Ádebiyattanıw teoriyası (2020, Járimbetov, Sagidullaeva)

shárti. Eger de epikalıq obraz kitap oqıwshınıń abstrakt oylaw, súwretlengen waqıyanı kóz aldına elesletiw uqıbına mólsherlep jaratılsa, dramalıq obraz personajlardıń sóylewi (dialog, monolog) hám bas personajlardıń ruwxıy dramasınıń keskinlesiwi dramalıq obrazdıń xarakterli belgilerinen bolıp tabıladı. Mısalı, ullı dramaturg Shekspirdiń “Otello” tragediyasında shiyelenisken waqıyalar iyrimine túsken Otellonıń ruwxıy dramasın kórsetiw arqalı dramalıq obraz jaratılǵan.

Kórkem shıǵarmalarda tiplik obraz degen de túsinik bar. Onı tómendegishe túsindiriw múmkin. Tiplik obraz – kórkem shıǵarmada súwretlenip atırǵan dáwirge tán bolǵan ulıwmalıq, ortaq belgilerdi, sol dáwir adamlarınıń qásiyetlerin ózine jámlegen, personajlardıń tipiklestirilgen obrazı. Eń baslısı, biz tiplik obraz arqalı jazıwshı súwretlep otırǵan dáwirdi bir tutas túsinip hám onıń baslı belgilerin durıs ańlay alamız. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń “Kózdiń qarashıǵı” romanındaǵı Jaqsılıq Dáwletov, Sh.Seyitovtıń “Xalqabad”ındaǵı Qudaybergen Shundıy, Qunnazar aqsaqal (1-2-kitaplarda), K.Mámbetovtıń “Hújdan”ındaǵı Qasım, O.Ábdiraxmanovtıń “Bosaǵa” romanındaǵı Nazar h.t.b. personajlar súwretlenip atırǵan dáwirdiń ózgesheliklerin, qarama-qarsılıqların, adamlardıń uqsas xarakterlerin ózine sińirgen hám xarakterleri real ashılǵan tiplik obrazlar. Sonıń menen birge tiplik obrazlar qaharmanlardıń individual, jekke minez-qulqına, xarakterine qarsı kelmeydi. Jazıwshı jekke belgiler menen ulıwmalıq, tipiklik belgilerdi tıǵız birlestirse, yaǵnıy jekke belgiler arqalı tiplik jaǵdaylardı berse − ol, demek, sheberlik degen sóz.

Obraz hám xarakter. Kórkem shıǵarmada obraz jaratıw, kóbinese, qaharman xarakterin ashıw arqalı iske asirıladı. Xarakter termini sózlik mánisi boyınsha grek tilindegi charekter – ózine tán ózgeshelik, belgi degendi ańlatadı. Jazıwshı ózi jaratıp otırǵan obrazdıń isenimliligin, kórkemligin, tásirsheńligin kúsheytiw ushın qaharman xarakterin jaratadı. Onıń jekke adamgershilik qásiyetleri, minez-qulqı, oy-órisi, ishki dúnyası, rúwxıy jaǵdayları, is-háreketleri sol qaharman jasap turǵan social-jámiyetlik ortalıq, tariyxıy sharayatlar menen tıǵız baylanısta súwretlenedi.

Kórkem shıǵarmadaǵı, mısalı, romandaǵı yaki dramadaǵı barlıq qatnasıwshılardıń

21

xarakterleri jaratıla bermeydi, al bas qaharmanlardıń hám olarǵa kútá jaqın personadlardıń xarakterleri jaratıladı. Mısalı, Sh.Seyitovtıń “Shırashılar” romanındaǵı bas qaharman Esjan ǵarrı obrazı onıń jekke xarakteri arqalı ashılǵan. Esjan ǵarrı óz miyneti menen kún keshiretuǵın, aq kóńil, keń peyil, miymandos adam. Ol XX ásirdiń basında júz bergen awdarıspaqlardı, púqaralıq urıslardı jaman kóredi. Adamlardıń ne ushın aqlarǵa hám qızıllarǵa bólinip qan tógispe urıs júrgizetuǵınlıǵına túsinbeydi. Ol úyine kelgen qızıllarǵa da, aqlarǵa da shay-súwın berip otıra beredi. Jazıwshı Esjan ǵarrınıń jekke xarakterin ashıw arqalı jaqsı insanǵa tán ullı gumanistlik qásiyetlerdi bere alǵan hám qan tógispe urıslarǵa jek kóriwshilik sezimlerin oyata alǵan.

