Ádebiyattanıw teoriyası (2020, Járimbetov, Sagidullaeva)

AVTORLARDAN

Ózbekstan Respublikasında bilimlendiriw, kadrlar tayarlaw máselesine mámleketlik siyasat dárejesinde itibar qaratılǵan. Ózbekstannıń hár tárepleme rawajlanıwınıń tiykarın quraytuǵın jámiyettiń progressiv kúshleri esaplanǵan bárkamal áwladtı tárbiyalawda strategiyalıq maqsette qabıl etilgen “Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızam1 hám “Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması”2 bul tarawdaǵı keń kólemli reformalardı ámelge asırıwdıń huqıqıy-normativ tiykarına aylandı. Házirgi tez pát penen rawajlanıp baratırǵan dáwirde jámiyettiń ruwxıy turmısında ayrıqsha orın tutatuǵın filolog qánigelerdi zaman talabına say jetik kadrlar etip tayarlaw búgingi kúnniń talabı.

Bunıń ushın, birinshi náwbette, studentlerdi sapalı oqıw-metodikalıq ádebiyatlar menen támiyinlew kún tártibine qoyılǵan áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp tabıladı. Sonlıqtan, elimizde kórkem ádebiyatqa hám kitap ónimlerin basıp shıǵarıwǵa bolǵan itibardıń mámleketlik siyasat dárejesine kóteriliwi de tosınnan bolǵan qubılıs emes3.

Joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetlerinde studentlerdi kórkem ádebiyattı izertleytuǵın arnawlı ilim – ádebiyattanıw iliminiń tiykarǵı túsinik hám terminleri menen tanıstırıw, olarda ádebiyattanıw ilimine tiyisli dáslepki teoriyalıq túsiniklerdi hám bilim kónlikpelerin qáliplestiriw maqsetinde “Ádebiyattanıw teoriyası” páni oqıtıladı. Bul pánde dúnya ádebiyatı tuwralı házirgi zaman ilimindegi tiykarǵı túsinikler menen tanıstırıladı, ádebiyattanıwdıń nızamların, tártiplerin, qaǵıydaların biliw hám olardı ámeliy tallawlar barısında paydalana alıwda, kórkem ádebiyattı túsiniwde studentlerdi zárúr bolǵan bilimler, ádebiy terminler menen qurallandıradı.

1 Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. ∕∕ Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. Тошкент, “Шарқ”, 1997, 20-29-бб.

2 Ўзбекистон Республикаси “Кадрлар тайѐрлаш Миллий дастури”. ∕∕ Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. Тошкент, “Шарқ”, 1997, 31-61-бб.

3 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Китоб маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш бўйича комиссия тузиш тўғрисида”ги Фармойиши. // “Халқ сўзи”, 2017 йил, 13-январь.

2

Ádebiyattanıwǵa tiyisli dáslepki sabaqlıq S.Axmetov hám Q.Sultanovlardıń avtorlıǵında “Ádebiyattanıw” degen atamada 1987-jılı basılıp shıqtı. Bunnan soń usı pánge tiyisli sabaqlıq baspadan shıqqan joq. Biraq usı atamada 1994-jılı xrestomatiya (avtorları S.Axmetov hám Q.Sultanovlar), oqıw qollanbası xızmetin atqaratuǵın “Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha-qaraqalpaqsha túsindirme sózligi” (avtorları S.Axmetov, J.Esenov hám Q.Járimbetovlar, Nókis, “Bilim”, 1994) jarıq kórdi. Degen menen, S.Axmetov hám Q.Sultanovlar tárepinen járiyalanǵan sabaqlıqqa 30 jıldan aslam waqıt boldı. Bul sabaqlıq sezilerli dárejede eskirdi. Al,

S.Axmetov, J.Esenov hám Q.Járimbetovlar tárepinen tayarlanǵan sózlik bolsa, dúnya ádebiyattanıwınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq ádebiyattanıwınıń sońǵı dáwirdegi jetiskenliklerin esapqa alıp jańalawdı, jańa termin hám túsinikler menen bayıtıwdı talap etedi.

