Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfologiya páninen ámeliy jumıslar
.pdf94- shınıǵıw. Tómendegi tekstten dórendi feyillerdi tabıń, olardıń qanday sóz shaqabınan, qanday affiksler arqalı jasalǵanın hám mánilerin túsindiriń.
1. Jógisireme kelin. Ol qızdıń sırına qashshan qanıq bolǵanbız (K. Sultanov). 2. Paxtalar kultivatsiyalanıp, úshlenip bolǵannan keyin Aydana kewilin ánjamladı (Ó. Xojaniyazov).
3. Qáne, endi bul iske júreksinedi? 4. Haw, bala, biziń Ziyada traktor xodladı ǵoy (I. Qurbanbaev). 5. Onıń bárha kúnlegeni
Xanzada edi (S. Bahadırova). |
|
||
6. |
Qazıwda |
júrip onıń |
qolında, |
|
Allayardıń túnegeni bar (I. Yusupov). |
||
7. |
Xalıq baxtı ushın atlandırıp olardı, |
||
|
Sarkop penen Baysın elin izlettiń (I. Yusupov). |
||
8. |
Bozlarıń |
buzawlap, ortań |
tolısıp, |
|
Isiń rawaj alıp barar, Qońırat (I. Yusupov). |
||
9.Kettik qoltıqlasıp kósheni boylap (I. Yusupov).
10.Qullar salǵan mına salqın saraylar, Sıldıraǵan sháshme, gúrlegen saylar,
Xannıń qara kewlin jaqtırta almas,
Hárem, saray túnin jaqtırtqan aylar (I. Yusupov).
11.Sóytip xan úmiti aqlanbadı hesh,
Muhabbettiń gúli ǵumshaladı kesh (I. Yusupov).
12.Ádil usta bolsań, sennen sorawım, Jeńilt maǵan túsken qayǵıńnıń tawın,
Tas júrekti tas arqalı bayanlap,
Súwretle sen er adamnıń jılawın (I. Yusupov).
95- shınıǵıw. Topar studentleri eki toparǵa bólinedi. Belgilengen waqıt ishinde birinshi topar ekinshi toparǵa feyil jasawshı qosımtanı aytadı, qarsı tárep usı qosımta menen sóz jasaydı. Soń keyingi topar feyilden feyil jasawshı qosımtanı aytadı hám mısal soraydı. Belgilengen waqıt aralıǵında sorawjuwap toqtamawı kerek.
Úlgi: 1-topar: -lan qosımtası
2-topar: qırsıqlan. -la qosımtası.
1-topar: sabala...
61
96- shınıǵıw. Tekstten atawısh tiykarlı dórendi feyillerdi tabıń.
1. Sen ómir boyı qanǵa toymadıń, men antıma sadıq qalıp seni qan menen suwǵardım. 2. Iyul, avgust aylarındaǵı topan
tasıwda, úlken jayın ılaqalar bar |
(Á. Shamuratov). |
3. |
Gúlayım |
||||
qız kózge túse baslaǵannan-aq, |
oǵan ashıq |
jigitler |
kóbeydi |
||||
(«Qırq qız» dástanı). 4. |
Dúnya |
ushın pardaların asharlar, |
|||||
Teńge berseń dárya bolıp |
tasharlar |
(A. Yassawiy). |
5. |
Qayǵını |
|||
er kóterer, Jawındı jer kóterer (naqıl). |
6. |
Arıslan |
qartaysa, |
||||
tıshqan awlaydı (naqıl). 7. Kempir |
urısıp, |
jáne taǵ |
túnerdi... |
||||
(A. S. Pushkin). 8. «Men |
jazıwshıman!» |
dep |
aytıw |
maqsetinde |
|||
qara sóz benen shıǵarmalar jaza basladım (T. Qayıpbergenov). Ismayıl bunnan eki ay aldın Moynaqqa turmısqa shıǵıp ketken xatker qızın esledi. 10. Aysultan apamnıń tamsanıp: – bizlerge de tasla – degende, shaqanı silkip jiberip gúwlep túsken eriker
Aysultan apamnıń denesin qıtıqladı (G. Esemuratova).
97- shınıǵıw. Sostavlı feyillerdiń birinshi komponentine qaray olardıń mánilerin túsindiriń.