Folklorlıq dóretiwshilikte, sonday-aq áyyemgi hám orta ásirler ádebiyatlarında jekke xarakter jaratıw dástúri joq. Olarda qaharmanlar ózleriniń isháreketleri, idealları arqalı pútin bir xalıqtıń, qáwimniń, sociallıq topardıń jıynaqlanǵan obrazın bere aladı. Máselen, Alpamıs óziniń is-háreketi, arzıw-

ármanları arqalı feodallıq ala awızlıqtan bólinip ketken gúlli Qońırat eliniń birlesiw, tınısh-tatıw, amanlıqta jasaw ármanların sáwlelendiredi.

Qaharman obrazın onıń jekke xarakteri arqalı jaratıw dástúri jańa burjuaziyalıq Evropa ádebiyatında qáliplesken hám XIX ásir realistlik ádebiyatta gúllep rawajlanǵan.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Kórkem obraz degenimiz ne? Onıń qanday túrleri bar?

2.Kórkem obraz estetikalıq qásiyetleri boyınsha qanday túrlerge bólinedi?

3.Komediyalıq obraz tuwralı túsinik beriń.

4.Tragediyalıq obraz tuwralı túsinik beriń.

5.Unamlı hám unamsız obrazlar tuwralı ne bilesiz?

6.Kórkem obraz janrlıq qásiyetleri boyınsha qanday túrlerge bólinedi?

7.Epikalıq obrazlar tuwralı túsinik beriń.

8.Lirikalıq obrazlar tuwralı túsinik beriń.

9.Dramalıq obrazlar haqqında túsinik beriń.

22

4-tema. ÁDEBIY TÚRLER HÁM JANRLAR

Jobası:

1.Ádebiy túrler hám janrlar tuwralı ulıwma túsinikler.

2.Epikalıq túr tuwralı ulıwma túsinik.

3.Epostin ishki bóliniwi: dástanlar, ertekler, mifler, ańızlar, romanlar, povestler, gúrrińler, novellalar, ocherkler, eske túsiriwler (memuarlar), tımsallar,

anekdotlar h.t.b.

4. Házirgi zaman romanınıń sıpatlı belgileri.

Tayanısh sózler: janr, epos, dástan, ertek, mif, ańız, roman, povest, gúrriń, novella, ocherk, eske túsiriw (memuar), tımsal, anekdot.

Janr francuz sózi bolıp, túr, jınıs degendi ańlatadı. Janr kórkem sóz óneriniń rawajlanıwınıń barısında qáliplesken túrler bolıp esaplanadı. Ádebiy túr yamasa janr degende estetikalıq sezimlerdi beriw usılları, kórkem súwretlew shártleri, tematikalıq, mazmunlıq qásiyetleri bir-birine uqsas yamasa kútá jaqın bolǵan shıǵarmalardıń toparına aytıladı. Janr – bul turmıs shınlıǵın kórkem súwretlewdiń barısında jazıwshı (shayır) niyet etken ideyalardı beriwdiń usıllarınıń biri. Eger jazıwshı turmıs haqıyqatlıǵın, óziniń ideyasın waqıyalardı súwretlew, yaǵnıy syujetler arqalı bermekshi bolsa, onda ol súwretlewdiń epika túrin tańlaydı. Eger sóz ustası óziniń aytajaq ideyasın ishki sezimler, ruwxıy keshirmeler arqalı emocional (tásirsheń) formada bermekshi bolsa, onda ol ádebiyattıń lirika túrine múrajat etedi. Solay etip, turmıs shınlıǵın, ruwxıy keshirmelerdi kórkem sáwlelendiriw boyınsha hárbir ádebiy túrdiń (janrdıń) ózine tán kórkemlik múmkinshilikleri, súwretlew qurallarınan paydalanıw usılları, qullası, hárbir janrdıń ózine tán turaqlı kórkemlik qaǵıydaları qáliplesedi. Ádebiy túrdi, janrdı durıs tańlaw, janrdıń múmkinshiliklerinen durıs paydalanıw shıǵarmanıń qunın kóterip, jazıwshınıń sheberligin arttıradı. Sonıń ushın da, ayırım kórnekli jazıwshılar tuwralı óz janrınıń ustası yamasa sheber romanshı, sheber lirik, sheber satirik, sheber dramaturg dep ataydı.