Ǵárezsizlik dáwirinde usı pánge tiyisli oqıw qollanba 2012-jılı professor Q.Járimbetov tárepinen “Ádebiyattanıwdan sabaqlar” atamasında “Qaraqalpaqstan” baspasınan shıǵarıldı. Bul oqıw qollanbası joqarı oqıw orınlarınıń filolog studentlerine arnalıwı menen birge, akademiyalıq licey hám kásip-óner kolledjleriniń oqıwshıları hám oqıtıwshıları, ulıwma, ádebiyat máseleleri menen qızıǵıwshı keń jámiyetshilik wákillerine baǵıshlandı. “Ádebiyattanıw teoriyası” sabaqlıǵı usı qollanba materialları tiykarında keńeytilip, jańa teoriyalıq maǵlıwmatlar, ádebiyatlar menen bayıtılıp, filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq tili) bakalavriat tálim baǵdarınıń oqıw rejesi hám pán baǵdarlamasına sáykes tayarlandı.

Ádebiyattanıw, onıń bir tarawı esaplanǵan ádebiyat teoriyası boyınsha joqarı oqıw orınlarınıń studentleri ushın arnalǵan sabaqlıqlar shıǵarıw máselesi ózbek ádebiyattanıwında álle qashan qolǵa alındı. Máselen, I.Sultannıń “Adabiyot nazariyasi” (1980, 2005), T.Babaevtıń “Adabiyotshunoslik asoslari” (2002),

E.Xudayberdievtiń “Adabiyotshunoslikka kirish” (2003, 2007), D.Quranovtıń “Adabiyotshunoslikka kirish” (2004), “Adabiyot nazariyasi asoslari” (2018), H.Umurovtıń “Adabiyot nazariyasi” (2002, 2004) h.t.b. sabaqlıqları járiyalandı.

Biz “Ádebiyattanıw teoriyası” sabaqlıǵın jazıw barısında tiyisli orınlarda usı

3

teoriyalıq ádebiyatlardan paydalandıq, olardıń tájiriybelerin úyrendik. Ayırım orınlarda ózlerimizdiń jekke kózqaraslarımızdı bildirdik. Sonday-aq kitaptı jazıw barısında ózbek ádebiyatshıları B.Sarimsoqov, U.Juraqulov, Q.Yuldoshev,

M.Yuldosheva hám basqalardıń dıqqatqa ılayıq ilimiy-teoriyalıq pikirlerin1,

ǵárezsizlik dáwirindegi ózbek ádebiyattanıw iliminde kórkem ádebiyatqa baylanıslı bildirilgen jańasha kózqaraslardı, ilimiy tallawlardı2 esapqa aldıq.

Bul pándi oqıtıwǵa jańasha kózqarastan jantasıw rossiyalı ilimpazlar tárepinen tayarlanıp, professor L.V.Chernectiń redaktorlıǵında járiyalanǵan “Vvedenie v literaturovedenie” (2000) sabaqlıǵında ushırasadı. Sabaqlıqta ádebiyattanıw boyınsha túsinikler terminologiyalıq baǵdarda alfavit tártibinde berilgen. Biz sabaqlıqtı jazıw barısında usı kitaptaǵı ayırım tájiriybelerdi de úyrenip shıqtıq. Sonıń menen birge kitaptı jazıw barısında E.V.Xalizevtiń “Teoriya literaturı” (2000) atamasındaǵı sabaqlıǵında keltirilgen ilimiy-teoriyalıq pikirlerinen siltemeler aldıq.

Sonday-aq sabaqlıqta tiykarǵı teoriyalıq túsiniklerdi beriwde ХIХ ásirdegi belgili rus teoretigi V.G.Belinskiydiń, ХХ ásirdegi rus ádebiyatshıları N.A.Gulyaev, A.N.Bogdanov, L.T.Yudkevich, Ya.Elsberg hám taǵı basqalardıń erterekte járiyalanǵan ilimiy-teoriyalıq áhmiyetke iye pikirlerinen, miynetlerinen paydalanıldı.