1. – Siz arman turıńız! – dep Áysanem onıń sózine qulaq
salmadı. 2. Usı bıyıl da ótken jıldaǵıday kolxozdı |
ornında |
|||
otırǵızıp taslasań, biz saǵan qattı jaza kóremiz. |
3. |
Ol |
jaydıń |
|
ishin shola baslap edi, qara murtlı, |
qır murınlı, |
sılınǵır |
||
qara jigittiń súwretine kózi tústi (Ó. Ayjanov). |
4. |
Amanbay |
||
bıraz oylanıp qaldı da sońınan tilge keldi |
(K. Mámbetov). |
|
||
5. Sekretar álle birewge telefon soǵıwdı |
oylap turdı |
da, waq- |
||
tımdı bosqa aldırmayman dep, bul oyınnan bas tarttı. 6. Áysanem jaǵın tayanıp uzaq ouǵa ketti (Ó. Ayjanov). 7. Qádir keńseniń dálizinde ishke kiriwge júregi dawamay, biraz irkilip turdı. 8. Kempirdiń bul sózine heshkim til qatpadı. 9. Jámiyla usı sózdi ayttı da, tula boyı qalshıldap, ókpesi buwlıǵıp, jılap jiberdi. 10. Qádir qatti qádem basıp kólge kirip, qalıń qamıslıqtıń arasına sińip ketti (K. Sultanov).
62
|
Feyildiń sóz qosılıw usılı arqalı jasalıwı |
|
|||
Feyildiń sóz qosılıw |
usılı tiykarınan, |
eki |
feyildiń |
qosılıwı- |
|
nan yamasa feyilden basqa sózlerge feyil |
sóz qosılıp, bir |
||||
mánige |
iye bolǵan qospa háreket bildiriledi. |
Bunday |
feyiller |
||
sóz qosılıw usıl menen jasalǵan feyildiń |
modelin |
dúzedi. |
|||
Atawısh |
sóz + feyildiń |
yamasa mánili |
eki |
feyildiń |
qosılısıwı |
qospa feyillerdi jasaydı. Mısalı: Sálem beriw, jaqsı kóriw, kelip ketiw, kirip shıǵıw t.b. Bul qospa feyillerdiń dáslepki ekewi atawısh sóz benen feyildiń, sońǵı ekewi mánili eki feyildiń qosılısıwınan jasalǵan.
98- shınıǵıw. Qospa feyillerdiń birinshi mánili komponentine qaray olardıń mánilerin túsindiriń.
1. – Siz arman turıńız! – dep Aysánem onıń sózine qulaq salmadı. 2. Ol jaydıń ishin shola baslap edi, qara murtlı, qır
murınlı sılıńǵır qara jigittiń súwretine |
kózi |
tústi (Ó. Ayjanov). |
3. Amanbay biraz oylanıp qaldı |
da |
sońınan tilge keldi |
(K. Mámbetov). 4. Sekretar állebirewge telefon soǵıwdı oylap
turdı |
da, |
waqtımdı bosqa |
aldırmayman |
dep, |
bul |
oyınnan |
|
bas |
tarttı |
(Ó. Ayjanov). 5. |
Aysánem |
jaǵın |
tayanıp |
uzaq oyǵa |
|
ketti |
(Ó. Ayjanov). 6. Qádir |
keńseniń |
dálizinde ishke |
kiriwge |
|||
júregi dawamay, biraz irkilip turdı. 7. Kempirdiń bul sózine heshqaysısı til qatpadı. 8. Jámiyla usı sózdi ayttı da, tula boyı qalshıldap, ókpesi buwlıǵıp, jılap jiberdi. 9. Qádir qattı
qádem basıp kólge kirip, qalıń qamıslıqtıń |
arasına sińip |
ketti |
(K. Sultanov). 10. Há demey tań saz berip, |
bólmege jaqtı |
túse |
basladı (M. Nızanov). |
|
|
99- shınıǵıw. Tekstten qospa feyillerdi tabıń. Olardıń quramındaǵı kómekshi feyildiń óziniń aldındaǵı mánili feyil formasına qanday qosımsha máni bildiretuǵının anıqlań.
