Qaraqalpaq tili stilistikası

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Qaraqalpaq tili stilistikası

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeliginiń 4-kurs studentleri ushın lekсiya tekstleri

NÓKIS - 2013

2

3

KIRISIW

Qaraqalpaq tili stilistikası kursınıń maqseti hám wazıypaları

Joba:

1.Kurstıń izertlew obekti, wazıypaları

2.Stilistikanıń izertleniw tariyxınan

3.Stil hám stilistika túsinigi

Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi menen oqıw-oqıtıw, tálim tárbiya, úgit-násiyat isleriniń usı tilde alıp barılıwı ushın jaǵday jarattı. Qaraqalpaq tiline bolǵan qatnas túp-tamırınan ózgerdi, onıń barlıq imkaniyatların úyreniw isleri keń kólemde alıp barılmaqta.

Qaraqalpaq ádebiy tili alımlar, ziyalılar, jazıwshı shayırlar, awızeki hám jazba ádebiyattıń tiykarǵı dóretiwshileri bolıp xalqımızdıń ásirler dawamında mashaqatlı miyneti, tilge kórik beriw, onı úyreniw jolındaǵı xızmetleri nátiyjesinde túrkiy tiller semyasında ózine tán ornına iye boldı. Bul tilde ólmes kórkem shıǵarmalar, ilimiy izertlewler dóretildi. Bul jaǵday qaraqalpaq tiliniń de mádeniy tiller qatarınan orın alǵanlıǵın kórsetti.

Búgingi kúnge shekem qaraqalpaq tiliniń barlıq tarawları boyınsha bir qansha ilimiy izertlewler alıp barıldı, qollanbalar jaratıldı, sózlikler júzildi. Biraq

tildiń ayırım birliklerine tán bolǵan barlıq imkaniyatlardı tolıq ashıp beriw, ásirese, sol imkaniyatlardan paydalanıwdaǵı sheberlik dárejesin belgileytuǵın izertlewler júdá az.

«Stilistika» termini til hám ádebiyat tanıw ilimlerinde XIX ásirdiń ortalarınan baslap qollanıla basladı. «Stil» sózi grek tilinen (grekshe stylos – taxtaǵa jazıw ushın súyir e tip shıǵarılǵan tayaqshanı ańlatqan) alınǵan. Filologiya iliminde stilistika eki mánide túsiniledi: 1) til hám sóylew stilistikası; 2) kórkem ádebiyat stilistikası. Olardıń birinshisi házirgi ádebiy til hám ádebiy sóylewdiń stillik sistemasın izertleydi, al e kinshisi ádebiy shıǵarmalardıń stillik

ózgesheliklerin, sonday-aq ayırım jazıwshınıń yamasa ayırım ádebiy aǵımnıń stilin tekseredi.

Stilistika da ádebiy tildiń stilistikalıq birligi bolatuǵın sózlerdiń belgilerin izertleydi hám til birlikleri arasındaǵı óz-ara stilistikalıq qatnastıń prinсiplerin anıqlaydı. Stillik óz-ara qatnaslar sózlerdiń, turaqlı dizbeklerdiń, sonday-aq sóz formalarınıń, konstrukсiyalardıń ishinde boladı. Mısalı, otır-omal,

4

urdı-berip jiberdi, baxıtsız-mańlayı qara, júdá tez-qas qaqqansha, redaktor dúzetken maqala-redaktor tárepinen dúzetilgen maqala hám t.b. bir-biri menen stillik qatnastaǵı birlikler. Demek, stillik óz-ara qatnaslar tildiń barlıq tarawlarına da tán.

Tildiń stilistikası hám ámeliy stilistikasında eń oraylıq orındı sinonimiya iyeleydi, sebebi sinonimlik uyadaǵı (qatardaǵı) sózlerde óz-ara qatnas júdá ayqın kórinedi: sonlıqtan da bunday birlikler bir sistemalas birlikler bolıp tabıladı.