Sabaqlıqta shet el ádebiyatshılarınıń tájiriybeleri de dıqqattan tıs qalmadı. Máselen, kitaptaǵı tiykarǵı túsinikler Yel universiteti (AQSh) professorı Paul Fraydıń joqarı oqıw orınları ushın arnalǵan “Ádebiyat teoriyası” (“Theory of Literature”, 2012) kitabındaǵı túsinikler menen salıstırmalı úyrenildi.

1 Саримсоқов Б.И. Бадийийлик асослари ва мезонлари. Тошкент, 2004; Жўрақулов У. Назарий поэтика масалалари: Муаллиф. Жанр. Хронотоп (Илмий-назарий тадқиқотлар, адабий-танқидий мақолалар). Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2015; Йўлдош Қ., Йўлдош М. Бадиий таҳлил асослари. Тошкент, “Kamalak”, 2016.

2 Мустақиллик даври адабиѐти. Адабий-танқидий мақолалар, бадиалар. Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2006; Расулов А.Танқид, талқин, баҳолаш. Тошкент, “Фан”, 2006.

4

1-tema: KIRISIW. PÁNNIŃ MAQSETI HÁM WAZÍYPALARÍ.

KÓRKEM ÁDEBIYATTÍŃ QÁSIYETLERI HÁM PRINCIPLERI

Jobası:

1.Ádebiyattanıw ilimi tuwralı ulıwma túsinik.

2.Ádebiyattanıw – filologiya iliminiń bir tarawı.

3.Kórkem ádebiyat hám ádebiyattanıw ilimi.

4.Ádebiyattanıw tarawları: a) ádebiy sın (kritika), b) ádebiyat tariyxı,

c) ádebiyat teoriyası, d) tekstologiya, e) bibliografiya, f) paleografiya.

Tayanısh sózler: filologiya, kórkem ádebiyat, ádebiyattanıw, ádebiy kritika,

ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası, tekstologiya, bibliografiya, paleografiya.

Sırtqı dúnyanı úyreniw kóp ilimlerdiń járdeminde iske asırıladı. Olar, tiykarınan, eki toparǵa bólinedi: tábiyattı úyrenetuǵın ilimler – bular biologiya, fizika, geografiya, ximiya t.b. hám adamnıń ruwxıy dúnyasın, ruwxıy xızmetin úyrenetuǵın ilimler – bular tariyx, filosofiya, kórkem óner ilimleri (iskusstvoznaniya), ekonomika, sociologiya, psixologiya, filologiya. Bulardı, kóbinese, gumanitar ilimler dep ataydı.

Filologiya – adamnıń ruwxıy xızmetin úyrenetuǵın ilimlerdiń biri. Filologiya termini áyyemgi grek tilindegi fileo – jaqsı kóriw, logos – sóz degen sózlerden kelip shıǵıp, sózge ıqlas degen mánisti ańlatadı. Filologiya ilimi ayırım-ayırım, biraq bir-biri menen tıǵız baylanıslı eki tarawdan turadı. Birinshisi – lingvistika, yaǵnıy til bilimi. Ol eski latın tilindegi lingua degen sózden kelip shıǵıp, “til” degen mánisti ańlatadı. Lingvistika tildiń qubılısların hám ózgesheliklerin úyrenedi, dúnya xalıqlarınıń erte zamanlarda sóylegen, jazǵan yamasa házirgi zamanda sóylep atırǵan, jazıp atırǵan tilleriniń rawajlanıw zańlılıqların úyrenedi.

Filologiyanıń ekinshi tarawı – kórkem ádebiyat haqqındaǵı ilim. Onı

ádebiyattanıw ilimi dep ataydı.