1. Jumabay awılda qalıp qoydı. 2. Usılay sarı qayǵıda sarsılıp júrgen Sáliymanıń birden alaǵadası basıla qaldı. Jumabaydıń front jaqqa názeri awdarılsa, jigeri bosap,
63
juwırısıp, tartına beredi. 3. Túsinde de, ońında da qarsı aldında Tóresh elesleydi de júredi. 4. Olar qayıqsız kólge shıǵa almaydı. 5. Keńseden túngi saat ekide qaytadan ol
harıǵanlıqtan ba, birden qalǵıp ketti. |
6. |
Ol |
jaǵın |
basqarmaǵa |
||
aytıp kóremiz. 7. Al, Máke, qarıwdı sala ber (K. Sultanov). |
||||||
8. Sen oylamaǵan jerden tuyıq kólge |
balıqshı |
shıǵaraman |
||||
dep qátelik islep aldım (Ó. Ayjanov). 9. Záwre |
meniń ne |
|||||
ushın toqtatqanımdı sezdi, bilemen (K. Mámbetov). |
10. |
Direk- |
||||
tor tım-tırıs otırıp bloknotına |
álle |
nárselerdi jazǵan boldı |
||||
(I. Qurbanbaev). 11. Jumagúl |
onıń |
hárbir |
háreketin |
ańǵarıp |
||
qaladı (T. Qayıpbergenov). 12. Ol bolǵan waqıyalardı sorastırıp
qaradı (T. Qayıpbergenov). 13. Ǵayrat, sen |
búginshe dem |
ala |
|||
tur |
(A. Áliev). 14. Biraq abayla, |
qolıńa |
uslaǵanıńnan |
ayrılıp |
|
qalıp júrme (Ó. Ayjanov). 15. Óziniń de birnárseni sıltaw |
etip |
||||
sol |
jaqqa barǵısı keldi (S. Xojaniyazov). |
16. Kempir |
balasın |
||
kórip quwanǵanınan qolındaǵı |
shelegin |
tógip ala |
jazladı |
||
(T. Qayıpbergenov). 17. Apam da hawlıǵayın dedi (K. Sultanov).
100- shınıǵıw. Teksttegi jup, tákirar hám qosarlı feyillerdiń formaların hám mánilerin anıqlań.
1.Doslar keldi gúwlep, men quwanǵanda, Tost aytıp, shadlı sóz shaldı da ketti,
Quwanıshımdı bersem, almadı sonda, |
|
|
|
|
|||||||
Hámmesi ózime qaldı da ketti (I. Yusupov). |
|
|
|
||||||||
2. Sizlerdi shaqıra-shaqıra dawısımız taldı ǵoy |
(K. |
Sul- |
|||||||||
tanov). 3. |
Xanzada menen |
otı |
óre |
janbaǵanı |
|
janbaǵan |
|||||
(S. Bahadırova). 4. |
Úyde otıra-otıra zerigip kettim |
|
(K. Sulta- |
||||||||
nov). 5. Meyli, ne |
|
oylasa |
oylasın |
(A. Bekimbetov). |
6. |
Bul |
|||||
háreketke |
hámme |
ishek-silesi |
qatqansha |
jatıp-turıp |
kú- |
||||||
listi (K. Sultanov). |
7. Terlep-tepship |
birinen |
ekinshisine |
||||||||
ótip baratırman (T. Qayıpbergenov). 8. Keshte |
oqıwǵa |
qor- |
qa- |
||||||||
qorqa baraman (T. Qayıpbergenov). 9. Sebebi |
hárbir tapsırmanı |
||||||||||
kúydim-jandım |
shaltlıq |
penen |
islewge |
urınadı (T. |
|||||||
Qayıpbergenov). 10. Bizler |
qısınıp-qımırınıp |
atırmız |
(Ó. |
||||||||
Xojaniyazov). 11. Dúnya tapsań, ishpek-jemek |
|
qıyalıń (A. |
|||||||||
Muwsaev). 12. Men de asıp-tasıp otırǵanım joq |
(Ó. Ayjanov). |
||||||||||
64 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
101- shınıǵıw. Tómendegi berilgen mısallardan atawısh tiykarlı dórendi feyillerdi bir bólek, feyil tiykarlı dórendi feyillerdi bir bólek, atawısh tiykarlı qospa feyillerdi bir bólek, feyil tiykarlı qospa feyillerdi bir bólek kóshirip jazıń. Dórendi feyillerdiń túbiriniń qanday sóz shaqabınan ekenligin anıqlań.