23

Shıǵarmanıń qaysı ádebiy túrge (epos, lirika, drama) tiyisliligine qaray onıń janrlıq ózgeshelikleri anıqlanadı. Mısalı, epikalıq janrlar, lirikalıq janrlar, dramalıq janrlar, liro-epikalıq janrlar. Hárbir ádebiy jınıs (túr) óziniń ishki bóliniwlerine iye. Mısalı, epos bolsa roman, povest, gúrriń, oсherk, yadnamalar (eske túsiriwler) hám t.b. bolıp jiklenedi. Lirika – ǵázzeller, muxammesler, rubayılar, sonetler, oktavalar bolıp ajıraladı. Dramalıq túr komediya, tragediya, drama, melodrama hám t.b. bolıp tarmaqlanadı.

Shıǵarmalardı bayanlaw túrine qaray geyde proza janrı yamasa poeziya janrı dep te ajıratıw ushırasadı. Bul terminler, kóbinese, ámeliy is babında ǵana qollanıladı. Negizinde, proza hám poeziya ádebiy janrlar emes, al kórkem tildiń formaları, túrleri bolıp tabıladı.

Solay etip, kórkem ádebiyattı úsh túrge bóliw (epos, lirika, drama) ilimde

Aristotel zamanınan berli dástúr bolıp kiyatır. Bul qádeni sońǵı dáwirlerdegi ádebiyatshı alımlar da quwatlap kelmekte. Degen menen, kórkem ádebiyatta shıǵarmalardıń sonday túrleri bar, olardı tolıǵı menen yaki lirikaǵa, yaki epikaǵa, yaki dramaǵa jatqarıp bolmaydı. Aytayıq ballada, poema janrlarında jazılǵan shıǵarmalar ózinde lirikalıq qásiyetlerdi de, epikalıq qásiyetlerdi de jámleydi. Mısalı, I.Yusupovtıń “Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq” poeması lirikalıq sezimlerdi beriwden baslanadı, sońınan epikalıq syujet (waqıya) baslanadı, waqıyalar arasında jáne de lirikalıq sheginisler berip barıladı. Nátiyjede, shıǵarma liro-epikalıq sıpatqa iye boladı.

Ayırım shıǵarmalarda hám lirikalıq, hám dramalıq qásiyetler teńnen qollanıladı. Sonlıqtan, olarǵa liro-dramalıq shıǵarmalar dep janrlıq atama beriledi.

Mısalı, I.Yusupovtıń “Aktrisanıń ıǵbalı” shıǵarması hám dramaturgiya, hám lirika talaplarına ılayıqlap jazılǵan. Onda lirikalıq sezimler, keshirmeler beriledi, sonıń menen birge dramaturgiyanıń elementleri de qollanıladı. Bunday shıǵarmalardı janrlıq belgileri boyınsha liro-dramalar dep ataydı. Bunday birneshe janrlıq belgilerdi ózinde jámleytuǵın shıǵarmalardı ádebiyattanıwda qospaq janrlar dep te júritiledi.

24

Kórkem ádebiyattaǵı usınday hám basqa da janrlıq qubılıslardı úyrengen ádebiyatshı alımlar olardı ádebiyattıń tórtinshi túri dep belgilewdi usınadı. Olardıń birewleri satiranı óz aldına túr dep qarap, onı ádebiyattıń tórtinshi túri dep esaplawdı usınıs etedi1.

Ekinshileri liro-epikalıq janrdaǵı shıǵarmalardı (poemalardı, balladalardı, tımsallardı), sonday-aq ádebiy publicistikalıq shıǵarmalardı (ocherklerdi, pamflet, felyetonlardı) ayrıqsha túrlerge jatqaradı2. Al, úshinshileri bolsa, naqıl-maqallar, jumbaqlar, aforizmler, gnomalar, xokku, fard, epigramma sıyaqlı kishi janrlardı toplap, olarǵa paremiyalar dep atama berip, ádebiyattıń tórtinshi túri bolatuǵının tastıyqlaydı3. Sonıń menen birge joqarıda keltirilgen qospaq janrlardı ádebiyattıń aralıq túrleri dep, al ádebiy-publicistikalıq janrlardaǵı shıǵarmalardı (ocherk, esse h.t.b.) ádebiy túrlerge qosılmaytuǵın bólek formalar dep qabıllawdı usınatuǵın ádebiyatshılar da bar4. Biraq bul pikirler ele usınıslar dárejesinde turıptı. Sonlıqtan, sabaqlıqlarda, oqıw qollanbalarında janrlıq tallawlar ádebiyattıń burınǵı úsh túri tiykarında júrgizilmekte.