Sinonimler biri-birine leksikalıq mánileri boyınsha e mes, al tek ózleriniń qosımsha stillik belgileri arqalı ajıraladı, yaǵnıy olardıń belgileri (leksikalıq mánileri) bir jaǵınan teń bolsa, al e kinshi jaǵınan (stillik) hár qıylı (qaramaqarsı) boladı: bas-gelle; júzi-shırayı-sıyqı-reńki-beti-ápsheri. Bul sózler mánisi boyınsha biri birine qanshama jaqın bolǵanı menen stillik qollanılıwı jaǵınan bir-birinen parıq qıladı. Solay e tip, stillik qatnaslar tek óz-ara sinonimlik qatnasta turǵan til birliklerinde de kórinedi.

Al, óz sinonimlerine iye bolmaǵan til birliklerinde bunday stillik qatnaslar bolmaydı. Máselen: tórt, on ekinshi, stol hám t.b. sózler, sonday-aq termin sózler tek ǵana bir mánili sózler bolıp, basqa sózler menen stillik qatnasta bolmaydı.

Tildi tek fonema, sóz formaları, sózler, turaqlı dizbekler, sóz dizbekleri hám konstrukсiyalardıń qalay bolsa solay ornalasıwınan turatuǵın birikpe dep túsiniwge bolmaydı. Til – hámme waqıtta da sistema. Onıń qurılısında fonologiyalıq, grammatikalıq, leksikalıq hám basqa da sistemalar boladı.

Til – obektiv ómir súretuǵın hám sol tilde sóylewshiler ushın birdey ortaq qatnas qurallarınıń strukturalıq birligi.

Al sóylew bolsa usı tildiń tiykarǵı funkсiyasınıń ámeliy jaqtan iske asıwı bolıp esaplanadı, sebebi til tek sóylew ushın ǵana kerek. Sonlıqtan da tildi jaman yamasa jaqsı dewge bolmaydı, tek sóylew ǵana jaman yamasa jaqsı bolıwı múmkin.

Ulıwma xalıqlıq sóylew tilinde til, qarapayım leksika, dialektizm, professionalizm hám jargonlar bir qatar qollanıla beredi. Biraq hár qanday xalıqtıń tiliniń baylıǵı bolıp onıń tek ádebiy tili ǵana xızmet eted. Ádebiy til

bul belgili bir normalarǵa túsip sistemalasqan ulıwma xalıqlıq tildiń e ń joqarı forması. Basqasha aytqanda, ádebiy til-belgili normaǵa tiykarlanǵan til. Norma –

normalardı tildiń rawajlanıw barısına qaray sol tilde sóylewshi xalıqtıń ózi tańlap aladı. Olar sabaqlıqlar, sózlikler hám qollanbalar, baspa sóz, radio, televidenie arqalı taratıladı.

Qarapayım sózler, dialektizm, professionalizm hám jargonlar ádebiy tildiń sostavına kirmeydi, sebebi olar ulıwma xalıqqa teńdey túsinikli e mes, olardıń qollanıw órisi sheklengen. Biraq geyde olardıń ayırımları aktivlesip dáslep ulıwma xalıq tiline, sońınan ádebiy tilge de kirip orın alıwı múmkin. Máselen, qaraqalpaq tiliniń arqa dialektindegi ádeyi //adayı sózi hám qubla dialektdegi dúrishte (silos), awaza (júzimdi kesiw ushın záńgi) sózleri házirgi waqıtta ádebiy tilden orın ala basladı. Biraq onday sózlerdiń hámmesi ádebiy tilge birdey kire beredi dep túsinbew kerek. Olardıń tek jámiyettiń rawajlanıw talabına juwap bergendey túrleri ǵana ádebiy tilge ótiwi múmkin.

5

Solay e tip, belgili bir normaǵa túsken ádebiy tildi durıs paydalanıw, aytılajaq pikirdi anıq, durıs, taza hám kórkem etip bildiriwge járdem etedi, yaǵnıy ol sóylewshiniń sóylew mádeniyatın joqarı kóteredi.