Basla, bawırla, julqıla, atqıla, tisle, arqanla, qulpla, she-
gele, qapla, duzla, mayla, gellekle, gipsle, |
fanerle, |
qımta, |
bura, jarbıy, tımpıy, óte, duze, qura, jónı, qarız |
etiw, |
tárbiya |
etuw, dıqqat etiw, payda etiw, úmit etiw, aǵajanla, apajanla, húrmet etiw, satıp al, qosıq aytıw, kewil aytıw, ǵarǵıs aytıw, sálem aytıw, názeri ketiw, qol alısıw, xabar etiw, ıqlası ketiw, kewli ketiw, kek alıw, dus keliw, bos keliw, saz keliw, shaq keliw, ılayıq keliw, muwapıq keliw, sayasın salıw, ashıńqıra, aytıńqıra, júrińkire, tereze salıw, yadqa salıw, adımla, qarısla, qulashla, jaqtısın salıw, esine túsiw, kózi túsiw, quwra, jawra, asıra, ańıra, kewil bólıw, dıqqat bólıw, qonıs basıw, botala, palapanla, balala, qozıla, torayla, qulınla, jırbıy, sımpıy, jımpıy, qızıqsın, qansıra, kulimsire, sorap al, bazarla, qalala, jaǵala, arala, órle, ıqla, qazıp al, ıqlas etiw, abad bolıw, shad bolıw, sulıw bolıw, qayıl bolıw, tamam bolıw, qapa bolıw, dawam etiw, quyıp ber, teń keliw, kózle, qoltıqla, qarsı alıw, shıǵarıp ber, salıp ber, tıǵıp ber, tazalap ber, alıp ber, mártlik etiw, inam etiw, qayıl etiw, júzegóylik qılıw, zorlıq qılıw mıjǵıla, ezgile, basqıla, keskile, búkle, qarawla, qısta, tartqıla, keri, arqala, mushla, ahla, úhle, urala, allala, barmaqla.
102- shınıǵıw. Teksttegi gáplerdi dıqqat penen oqıń, jup, tákirar qospa feyillerge itibar beriń.
1. Tolıbaydıń tolısın shayqap-shayqap esabınan ǵabırıstırıp jiberdi. 2. Sol «oyınǵa» dáslep kirgeni eken, soń basın tartıp alıwdı oylayman degeninshe qorqıtıp-úrkitip-aq bir-eki, húkimet bilse atıp jibergendey qılmıstı isletip tasladı. 3. – Kútekúte aqırı kettik. 4. Górsawat júre-júre likbezden birden kózi ashılıp ketkenler antalasıp qaǵazǵa úńile berdi. 5 barabara pútkil dúnyanıń ǵamın oylaytuǵın qusaǵan. 6. Kózin
5 – 65 |
65 |
ashıp-jumıp, ashıp-jumıp, aqsaqal shıqqan adamnıń hayal adam ekenligin sezdi, hayal eki búgilip, tájim etti. 7. Shotan kúyip-janıp, ókinip-órtenip jol-jónekey qalay posqanın aytıp, Qunnazardı qattı sasqalaqlattı. 8. Keshegi, aldındaǵı kúnlerdegidey emes, qorqa-qorqa onsha qorıqpaytuǵın bolıp, júregin de basıp alǵan. 9. Balası er jetkeli, heshkimge qıymay, ıńǵırlatıp-
sıńǵırlatıp kelin túsiriwdi |
árman etip júrgende |
aytatuǵının |
qara! 10. – Aytıp otırmanǵo, |
«kórdim-bildim adam |
joq» dep |
(Sh. Seytov «Xalqabad»). |
|
|
103- shınıǵıw. Berilgen gáplerden feyillerdi tawıp, olardıń jasalıw jolların túsindiriń.
|
1. Sozanay kempirdiń ózi de bilip otır. |
2. |
«Íǵbal» |
degen |
||
sózdi esitkende kelinshektiń kózine kóngeylenip jas keldi. |
|
|||||
3. |
Hayal kempirdiń sózin |
esitpegendey |
uzaq |
oylanıp |
qaldı. |
|
4. |
Qayǵı uwayım es-aqılın |
alıp ketipti. |
5. |
Biraq, jáne bir |
||
uwayım tap boldı. 6. Bala |
sol waqıtta qaytadan kózin |
jumdı |
||||
da tım-tırıs boldı. 7. Ol bar dawısı menen baqırıp jılap jiberdi.