* * *

EPOS

Epos termini áyyemgi grek tilinen alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha

áńgime, ertek degendi bildiredi. Epos – ádebiyattıń úsh túriniń biri. Óziniń janrlıq qásiyeti boyınsha waqıyanı hám oǵan qatnasatuǵın adamlardı kórkem bayanlap, súwretlep beretuǵın shıǵarmalardıń túri. Epikalıq shıǵarmada, eń birinshi náwbette, syujet bolıwı kerek. Áyyemgi grek filosofı Aristotel (b.e.sh. 384-322) birinshi márte kórkem ádebiyattı epos, drama, lirika dep úlken úsh toparǵa bólgen edi. Onıń aytıwı boyınsha, eger jazıwshı (Aristoteldiń termini boyınsha “poet”) waqıyalardı bayanlaǵanda olardan ózin bólek tutsa, olarǵa ózi qatnaspay olar tuwralı sırttan qalıs bayanlasa, onda bul shıǵarma epos túrine jatadı. Ol mısal

1Эльсберг Я. Сатира. // Словарь литературоведческих терминов. Москва, “Просвещение”, 1974, сс. 342-343.

2Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.T. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Москва, “Высшая школа”, 1970, сс. 324-331, 335-339.

3Саримсоқов Б.И. Бадийийлик асослари ва мезонлари. Тошкент, 2004, 80-81, 88-89-бб.

4Хализев В.Е. Теория литературы. Изд. 2-е. Москва, “Высшая школа”, 2000, cc. 316-318.

25

retinde Gomerdiń “Iliada” hám “Odisseya” dástanların keltiredi. XIX ásirde jasaǵan ullı rus ádebiyatshısı V.G.Belinskiy de (1811-1848) usı pikirdi quwatlap, eposta jazıwshı (poet) bolıp ótken waqıyalardıń ápiwayı bayanlawshısı ǵana bolıp esaplanadı dep aytqan edi. Mısalı, Aybektiń “Nawayı”, Muxtar Áwezovtıń “Abay jolı” romanlarında, Sh.Aytmatovtıń “Razı bol, Gúlsarı” povestinde, T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı” trilogiyasında, Sh.Seyitovtıń “Xalqabad” roman-tetralogiyasında avtorlar súwretlenip atırǵan waqıyalarǵa ózleri tikkeley qatnaspaydı, al olardı sırttan bayanlaydı, olarda avtordıń roli kórinbeydi, avtorlar waqıyalardan ózlerin bólek tutadı, tek bayanlawshı sıpatında kórinedi.

Epikalıq shıǵarmalardıń jáne bir baslı qásiyeti − syujettiń rawajlanıwınıń barısında personajlardıń ara qatnasıqlarında qarama-qarsılıq (konflikt) rawajlanadı. Al, bul konflikt personajlardıń jekke xarakterlerin qáliplestiredi. Mısalı, Sh.Aytmatovtıń “Razı bol, Gulsarı” povestinde qarapayım miynetkesh jigit, xalıq wákili Tanabay menen sovetlik dáwirdegi rayonlıq partiya basshıları arasında qatań qarama-qarsılıq kelip shıǵadı. Mine, usı konflikttiń barısında Tanabaydıń ádalatlıq ushın gúresten tayınbaytuǵın minezi, xalıq mápin hámme nárseden joqarı qoyatuǵın hasıl qásiyeti kórinedi. Qullası, konflikt tiykarında Tanabaydıń jekke xarakteri qáliplesedi.

Epos termini ádebiyattanıw iliminde eki mániste qollanıladı: birinshisi – ulıwma epikalıq shıǵarmalar mánisinde, yaǵnıy ádebiy túr sıpatında, ekinshisi – xalıq eposları, xalıq dástanları mánisinde. Mısalı, “Alpamıs”, “Qoblan” dástanları ilimde eposlar dep te atala beredi.

