵı

bar ma?

7.Anafora hám epiforalarǵa sıpatlama beriń, bir-birinen parqın ajıratıń.

8.Onomatopeya degenimiz ne?

9.Kórkem shıǵarmada seslerdi sozıp aytıw yaki bir sózde bir sesti sanalı túrde arttırıp jazıw qanday kórkemlik xızmet atqaradı?

9-tema. SÚWRETLEW QURALLARÍ HÁM USÍLLARÍ

Jobası:

1.Kórkem tilde troplardıń (awıspalı mánistegi sózlerdiń) xızmeti.

2.Kórkem tilde stilistikalıq figuralardıń (kórkem súwretlew usıllarınınıń) xızmeti.

3.Kórkem punktuaciya.

69

Tayanısh sózler: troplar, metafora, epitet, metonomiya, sinekdoxa, giperbola, litota, ironiya, simvol, teńew, janlandırıw, allegoriya; stilistikalıq figuralar, ritorikalıq sorawlar, intonaciya, pauza, ritorikalıq qaratpalar, úndewler, tákirarlawlar, antiteza, inversiyalar; kórkem punktuaciya.

Kórkem súwretlew qurallarınıń keń tarqalǵan túri – troplar – basqa nársege aynalıw, ózgeriw mánisin ańlatadı. Kórkem shıǵarmada troplar bir nárseni súwretlew ushın sózdiń túpkilikli mánisinde emes, al basqa ózgergen, awıspalı mánisinde beredi. Mısalı, “Mına jaman ketegimnen kirip-shıqqanıma shúkir etip júrmen”. Bul jerde “jaman ketek” tawıq ketek yamasa iyt ketekti ańlatpaydı, al usı sózlerdi aytıwshı adamnıń turaq jayın ańlatadı. Ketek sózi menen ol óziniń turaq jayınıń sánsiz hám tómen jaǵdayda ekenin obrazlı túrde bildirip tur.

Troplardıń (awıspalı mánis beriwdiń) birneshe túrleri bar: metafora, epitet, metonimiya, sinekdoxa, giperbola, teńew, litota, ironiya, allegoriya, simvol (ramz, nıshan), janlandırıw (olicetvorenie) h.t.b.

Metafora – grekshe awıstırıw, ózgertiw sózinen (meta – qaytadan, phora – kóshiremen). Kórkem súwretlew qurallarınıń biri. Metafora – zatlardı bir-birine megzetiwge tiykarlanǵan awıspalı súwretlewdiń túri. Metafora teńewdey etip zatlardı salıstırmaydı, al uqsatadı, megzetedi. Mısalı, “Ol arıslanday jigit” degen gápte jigit arıslanǵa salıstırıladı hám ol teńew bolıp sanaladı, al “Ol arıslan jigit edi” degen gápte jigit arıslanǵa megzetiledi hám ol metafora bolıp esaplanadı.

Sánemler qolında tillá saz edim,

Háwijge keltirer jánan bolmadı.

Tuǵırımda talpınǵan alǵır baz edim,

Qálpe-sáyyadlarım maman bolmadı.

(Ájiniyaz).

Ómir jıldırım-aw, waqıt jıldırım!..

Awıl saǵınıshı – Aq tulpar-aw bul!..

(Sh.Seyitov)

70