8. |
Ol dım úndemesten dalaǵa shıqtı da kózden ǵayıp |
boldı. |
||
9. |
Biz onı óziniń bandaları menen tutıp almaqshı |
edik. |
||
10. |
Biraq, ol bizge ele dos bolǵan joq (S. Bahadirova «Táǵdir»). |
|||
11. |
Ekewmiz de ań-tań boldıq. 12. Jolsız dizilisip ketip baratır. |
|||
13. Gulay sıńsıp-sıńsıp jılap jiberdi. |
14. Dawıs |
shıqqan jaqqa |
||
jalt burıldıq. 15. Iyt alısraqta izinde |
kiyatır. 16. |
Úsh |
kúnnen |
|
berli kelmey atırǵanınıń sebebin aytıp berdi (T. Qayıpbergenov).
RÁWISHTIŃ JASALÍWÍ
Ráwishler, tiykarınan, affiksaciya hám sózlerdiń qosılısıwı usılları arqalı jasaladı. Ráwishtiń affiksaciya usıl arqalı jasalıwına ráwish jasawshı affiksler qatnasadı, al sóz qosılıw usılı arqalı jasalıwına ráwishlik mánige ótken eki sózdiń qosılısıwı atqaradı.
66
Ráwishtiń affiksaciya usılı arqalı jasalıwı
Ráwishtiń affiksaciya usılı arqalı jasalıwı atawısh hám feyil sózlerge arnawlı ráwish jasawshı affikslerdiń jalǵanıwı arqalı
jasaladı. Ráwish jasawshı affiksler ráwishten |
basqa |
sózlerge |
jalǵanıp kelgende jańa ráwishlerdi jasaydi. |
Ráwishtiń |
ózine |
jalǵanǵan jaǵdayda sol túbir yamasa dórendi túbir ráwishlerde mániles bolıp kelgen ekinshi bir ráwishlerdi payda etedi.
Máselen: waqıtsha, jańasha, gúzde, tiriley t.b.
104- shınıǵıw. Tekstten dórendi hám dórendi emes ráwishlerdi tabıń. Dórendi ráwishlerdiń qanday usıl menen jasalǵanın hám sostavın anıqlań.
1. Bizler shashtárezler de jekke-shashaw islegen waqıtlar da, plannıń orınlanbaytuǵınına shaǵınar edik, házir pútkilley
basqasha juwmaq |
(T. Qayıpbergenov). |
2. |
Ol |
baǵana |
shıǵıp |
||||||
ketti (K. Sultanov). 3. |
Apa, |
endi |
|
kúnde-kúnde |
kele |
bermey- |
|||||
aq ǵoy (T. Qayıpbergenov). |
4. |
Házirshe |
oǵan |
kómek |
berip |
||||||
atırman (I. Qurbanbaev). 5. |
Esikti |
zordan |
tawıp |
sırtqa |
shıqtım |
||||||
(S. Bahadirova). |
6. |
Jańadan |
alıs |
jolǵa |
shıǵıw |
júriw |
baslandı |
||||
(A. Bekimbetov). |
|
7. |
At |
kem-kemnen |
salpawsıwǵa |
|
qaradı |
||||
(Sh. Seytov). 8. |
Tınıshına júrmey |
jaqında |
mollasın |
ájiwalap |
|||||||
qosıq shıǵarıptı (K. Sultanov). 9. Házir basqa otıratuǵın waqıt emes (Ó. Ayjanov). 10. Há degenshe tań da atıp, adamdı adam
kórerliktey boldı |
(A. Begimov). 11. Onıń |
ústine bular búgin |
qalada erkinshe |
qıdırdı (Á. Paxratdinov). |
12. May degenge |
bıyıllıqqa názeri túsip pe? (K. Sultanov). 13. Búginleri jerlerdi sháriyatına qaray suwǵarıw paydalı (I. Qurbanbaev). 14. Báribir, shınlıqtı kózkóreki jasırǵım kelmeydi (T. Xalmuratov). 15. Men bir qálipte júriwge jalıqtım (A. Bekimbetov). 16. Erteden úyge barıp dárriw arba qosıwıń kerek (A. Bekimbetov).