Súwretlenetuǵın waqıyalardıń kólemine, waqıttıń uzınlı-qısqalıǵına baylanıslı epostıń úlken, ortasha hám kishi túrleri qáliplesken. Úlken formalarına epopeyalar, qaharmanlıq dástanlar, romanlar kiredi.

Epopeya termini bayanlaytuǵın waqıyaları kólemi boyınsha kútá úlken hám quramalı, súwretleytuǵın waqtı uzaq, turmıstıń túrli táreplerin keń qamtıytuǵın shıǵarmalar toparın belgilew ushın qollanıladı. Epopeya óz ishine birneshe romanlardı qamtıwı múmkin. Mısalı, L.Tolstoydıń “Urıs hám paraxatshılıq”, M.Sholoxovtıń “Tınısh Don”, M.Áwezovtıń “Abay jolı”, qaraqalpaq jazıwshıları

26

T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı”, Sh.Seyitovtıń “Xalqabad”,

K.Mámbetovtıń “Posqan el” romanları eki, úsh, tórt romanlardı óz ishine aladı hám epopeyanıń úlgisi bola aladı.

Roman turmıstı, jámiyetlik qubılıslardı, jekke táǵdirlerdi, waqıyalardı keń kólemde, tutas syujet ishinde súwretleytuǵın shıǵarma. Roman janrı óziniń kótergen máseleleri jaǵınan da, turmıstı keń qamtıwı jaǵınan da birneshe gúrriń hám povestlerdiń wazıypasın bir shıǵarma kóleminde atqara aladı. Sonıń ushın da, roman janrı basqa janrlarǵa qaraǵanda kútá quramalı hám qospalı, birneshe janrlardıń belgilerin ózine sińirgen sintetikalıq sıpatqa iye. Usınday qásiyetleri menen de ol realistlik ádebiyattıń, ulıwma, hárqanday milliy ádebiyattıń jetilisken janrı bolıp esaplanadı. Belinskiydiń durıs kórsetkenindey, roman − bul xalıqtıń joqarı rawajlanǵanlıǵınıń belgisi.

Qaraqalpaq ádebiyatında roman janrı shın mánisinde XX ásirdiń 50-jıllarınıń aqırında qáliplesti hám rawajlanıw jolına tústi. Usı jılları qaraqalpaq ádebiyatında dáslepki romanlar A.Begimovtıń “Balıqshınıń qızı”, J.Aymurzaevtıń “Ámiwdárya boyında”, Ó.Ayjanovtıń “Aral qushaǵında” romanları járiyalandı. Bul janr sońınan T.Qayıpbergenovtıń “Sońǵı hújim” (1960), “Qaraqalpaq qızı” (1963), K.Sultanovtıń “Aq dárya” (1963) romanları menen tolıstı. Sonıń menen birge qaraqalpaq ádebiyatı házirgi romannıń roman-dilogiya (T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq qızı”), roman-trilogiya (T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı”) hám roman-tetralogiya (Sh.Seyitovtıń “Xalqabad”) sıyaqlı birneshe túrleri menen jáne de bayıdı, onıń súwretlew múmkinshilikleri keńeydi, kórkemlik dárejesi kemkem ósip barmaqta. Bulardıń barlıǵı milliy kórkem dástúrler menen birge pútkil dúnya ádebiyatınıń roman dóretiwdegi tájiriybeleriniń birikpesinen (sintezinen) payda bolǵan qaraqalpaq ádebiyatınıń janrlıq rawajlanıwındaǵı jańa ózgeshelikler bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq romanınıń payda bolıw, qáliplesiw, rawajlanıw jolların, ondaǵı geypara teoriyalıq máseleler qaraqalpaq ádebiyatshıları J.Narımbetovtıń «Karakalpakskiy roman», Á.Qojıqbaevtıń “Qaraqalpaq romanı”, Z.Nasrullaevanıń “Problema tipa i xaraktera v sovremennoy karakalpakskoy proze”,

27

S.Bahadırovanıń “Roman hám dáwir”, P.Nurjanovtıń “Házirgi qaraqalpaq romanı poetikası (kompoziciyalıq hám janrlıq-stillik ózgeshelikleri)” hám “Házirgi qaraqalpaq romanı (syujet hám konflikt poetikası)”,, Z.Bekbergenovanıń “Qaraqalpaq romanlarında kórkem sóz poetikası (1980-2010-jıllar)” degen atamalardaǵı miynetlerinde izertlengen.