Til - ásirler ótiwi menen bir qansha ózgerislerge ushırap turatuǵın qubılıs. Al sóylew bolsa onan da kóbirek ózgerislerge ushıraydı. Sebebi sóylew proсesinde hár bir sóylewshiniń ózine tán bolǵan sóz tańlaw uqıplılıǵı, sonday-aq turmıstaǵı hár qıylı jańalıqlar kóriniwi múmkin. Sóylewdegi bunday ózgerislerdiń ayrımları geyde ádebiy tildiń qurılısına tásir etip, onıń normasına eniwi de múmkin, sebebi

til hám sóylew hámme waqıtta óz-ara tıǵız baylanısta boladı.

Lingvistikalıq stilistika (yaǵnıy hám sóylew stilistikası) tildiń stiller sistemasın izertleydi.

Til stilistikası ádebiy tildegi sózlerdiń, frazeologiyalıq dizbeklerdiń, sóz formalarınıń hám konstrukсiyalardıń stillik qatnasların, olardıń stilistikalıq belgilerin anıqlaydı, al sóylew stilistikası sóylew materialların stillik differenсiyaǵa sáykeslep qurıw nızamlılıqların úyrenedi.

Bul aytılǵanlardıń hámmesi stilistikanıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetiniń úlken e kenligin kórsetedi. Teoriyalıq jaqtan, stilistika biziń házirgi ádebiy tilimizdi tereńirek biliwge, onıń stillik sistemasın ózlestiriwge, ádebiy tildiń stillik nızamlıqların úyreniwge járdem e tedi. Praktikalıq jaqtan, ol biziń jámiyetimizde sóylew mádeniyatınıń joqarı dárejede bolıwı ushın xızmet e tedi. Hár qanday mádeniyatlı adamnıń sóylewinde orfoepiyalıq, grammatikalıq, leksikalıq, stilistikalıq, orfografiyalıq hám punktuaсiyalıq (jazba til ushın) normalardıń saqlanıwı kerek. Demek, sóylew mádeniyatına til ilimi tarawlarınıń hámmesiniń de qatnası bar. Stilistikanı úyreniw házirgi tilde sóylewshilerge tildiń stilistikalıq normaların hám stilistikalıq baylıqların durıs iyelewge járdemin tiygizedi.

Solay e tip, stilistika – til hám sóylewdiń stillerin úyretetuǵın ilim. Ol praktikalıq stilistika, funkсionallıq stilistika, kórkem ádebiyat stilistikası, grammatikalıq stilistika, leksikalıq stilistika, fonetikalıq stilistika usaǵan tarawlarǵa bólinedi.

Ámeliy stilistika tildegi qurallardı teoriyalıq jaqtan úyreniwdiń tiykarında olardı konkret jaǵdaylarda qollanıwdıń usıl hám formaların úyretedi.

Funkсionallıq stilistika tildegi funkсional stillerdiń túrlerin, olardıń biri-birinen ayırmashılıqların hám ózgesheliklerin izertleydi.

Kórkem ádebiyat stilistikası bir jazıwshınıń yamasa bir kórkem shıǵarmanıń til ózgesheliklerin talqılaydı. Kórkem ádebiyat stilistikası tek ǵana ádebiy tildiń normaları menen sheklenip qalmay ulıwma xalıqlıq tildiń barlıq elementlerin de

óz ishine qamtıydı. Máselen, onda professionalizmler, dialektizmler, qarapayım sózler de qollanıla beredi.

Leksikalıq stilistika sóz, onıń awıspalı mánilerin, sinonim, omonizm, antonimlerdiń, neologizm hám arxaizmlerdiń, frazeologizmlerdiń tilde qollanılıw ózgesheliklerin izertleydi.