105- shınıǵıw. Teksttegi dórendi ráwishlerdiń qanday affiksler arqalı jasalǵanın hám olardıń ónimli yamasa ónimsiz ekenligin anıqlań.
67
1. Áskershe kiyingen rus adamına qolımdı sıpayı sozıp edim (K. Sultanov). 2. Endi Tolıbay pútkilley esten ayrıldı (K. Raxmanov). 3. Bektursınnıń ákesi Moynaqqa kóship kel-
gende, bul sanaat ornı |
onsha |
úlken emes edi |
(A. Begimov). |
4. Ol oyı kerisinshe bolıp |
shıqtı |
(K. Sultanov). 5. |
Ózim izinen |
barıp erkeklershe sóylesemen (T. Qayıpbergenov). 6. Jurttan erek
ketip, óz |
bildigińshe basqa |
shigit egiwge |
seniń |
qanday ha- |
qıń bar? |
(Ó. Xojaniyazov). 7. |
Túnletip ótse |
kerek |
(K. Sultanov). |
8. Qasında sholanǵa jıynalǵan balıqlardı Ótegen keme menen Moynaqqa tasıp tur (K. Sultanov). 9. Qaytısın da bir awız sóyley almadım (T. Qayıpbergenov). 10. Hákisine azanǵı barlaw uzaqqa sozıldı (T. Qayıpbergenov). 11. Ótken bir kúni Gúljan dawısın shıǵarıp, ózinshe gúbirledi (Ó. Ayjanov).
106- shınıǵıw. Tómende berilgen ráwishlerdiń qalay jasalǵanın túsindiriń hám gáp qurań.
Erkeklershe, túrlishe, boslay, qurǵaqlay, dawıllata, aqırın, alıslap, sırtqarı, túnletip, russhalap, usılay, jaysha, oyımsha, házirshe, tezletip, ómirinshe, bıyıl, búgin, ishkeri.
107- shınıǵıw. Tómende berilgen gáplerden túbiri ráwishten jasalǵan dórendi ráwishti tabıń.
1.Házirshe Jańabaydıń elesi júregine jıllı lep berip kiyatır.
2.Qısta siyreklep, jazda dónip jasıl japıraqlardı jamılıp shıǵa
keledi. 3. Ómirinshe álekke egip kórmegen desedi |
jurttıń |
bári. 4. Azanda murnımızdıń tesigi qara tútinge tıǵılıp |
kele- |
tuǵın edi. 5. Ol sizlerdi orıssha oqıtadı deytuǵin edi. 6. Túnde eki jerge shútik shıra jaǵıldı. 7. Alısta aydan dóńge shıǵıp baratırǵan Jilgeldiniń tóbesi kórindi (K. Sultanov). 8. Qublasında shókken narday Qara taw, Arqasında aq sazanlı Aralı.
108- shınıǵıw. Qısta, báhárde, jazda, gúzde sózleri hám
-sha, -she, -lay, -ley, -lap, -lep qosımtalı ráwishlerdi keltirip 10 gáp dúziń.
68
Úlgi: Xattı ashıw menen |
ashıp |
atırǵan |
Aqshagúl, |
Nurjan- |
nıń qol tańbasın kórip, birden |
tula |
bedeni |
ısıp-laplap |
ketken- |
dey boldı (M. Nızanov). |
|
|
|
|
109- shınıǵıw. Tómende berilgen gáplerden dórendi ráwishlerdi tabıń.