Povest kólemi jaǵınan ortasha bolǵan epikalıq shıǵarmanıń bir túri. Ol romannan kishi, gúrrińnen úlken. Povestte romandaǵı sıyaqlı jámiyetlik turmıs waqıyaları, qaharman táǵdiri keń kólemli epikalıq baǵıtta alınbaǵan menen óziniń kótergen máselesi jaǵınan, qaharmanlar xarakterin súwretlewi menen de onnan áhmiyeti tómen emes. Romanda birneshe tariyxıy dáwirdiń mazmunı birneshe waqıyalar hám kóp sanlı qaharmanlar obrazı arqalı ashılsa, al povestte solardıń bir bólegi tereńirek sáwleleniwi múmkin. Sonıń ushın da, másele onıń kóleminde yamasa qaysı janrlıq túrge kirgiziliwinde emes, kórkem shıǵarmanıń sol janrlıq formanı qalay atqara biliwinde, jazıwshı sheberliginde bolıwı kerek. V.G.Belinskiy roman menen povestti usı baǵdardan qarap, bir-birewiniń arasına diywal qoyıp birotala ajıratıp taslamaǵan, olardı oǵırı uqsas hám baylanıslı dep qaraǵan. Usınday sebeplerge baylanıslı bazı bir shıǵarmalardı geyde povest, geyde roman dep esaplaydı. Al, M.Sholoxovtıń “Adamnıń táǵdiri” shıǵarması bolsa, ádebiyatshı alımlar tárepinen bazda gúrriń, al geypara orınlarda povest sıpatında júritiledi hám bular teoriyalıq jaqtan hám is júzinde aytarlıqtay qáte emes.

Kórkem ádebiyattıń bir janrı sıpatında povest basqa xalıqlar ádebiyatında erteden-aq rawajlanǵan bolsa, al qaraqalpaq ádebiyatında bul janrlıq túr XX ásirdiń

30-jılları qáliplesti hám óziniń rawajlanıw jolına tústi. Usı waqıtları dóregen M.Dáribaevtıń “Mıńlardıń biri”, Á.Shamuratovtıń “Eski mektepte” povestlerinen baslap T.Qayıpbergenovtıń “Suwıq tamshı”, “Uyqısız túnler”, “Tánhá ózine málim sır”, Sh.Seyitovtıń “Qashqın”, “Kóp edi ketken tırnalar”, “Isine tirkelip tigilsin!...”, G.Esemuratovanıń “Jiyren”, U.Pirjanovtıń “Qarda qalǵan izler...”, “Apreldiń sońǵi aqshamı”, E.Ótepbergenovtıń “Qumar” povestlerine shekem qaraqalpaq povesti óziniń túrlishe janrlıq, stillik formalarda rawajlanıw jolların bastan keshirdi. Qaraqalpaq povestiniń rawajlanıw jolları, obraz jaratıw sheberligi máseleleri

28

Q.Kamalovtıń “Qaraqalpaq povesti”, J.Esenovtıń “Sheberliktiń sırları” ilimiy miynetlerinde sáwlelengen.

Gúrriń waqıyanı ıqsham jáne qısqa túrde sáwlelendiretuǵın kishi janr. Gúrrińde syujet, kóbinese, bir qaharmannıń átirapına shólkemlesken boladı. Qaraqalpaq ádebiyatında N.Dáwqaraevtıń “Internatta”, I.Yusupovtıń “Seydan ǵarrınıń gewishi”, U.Pirjanovtıń “Ǵarrılar”, “Shıra may” degen gúrrińleri usı janrdıń talaplarına tolıq juwap beretuǵın shıǵarmalar bolıp esaplanadı.

Novella janrlıq belgileri boyınsha gúrrińge bir qansha jaqın. Novella italyan tilindegi novella – jańalıq degen sózden alınıp, qaharman ómirindegi keskin bir jaǵdaydı qısqa, ótkir hám kórkem psixologiyalıq usılda súwretleytuǵın kishi epikalıq janrdıń bir túri bolıp tabıladı. Novella tómendegi janrlıq belgilerge iye boladı: a) bir qaharmannıń basınan keshken waqıya qısqa, ıqsham súwretlenedi; b) syujet kútilmegen jerden baslanadı; v) personajlar sanı kútá sheklengen boladı; g) shıǵarmada oǵırı qısqa waqıtqa kóp jıllıq waqıyalardıń mazmunı sıydırıp jiberiledi.