Ádebiyattanıw ilimi úlken úsh tarawdan turadı. Olardıń hárbiriniń úyrenetuǵın nıshanası (obyekti), zatı, maqseti hám wazıypaları bar. Bular – ádebiyat sını (kritikası), ádebiyat tariyxı hám ádebiyat teoriyası. Solay etip,

5

ádebiyattanıw kórkem ádebiyattıń zańlılıqların, qásiyetlerin, rawajlanıw tariyxın, sonday-aq házirgi ádebiy processti úyrenedi.

Al, kórkem ádebiyat degenniń ózi ne? Kórkem ádebiyat – kórkem ónerdiń bir túri. Kórkem óner bolsa, adamnıń ruwxıy talapların qanaatlandıratuǵın ruwxıy xızmettiń bir túri. Kórkem ónerdiń túrleri: súwretshilik (jivopis), músinshilik (skulptura), arxitektura, teatr, xoreografiya, muzıka, kórkem ádebiyat.

Kórkem ádebiyat kórkem ónerdiń bir túri sıpatında adamnıń ruwxıy mútájlikleriniń biri bolǵan kórkem-estetikalıq talaplardı qanaatlandıradı. Adam sana-sezimge iye bolǵanlıqtan, tek ǵana materiallıq talaplardı (awqat, kiyimkenshek, turaq jay h.t.b.) qanaatlandırıp qoymastan, ruwxıy talaplardı da (kórkem sózge, kórkem oyınlarǵa, ilim-bilimge h.t.b. bolǵan talaplardı) qanaatlandıradı. Ádebiyattanıwdıń úyrenetuǵın obyekti kórkem ádebiyat bolıp esaplanadı. Kórkem ádebiyat ruwxıy talaplardıń biri sıpatında qáliplesedi. Ol uzaq evolyuciyalıq rawajlanıw jolların basıp ótedi, ósedi, bayıp baradı, ideyalıq, kórkemlik jaqtan jetilisedi. Sonlıqtan, kórkem ádebiyattıń payda bolıwın, rawajlanıw jolların, zańlılıqların, ideyalıq-kórkemlik dárejesin izertleytuǵın arnawlı ilim talap etiledi. Bunday ilimdi joqarıda aytqanımızday, ádebiyattanıw dep ataydı. Ádebiyattı izertlewdiń barısında kórkem ádebiyattı úyrenetuǵın ádebiy sın (ádebiy kritika), ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası degen tarawlar qáliplesedi hám olar úshewi tutas bir ilimdi – ádebiyattanıw ilimin quraydı.

Ádebiyattanıwdıń bir qatar nızamları, tártipleri, qaǵıydaları antik Greciya alımları Platon, Aristotel hám orta ásir islam civilizaciyası dáwiriniń alımları Abu Nasır Al Farabiy, Alisher Nawayı h.t.b. tárepinen islengen. Mısalı, Aristotel

(b.e.sh. 384-322) “Poetika” degen kitap jazıp, onda sóz óneriniń tábiyatı, túrleri haqqında dáslepki ilimiy túsinikler beredi. Farabiy (870-950) usı “Poetika” kitabına túsinikler beretuǵın arnawlı miynet jazadı. Alisher Nawayı (1441-1501)

“Mezonul avzon” (“Ólshemler tárezisi”) kitabında qosıq ólshemleri tuwralı teoriyalıq túsinikler hám texnikalıq qaǵıydalar beredi. Biraq ádebiyattanıw óz aldına qánigelesken pán sıpatında XVIII ásirde Batıs Evropada qáliplesti. Ol kórkem adebiyattıń kúshli rawajlanıwı, tábiyat hám gumanitar ilimlerdiń túrlerge

6

bólinip qánigelesiwi nátiyjesinde ósip shıqtı. Ádebiyattanıwdıń qáliplesiwinde XVIII ásir nemec alımları Yogann Gerderdiń (1744-1803), Fridrix Gegeldiń

(1770-1832), francuz filosofı Deni Didronıń (1713-1784), rus ádebiyatshıları V.G.Belinskiydiń (1811-1848), N.G.Chernıshevskiydiń (1828-1889) xızmetleri ullı.