Fonetikalıq stilistikada seslerdiń stilistikalıq funkсiyası, olardıń aytılıw ózgeshelikleri, seslerdiń simvolikalıq hám poetikalıq funkсiyası úyreniledi.

Grammatikalıq stilistikada sóz jasaw qurallarınıń stillik ózgeshelikleri, sóz

6

Stil probleması, onı anıqlaw, klassifikaсiyalaw hám onıń til iliminde iyeleytuǵın ornın belgilew elege shekem tartıslı máselelerdiń biri bolıp kiyatır.

Stildi anıqlawda orıs tilshi-ilimpazları (M.V.Lomonosov, A.X.Vostokov, V.V.Vinogradov, A.I.Efimov, A.N.Gvozdev, R.A.Budagov, D.E.Rozental, M.N.Kojina hám t.b.) kóp jumıs isledi. Tyurkologiyada da stil máselesine keyingi waqıtlarda ayrıqsha dıqqat awdarıla basladı.

Akad. V.V.Vinogradov til stilin hár qanday ádebiyat yamasa jazıw janrına, hár qanday turmıs sferasına, belgili bir soсiallıq situaсiyaǵa sáykes semantikalıq

jaqtan qabıllanǵan, ekspressivlik jaqtan ólshengen, belgili bir maqset ushın birikken til qurallarınıń sisteması sıpatında qaraydı.1 A.N.Gvozdev ulıwma xalıq tili sistemasında ayırım shaqapshalardıń payda bolatuǵının, olardıń ulıwma til quralları menen birge ózine tán, sol tarawda aktiv qollanılatuǵın birliklerine iye ekenligin kórsetip, bunday ulıwma xalıqlıq tildiń tarmaqların til stili dep ataydı.2 A.I.Efimov stil – bul til qurallarınıń qollanılıw nızamlılıqları,

E.Berdimuratovtıń miynetlerinde arnawlı túrde sóz e tildi. Ol óz izertlewlerinde stilge anıqlama berdi, qaraqalpaq tilindegi funkсional stillerdiń túrleri, olardıń rawajlanıw jolları hám tilimizdiń leksikasın bayıtıwdaǵı ornın kórsetti.

E.Berdimuratov - ...stil bul, haqıyqatında da, tildiń tariyxıy rawajlanıwınıń barısında turmıs tarawlarına, til arqalı qatnastıń túrli formalarına, konkret situaсiyaǵa baylanıslı leksika-semantikalıq, grammatikalıq hám t.b. boyınsha sol tarawǵa funkсionallıq beyimliligi menen qáliplesken til qurallarınıń sisteması sıpatında kórinedi»8 -deydi.

Sonday-aq ádebiy tildiń stiller sistemasın anıqlawda da birdeylik joq, sebebi bunday klassifikaсiya hár qıylı prinсipler tiykarında islengen. Máselen, A.N.Gvozdov is qaǵazları stili, kórkem ádebiyat, publiсistikalıq, ilimiy-kópshilik hám sóylew9 A.I.Efimov ádebiy-bellestristikalıq, jámiyetlik-publiсistikaılq, ilimiy, professional texnikalıq, rásmiy-dokumentallıq, epistolyarlıq,10 R.A.Budagov awızeki jazba, ilimiy, kórkem-ádebiy sti1l1lerin ajıratqan.

7

Qaraqalpaq ádebiy tilinde E.Berdimuratov jámiyetlik publiсistikalıq, kórkem ádebiyat, ilimi-terminologiyalıq óndirislik-texnikalıq hám rásmiy is qaǵazları1 stillerin kórsetedi.

Funkсional stiller

Joba:

1.Qaraqalpaq tilindegi funkional stiller

2.Ilimiy stil

3.Rásmiy isler stili

4.Publiсistikalıq stil

5.Kórkem ádebiyat stili

6.Sóylew stili

Tayanısh túsinikler: funkсional stil túrleri, tildiń jámiyetlik funkсiyası, xabarlaw, tásir e tiw funkсiyası, sóylew stili, ilimiy stil, rásimy isler stili, publiсistikalıq stil, kórkem ádebiyat stili, monolog túrindegi stil, dialog t6rindegi stil

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1.Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası, Nókis, 1990.