Qaraqalpaq ádebiyatında bul janrdıń jaqsı úlgileri sıpatında jazıwshı A.Sultanovtıń, házirgi dáwirde M.Tawmuratovtıń novellaların esaplawǵa boladı.

Ocherk óziniń kólemi hám súwretlew usılları jaǵınan gúrrińge jaqın janr.

Ocherkte házirgi turmıstıń waqıyaları hám qaharmanları súwretlenedi. Ocherk anıq materillarǵa, faktlerge, maǵlıwmatlarǵa kóbirek súyenedi, jazıwshınıń fantaziyası

(kórkem qıyalı) sheklengen boladı. Qaraqalpaq ádebiyatında Ó.Xojaniyazov, S.Sáliev, O.Ábdiraxmanov h.t.b. ocherk jazıwda kózge túsken sheber jazıwshılar bolıp esaplanadı.

Epikanıń bul túri kórkem ocherk hám jurnalistikalıq ocherk bolıp ajıraladı. Kórkem ocherkte kórkem shártlilikler kóbirek qollanılsa, jurnalistikalıq ocherkte turmıstaǵı konkret adam yaki waqıya tuwralı anıq maǵlıwmatlar keltirilip, turmıs shınlıǵı dálme-dál beriledi. Ocherk kúndelikli turmıstaǵı zárúrli máselelerdi keskin kóteredi. Bul jaǵınan ol basqa janrlarǵa qaraǵanda kútá operativ (shaqqan) janr bolıp esaplanadı.

Tımsal – aqıl beriw, úgit-násiyat mazmunına iye satiralıq usılda jazılǵan shıǵarma. Tımsal, kóbinese, allegoriyalıq (astarlap aytıw) usılın qollanadı.

29

Qaraqalpaqsha tımsal degen atamanıń ózi de “tımsallap aytıw”, yaǵnıy “astarlap aytıw” degendi bildiredi. Tımsalda kishigirim syujet qollanıladı, haywanlar, quslar,

ósimlikler, geyde adamlar personajlar sıpatında kirgiziledi. Olardıń qásiyetlerin, biologiyalıq ózgesheliklerin beriw arqalı adamlardıń jıynaqlanǵan obrazların beredi. Mısalı, qasqır ashkóz, nápsiqaw, túlki sum, mákkar, eshek aqılsız, ójet adamlardıń obrazların beredi.

Dúnya ádebiyatında tımsal kútá eski janrlardan. Onıń ustaları bolıp tómendegi jazıwshılar sanaladı: Ezop (Antik Greciya, b.e.sh. 5-6 á.á.), Fedr (Antik Rim, b.e.

1-á.), Lafonten (Franciya, 17-á.), Krılov (Rossiya, 18-19 á.á.), Mixalkov (Rossiya,

20-21 á.á.). Qaraqalpaq ádebiyatında D.Aytmuratovtıń tımsalları usı janrdıń eń jaqsı úlgilerinen bolıp tabıladı.

Ádebiyattanıw iliminde tımsaldıń qaysı túrge tiyisli ekenligi haqqında talaslı pikirler bar. Geypara ádebiyatshılar tımsaldıń syujetke qurılıwına hám onıń aqırında keltiriletuǵın avtordıń aqıl-násiyat aytıwına tiykarlanıp, onı liro-epikaǵa jatqaradı. Jáne bir ádebiyatshılar tımsaldaǵı syujettiń rawajlanıwına, konflikttiń sheshiliwine tiykarlanıp, ol tek epikalıq túrge tiyisli dep esaplaydı. Bul máselede biz keyingi kózqarastı qollaymız.

Tımsal qosıq penen de, proza menen de jazıla beredi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Ádebiy túrler neshege bólinedi?

2.Epikalıq túr tuwralı túsinik beriń.

3.Epikanıń ishki bóliniwi haqqında nelerdi bilesiz?

4.Mif degenimiz ne? Onıń ańızdan ayırmashılıǵı nede?

5.Kishi epikalıq janrlar (gúrriń, ocherk, novella) tuwralı túsiniklerińizdi bildiriń. Olardıń bir-birinen ayırmashılıqları nede?

6.Povest janrına anıqlama beriń.

7.Roman degenimiz ne?

8.Ne ushın tımsal epikaǵa kiredi?

9.Qospaq janrlar haqqında nelerdi bilesiz?

30