XIX ásirde ádebiyattanıw ilimi jáne de kúshli rawajlanıp, óziniń ishki tarawlarına bólinip ketedi. Mısalı, ádebiyat teoriyası, ádebiyat tariyxı, ádebiy sın, milliy ádebiyatlar, áyyemgi ádebiyat, klassikalıq ádebiyat, házirgi zaman ádebiyatı h.t.b. bolıp qánigelesedi.

Joqarıda ádebiyattanıw ilimi ádebiy sın, ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası bolıp úsh tarawǵa bólinedi degen edik. Endi ádebiy sın degenimiz qanday túsinik? Onı, kóbinese, xalıqaralıq termin menen ádebiy kritika dep te ataydı. Ol áyyemgi grek tilindegi kritika – pikirlew, tallaw degen sózden kelip shıqqan. Ádebiy sın ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası sıyaqlı kórkem ádebiyattıń qásiyetlerin, tábiyatın úyrenedi, ayırım shıǵarmalardı tallaydı. Biraq ádebiy sın, tiykarınan,

házirgi ádebiy processte házir payda bolıp atırǵan shıǵarmalarǵa baha

beredi, sın pikirler aytadı. Ádebiy sın kórkem shıǵarmalar tuwralı jámiyettiń házirgi talaplarınan, ádebiy talǵamlarınan kelip shıǵıp baha beredi. Ádebiy sın kórkem shıǵarmalardıń jámiyetlik mazmunın, áhmiyetin, kórkemligin ashıp beredi, olardıń jetiskenlikleri menen kemshiliklerin aytıp, kitap oqıwshılarǵa olar tuwralı túsinikler beredi, ádebiy shıǵarmalardı túsinip qabıllaw ushın jol-jobalar beredi.

Solay etip, ádebiy sın kitap oqıwshılardıń ádebiy-estetikalıq talǵamın (diydisin) jetilistiredi.

Qaraqalpaq ádebiyatında ádebiy sın XX ásirdiń 30-jıllarında júzege keledi. Ádebiyat tariyxı – ádebiyattanıwdıń úlken bir tarawı. Ol kórkem

ádebiyattıń payda bolıwın, qáliplesiwin, rawajlanıw jolların, onıń milliy ádebiyatlarǵa bóliniw tariyxın úyrenedi. Ádebiyat tariyxı itibarlı jazıwshılardıń dóretiwshiligin, sonday-aq jámiyetshilikke keńnen málim bolǵan ayırım shıǵarmalardı óz aldına qarastıradı. Ádebiyat tariyxı sonıń menen birge ádebiy janrlardıń, obrazlardıń evolyuciyalıq rawajlanıwın baqlaydı. Ádebiyat tariyxı ilimi

7

ádebiyat teoriyası, ádebiyat kritikası salaları menen tıǵız baylanıslı rawajlanadı, olardıń jetiskenliklerin izertlewdiń barısında keń paydalanadı. Ádebiyat tariyxı izertlenip otırǵan ádebiyattıń iyesi bolǵan xalıqtıń tariyxı menen tıǵız baylanısta úyreniliwi kerek.

Qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxı XX ásirdiń 30-jıllarınan baslap ilimiy jaqtan izertlene basladı. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxın izertlewshilerden N.Dáwqaraevtı, Q.Ayımbetovtı, I.Saǵıytovtı, M.Nurmuhammedovtı, S.Axmetovtı, Q.Maqsetovtı, K.Mámbetovtı, S.Bahadırovanı atap ótiwge boladı.

Ádebiyat teoriyası – kórkem sóz óneriniń ulıwma zańlılıqların, kórkem

ádebiyattıń tariyxıy rawajlanıw jolların, kórkem obraz jaratıwdıń tiykarǵı nızamların, ádebiy janrlardıń, syujetlerdiń kórkemlik tábiyatın, kórkem shıǵarmanıń mazmunı menen formasınıń sáykesligi máselesin úyrenedi.