2.Berdimuratov E. Kórkem ádebiyat stiliniń tiykarǵı ózgeshelikleri «Ámiwdárya», 1973, №5.

3.Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkсionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1973.

Kitabıy stiller. Sóylew stili

Adamlardıń til birliklerine yaǵnıy fonetikalıq, grammatikalıq, leksikalıq

hám frazeologiyalıq qurallardan paydalanıwda mudamı ózine tán ózgesheligi bolıp bul nárse sóylewshiniń ózine tán stilin keltirip shıǵaradı. Sol ushın da «stil-bul insan» degen aforizm belgili dárejede haqıyqatqa jaqın.

Stil yaǵnıy uslub ataması júdá áyyem zamanlardan beri bar hám ol hár qıylı tarawlarda túrlishe túsiniledi. Tiykarınan stil grek sózinen alınǵan bolıp jazıw

ushın qollanatuǵın ushı ótkirlengen tayaqshanı bildirgen. Áyyemde rimlikler, greсiyalıqlar stilge adamlardı isendiriw sóylewdiń óneri dep qaraǵan. Hindler onı sózdi bezew quralı dep bilgen bolsa, arablar bul sóz benen ózleriniń diniy túsinik

1 Berdimuratov E. Kórsetilgen miyneti. 19-bet.

8

hám qaǵıydalarına tuwra keletuǵın kiyimlerin de stil dep ataǵan. «Stil» sózi óziniń filologiyalıq termin sıpatında jumsalıwı keyingi ásirlerde payda bolǵan.

Akademik V.V.Vinogradov til stilin hár ádebiyat yamasa jazıw janrına, hár qanday turmıs sferasına, belgili bir soсiallıq situaсiyaǵa sáykes semantikalıq jaqtan qabıllanǵan, ekspressivlik til qurallarınıń sisteması sıpatında qaraydı.

A.N.Gvozdev ulıwma xalıq tili sistemasında ayırım shaqapshalarınıń da payda bolatuǵının, olardıń ulıwma til quralları menen birge ózine tán, sol tarawda aktiv qollanılatuǵın birliklerine iye e kenligin kórsetip, bunday ulıwma xalıqlıq tildiń tarmaqların til stili dep ataydı. A.I.Efimov stil – bul til qurallarınıń

qollanıw nızamlıqları, jámlesiw xarakteri, ózgeshe sostavı arqalı ajıralatuǵın tildiń tariyxıy dáwirler dawamında dóregen tarmaqları dep kórsetedi. Qaraqalpaq tilinde stiller hám stilistika máseleleri professor E.Berdimuratovtıń miynetlerinde arnawlı túrde sóz e tildi. Ol óz izertlewlerinde stilge anıqlama berdi, qaraqalpaq tilindegi funkсional stillerdiń túrleri, olardıń rawajlanıw jolları hám tilimizdiń leksikasın bayıtıwdaǵı ornın kórsetti.

E.Berdimuratov – stil bul haqıyqatında da tildiń tariyxıy rawajlanıwınıń barısında turmıs tarawlarına, til arqalı qatnastıń túrli formalarına konkret situaсiyaǵa baylanıslı leksika-semantikalıq, grammatikalıq hám t.b. boyınsha sol tarawǵa funkсionallıq beyimliligi menen qáliplesken til qurallarınıń sisteması

Sóylesiw; 2) Xabarlaw; 3) Tásir etiw; usınday funkсiyalardı atqarıw ushın taryxıy rawajlanıwda tildiń ayırım bólshekleri sıpatında olardıń ózine tán bolǵan ayrıqsha leksika-frazeologiyalıq, geypara morfologiyalıq quralları qáliplesedi. Tildegi bunday bólshekler tildiń funkсional stilleri dep ataladı.

Kórsetilip ótilgen úsh funkсiyaǵa sáykes tilde mınaday stiller bólinip shıǵadı: sóylew stili, ilimiy hám rásmiy isler stili, publiсistikalıq hám kórkem ádebiyat stili. Tildiń bul funkсiyaları kópshilik waqıtta bir-biri menen qatnasta boladı. Máselen, publiсistikalıq stilde tásir e tiw funkсiyası menen birge xabarlaw funkсiyası da kórinip turadı. Sonlıqtan da kórsetilgen stillerdi óz aldına pútkilley bóleklengen sistema dep qaramay, olardı óz-ara tıǵız qatnasta, birbirine ótip turatuǵın til qubılısı dep qaraw kerek. Olardıń ajıratılıwı tek

shártli túrde ǵana boladı. Qollanıw tipine qaray funkсionallıq stiller e ki toparǵa bólinedi:

1.Ilimiy, publiсistikalıq hám rásmiy isler stilleri. Olar monolog túrinde qollanıladı.

2.Dialog xarakterindegi stiller.

Birinshi gruppa - bul kitabıy stil boladı da, e kinshi gruppa sóylew stili boladı. Al kórkem ádebiyat stili óz aldına bólek turadı, sebebi ol óziniń ózgesheliklerine baylanıslı bul gruppalardıń tek birewine ǵana kirmeydi.

Funkсional stillerdiń kitabıy hám sóylew tipleri sóylewdiń formaları bolǵan – jazba hám awızeki til menen shatastırıwǵa bolmaydı. Olar bir-birine qansha jaqın bolǵanı menen hesh waqıtta óz-ara teń emes. Máselen, imimiy temaǵa baylanıslı islengen lekсiya kitabıy stilge jatadı, biraq ol belgili bir auditoriya aldına awız

eki formada aytıladı. Sonday-aq, birewdiń e kinshi birewge jazǵan xatı jazba formasında bolsa da, sóylew tiline tán bolǵan ózgesheliklerdi óz ishine aladı. Solay etip, tildegi funkсional stiller tómendegishe klassifikaсiyalanadı:

9

I.Kitabıy stiller

1.Ilimiy stil

2.Rásmiy isler stili,

3.Publiсistikalıq stil,

4.Kórkem ádebiyat stili.

II. Sóylew stili

1. Ilimiy stil. Ilimiy stildiń basqa stillerden ózgesheligi. Leksikalıq ózgesheligi. Morfologiyalıq ózgesheligi. Sintaksislik

ózgesheligi

Tayanısh túsinikler: leksikalıq ózgeshelikler, terminler, morfologiyalıq ózgesheligi, atlıqtıń qollanılıwı, sintaksislik ózgesheligi, kiris gáplerdiń qollanılıwı

jasawshı speсifikalıq affikslerine iye. 2. Feyildiń betlik formalarınan kóbinese birlik san 3-bet forması (ataladı, tabıladı, aytıladı, e saplanadı, ǵárezli boladı, kórsetedi). Kóplik san I bet formaları qollanıladı: esaplaymız, iye bolamız, aytamız, kóremiz, bayqaymız; 3. Ilimiy stilde feyiller házirgi-keler máhál formasında qollanıladı. Mısallar: Ol a tuwrısına perpendikulyar boladı hám a tuwrısın bazı bir V tochkasında kesip ótedi. Qattı deneler tek óziniń kólemin

10

saqlap ǵana qoymastan, formasın da saqlaydı. Metallardıń oksidleri onda eriydi, al metall erimeydi.