Ádebiyat teoriyası kórkemlikke (poetikaǵa) baylanıslı bir qatar máselelerdi, atap aytqanda, kórkem shıǵarma dóretiwdiń usılların hám shártlerin, kórkem metod penen uslubtıń (stildiń) ulıwma nızamların qaraydı. Sonday-aq ádebiyat teoriyası kórkem shıǵarmanıń tili hám súwretlew quralları, qosıq qurılısı máselelerin úyrenedi. Ádebiyat teoriyası ózine tiyisli barlıq máselelerdi qaraǵanda ádebiyat kritikası menen ádebiyat tariyxı erisken jetiskenliklerdi keń paydalanadı, olarǵa súyenedi.

Sonıń menen birge kórkem ádebiyattı úyreniwdiń barısında ádebiyattanıw ilimi járdemshi ilimlerdi de paydalanadı. Olar – tekstologiya, bibliografiya, paleografiya ilimleri.

Tekstologiya eski latın tilindegi tekstum – baylanısıw, birlesiw hám logos- sóz degennen kelip shıǵıp, folklor yamasa jazba ádebiyat shıǵarmasın qayta jazıp yamasa qayta basıp, onıń tiykarǵı túp nusqasın tiklew mánisin bildiredi. Sebebi, bir dáwirlerde payda bolǵan shıǵarmalar waqıttıń ótiwi menen túrli kátiblerdiń qayta kóshiriwi barısında túrli jaǵdaylarǵa baylanıslı ózgerislerge ushırawı múmkin. Qaraqalpaq xalqınıń ullı klassik shayırı Berdaq “Shayırlar qálem alǵalı, Xatqa tuwrı salǵan emes” dep jazǵanda usı jaǵdaylardı da kózde tutqan bolsa kerek. Tekstologiya ilimi jazıwshılardıń yamasa folklorlıq

8

shıǵarmalardıń birneshe jazba nusqaların, variantların salıstıra otırıp, olardıń túp nusqasın yamasa tiykarǵı mazmunın tikleydi, baspaǵa tayarlanıwın támiyinleydi, shıǵarmanıń jazılıw tariyxın, túp nusqasın anıqlawǵa járdem beredi. Tekstologiya ádebiyattanıw iliminiń bir bólegi esaplanadı. Tekstologiya ilimi menen shuǵıllanatuǵın alımdı tekstolog dep ataydı.

Bibliografiya – eski grek tilindegi biblio – kitap hám grapho – jazaman degen sózlerden kelip shıǵıp, kitaplar haqqında maǵlıwmatlar degen mánisti bildiredi. Bibliografiyanıń tiykarǵı maqseti kórkem ádebiyat shıǵarmaların yamasa ádebiyat ilimi boyınsha shıqqan kitaplar, maqalalar hám olardıń avtorları, basılǵan ornı, jılı, qısqasha mazmunı tuwralı anıq maǵlıwmatlar beriw bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde Q.Bayniyazov kórkem ádebiyat shıǵarmalarınıń, S.Axmetov qaraqalpaq ádebiyatshı alımları menen kritikleriniń hám olardıń miynetleriniń bibliografiyasın dúzip shıqtı.

Paleografiya áyyemgi grek tilindegi palaros – eski, áyyemgi hám grapho degen sózlerden kelip shıqqan. Paleografiya áyyemgi jazba esteliklerdi, olardıń jazılıw usılların, sırların, imlasın, materialların (qaǵaz, teri, tas hám t.b.), jazılǵan waqtın, ornın anıqlaytuǵın ilim. Paleografiya filologiya iliminiń bir tarawı bolıp qáliplesken, ádebiyattıń eski dáwirlerin izertlewde qollanıladı.