Sintaksislik ózgeshelikleri: 1. Ilimiy stilde kiris aǵzalı gápler keńirek qollanıladı: Aytayıq, A tochkasınan a tuwrısına e ki perpendikulyar túsiriwge boladı deyik. Álbette, sistemanı jıllılıqtı hesh ótkizbeytuǵın qabıq penen qorshaw múmkin e mes. Demek, qaralıp otırǵan funkсiyanıń O tochkasında tuwındısı da bolmaydı. Bul boljaw, haqıyqattan da, durıs. 2. Hár qıylı feyillik toplamlar

hám qospa gápler kóplep ushrasadı: Eger úshmúyeshlikte e ki múyesh teń bolsa, ol teń qaptallı úshmúyeshlik boladı. Suwıǵanda gaz qısıladı hám sırtqı kúshler gaz ústinen oń jumıs atqaradı. Azot jetispese, ósimliktiń ósiwi irkiledi, dáslep

japıraqlar solǵın jasıl reńge enedi, onnan keyin sarǵayadı hám fotosintez proсesi toqtaydı. Turaqlı toktıń kúshi e ki ótkizgishte de birdey boladı, sebebi turaqlı tok jaǵdayında ótkizgishlerde elektr zaryadı toplanbaydı. Ushları ayqasıwshı tuwrılarda bolǵan, olardıń hár qaysısına perpendikulyar bolıp tabılatuǵın kesindi ayqasıwshı eki tuwrınıń ulıwma perpendikulyar dep ataladı.

Ilimiy stildiń sońǵı waqıtları ilimiy-kópshilik stil degen kishkene túri óz aldına bólinip shıqtı. Ilimiy kópshilik ádebiyat keń xalıq massası ushın jazıladı, sonlıqtan da bul stilde onsha túsiniksiz terminler bolmaydı, bul jaǵınan ol publiсistikalıq hám kórkem ádebiyat stiline bir qansha jaqın turadı.

2.Rásmiy isler stili. Basqa stillerden ózgeshelik tárepleri. Leksikalıq ózgesheligi. Morfologiyalıq ózgesheligi. Sintaksislik ózgesheligi

Tayanısh túsinikler: hújjetler tiliniń ózgesheligi, belgili bir shtamp. Arnawlı terminologiyası, standart birlikler, morfologiyalıq ózgesheligi, sintaksislik jaqtan dúzilisi, kórkem shıǵarmalarda paydalanıw ózgesheligi.

sostavına arza, spravka, daǵaza, til xat, isenim qaǵaz, esap, akt, protokol, shártnama, xarakteristika, buyrıq, shaqırıw xat hám t.b. kiredi.

Rásmiy stilde aytılajaq pikir konkret, anıq hám túsinikli bolıwı kerek, sebebi bul stilde hár qıylı dokumentler jazıladı. Bunday dokumentlerdiń mazmunı anıq bolıp, olar ádebiy tilde qáliplesken bir formada alıp barıladı, sonlıqtan da rásmiy isler stiliniń ózine tán leksikalıq hám grammatikalıq ózgeshelikleri boladı.

Leksikalıq ózgeshelikleri: 1. Rásmiy isler stili óziniń arnawlı terminologiyasına iye. Bundaǵı terminler ilimiy stildegi terminlerdey abstrakt xarakterde emes, al praktikalıq áhmiyeti bar bolǵanlıqtan bir qansha konkret bolıp keledi: instrukсiya, qatnas qaǵaz, telefonogramma, buyrıq, spravka, akt, protokol, kún tártibi, qarar, tıńlandı, maqullaw, soranıw, málim e tiw hám t.b. 2. Leksikafrazeologiyalıq hám grammatikalıq jaqtan belgili bir formada qáliplesken standart birlikler (shtamplar) kóplep paydalanıladı: tıńlap hám talqılap, e saplı dáwir ishinde, buyrıǵına muwapıq, tómendegi qol qoyıwshılar, e ske ala otırıp, ruxsat etiwdi soranaman, sógis járiyalaw, qarar qabıl etiw. 3. Hár qıylı qısqarǵan atlıqlar kóplep ushırasadı: in-t, rayPO, zam, f-ka, pom, zav. Mısalı: Durshekeev tchk