Ádebiyattanıw ilimi kórkem ádebiyattıń tariyxın, poetikasın, metodologiyasın úyreniw ushın filosofiya hám tariyx ilimleri menen de tıǵız baylanısadı. Sebebi, kórkem ádebiyattıń ózi, onıń bir kórinisi bolǵan milliy ádebiyat belgili bir tariyxıy sharayatlarda dóreydi, rawajlanadı. Al, ayırım filosofiyalıq ideyalar kórkem ádebiyatta kórkem obrazlar arqalı sáwleleniwi múmkin. Mısalı, ullı klassik shayırlar Omar Hayyam, Alisher Nawayı, Maqtımqulı, Ájiniyaz, Berdaqlar quda hám insan, jámiyet hám adam, ómir hám ólim sıyaqlı ózleriniń tereń filosofiyalıq ideyaların kórkem shıǵarmalarda bergen.

Kórkem ádebiyat ta kórkem ónerdiń bir túri bolıp esaplanadı hám óziniń ayrıqsha qásiyetlerine iye boladı. “Ádebiyat” ataması arab tilindegi “adab” sózinen alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha “jaqsı minez-qulq” degendi ańlatadı. Sonıń

9

menen birge “ádebiyat” ataması rus tilinde hám bir qatar Evropa tillerinde “literature” degen atama menen júritiledi. Ol latın tilindegi litera – hárip sózine, tura qaraqalpaq tilindegi lıq, lik suffikslerine sáykes kelip, orta ásirlerde tasqa basıw (litos-tas), kitap baspası, baspasóz degendi ańlatqan. Soń XVIII-XIX

ásirlerde Evropada hám Rossiyada literatura ulıwma ádebiyat yamasa “kórkem ádebiyat” túsinigin ańlata baslaǵan, oǵan deyin kórkem ádebiyat túsinigin poeziya degen atama menen júrgizgen.

Orta ásir musılman Shıǵısı ellerinde de ilimiy, tariyxıy, didaktikalıq hám kórkem shıǵarmalardıń hámmesin jıynaqlap ádebiyat termini menen ataw dástúri kórinbeydi. Ol dáwirlerde poeziyalıq shıǵarmalardı nazm, sheyr dep ataǵan, prozalıq shıǵarmalardı nasr (dizilmegen, shashpa sóz degendi ańlatadı) dep júritken. Erte dáwirdegi qaraqalpaq kórkem sóz ónerinde poeziyalıq shıǵarmalardı jır dep ataǵan, prozalıq shıǵarmalardı qara sóz yamasa nasır dep ataǵan. Kórkem shıǵarmalardıń barlıq túrlerin, janrların ańlatatuǵın kórkem ádebiyat termini Orta

Aziya xalıqlarınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy turmısında XX

ásirdiń baslarında qollanıla baslaǵan1.

Ádebiyat degen atama keń mániske iye boladı. Ulıwma xatqa túsirilgen hám jámiyetlik mazmunǵa iye shıǵarmalardı ádebiyat degen termin menen júritedi.

Ilim-izertlew tarawına tiyisli miynetlerdi ilimiy ádebiyat, huqıq, nızamǵa tiyisli miynetlerdi yuridikalıq ádebiyat, medicina tarawına tiyisli miynetlerdi medicinalıq ádebiyat dep ataydı. Kórkem sóz óneri arqalı dóregen shıǵarmalardı jıynaqlı bir termin menen kórkem ádebiyat dep júritedi. Kórkem ádebiyattı, kóbinese, qısqasha ǵana ádebiyat dep te ataydı.

Kórkem ádebiyat – jazba túrdegi kórkem sóz óneri. Sırtqı dúnyanı, jámiyetlik turmıstı, insannıń ruwxıy keshirmelerin obrazlar arqalı tanıwdıń bir túri. Haqıyqatında da, kórkem ádebiyat sóz óneri bolıp esaplanadı, jazıwshı-shayırlar kórkem sózdiń qúdireti menen súwret saladı, tek ǵana súwret salıp qoymastan,

1 Ádebiyat hám ádebiyattanıw terminleri haqqında keńirek maǵlıwmatlardı qarańız: Бобоев T. Aдaбиѐтшунослик асослари. Tошкент, “Ўзбекистон”, 2002, 6-10-бб.

10