1. Sol kúni Aysultan apam meni jibermedi, janına alıp jattı. Biraq, azanda erte oyattı. 2. – Tap házir baǵdıń qanday jarasıǵı bar, ya miywası bolmasa, ne kóreseń? – dep qoyaman artında kiyatırıp. 3. Kókley qatqan, shıraqlarım-ay! Endigiden bılay usı urıs degenniń atı óship, mendey ańlatadıń júregi
qozǵalıp, bawırı kúymegey dá, – dep apam ásten |
kózin |
||
jumǵannan qaytıp ashpadı. 4. Onıń |
ústine |
námnaǵan |
bolıp, |
aldına otırıwǵa uyalsam, ekinshi jaǵınan, |
ústim onsha |
jaqsı |
|
emes bolǵanlıqtan has kiyimlerine |
daq tiygizemen be, |
dep |
|
ózimdi biyqolay sezsem de, Aysultan apamnıń ıqlasın qaytarǵım kelmeydi. 5. – Há..á..y shıraǵım-ay, Jiyren qosqa qosıldı, Aysultan uzatılıp ketti, Turdımurat janımda oralmadı ǵo..o..y! Sonda da men ele ólmey júrmen ǵoy, – dep apam ıńırsıp arman awdarılıp tústi. 6. Men bulardıń demde arza berip
úlgergenine |
hayran |
qalaman. 7. |
Húw-w, shıraǵım-aw, qara |
basım, qara |
jerge |
kirgenshe |
Turdımuratımdı umıtarman |
ba, – dep qolların zorǵa kóterip tirkislengen barmaqları menen
kózlerin súrtti anam. 8. Jiyren usı búgin |
jekke |
qalǵanın |
|||
bilgendey, |
alǵa basqan adımı artqa ketip ástelep adımlaydı. |
||||
9. |
Jiyren |
úyden alıslap baratırǵanın bilip, |
orıs joldıń |
ústine |
|
onı |
tartıp |
urıp, Aysultan apama qaray shapqılap ótá ketken. |
|||
10. |
Seniń |
Jiyrenge jaqsılap qaraǵanıń jawǵa qarsı |
oq |
atqan |
|
menen barabar, – degen Turdımurat aǵamnıń dawısı qulaǵımda qalıp, jaw menen alısıp júrgendey sezemen (G. Esemuratova).
Ráwishtiń sóz qosılıw usılı arqalı jasalıwı
Ráwish affiksaciya usılı menen qatar, sóz qosılıw usılı arqalı da ónimli jasaladı. Ráwishler sóz qosılıwı arqalı jasalǵanda eki ráwish yamasa ráwishke tán hár túrli sózler
69
mánilik hám grammatikalıq jaqtan qosılısıp, bir pútin qospa ráwishti jasaydı. Ráwishtiń sóz qosılıwı arqalı jasalǵan túri analitikalıq usıl dep te ataladı.
Ráwishler sóz qosılısıw arqalı jasalǵanda qosılǵan eki sóz ábden birigip qosıladı yamasa semantikalıq jaqtan birikse de, formalıq jaqtan birikpey, dizbeklesiw hám juplasıw arqalı qosıladı. Usı sıyaqlı qosılıw ózgesheligine qaray sózlerdiń birigiwi arqalı jasalǵan qospa ráwishler, dizbeklesiw arqalı jasalǵan qospa ráwishler hám juplasıw arqalı jasalǵan qospa ráwishler bolıp úsh toparǵa bólinedi.
110- shınıǵıw. Tómendegi sózlerden: a) affiksler arqalı; b) olardıń basqa sózler menen birigiwi yamasa dizbeklesiwi arqalı ráwishlerdiń jasalıwına mısallar keltiriń.
a) ol, bul, usı, sol, biz, óz, qansha, qashan.
Úlgi: ol – olay, olayınsha, onsha, óytip, oyaqta, onshama, omanda.
b) kún, tún, jer, waqıt, máhál. g) ish, sırt, tıs, keri.
111- shınıǵıw. Tómendegi ráwishlerdiń quramın anıqlań.
Meylishe, tısqarı, bunshama, qaytarsın, óz bildigine, bıyıl, aqırın, ilajsızdan, bilegóre, qorıqqanınan, pútkilley, kerisinshe, aylap, hákisine, qısı-jazı, topa-torıstan, iyt ólgen jerde, barabara, azmaz, sonsın, tınıshına, túnletip, erkinshe, bosqa.
112- shınıǵıw. Basqa sóz shaqaplarınıń ráwishke ótiw qubılısı adverbializaciya qanday jaǵdayda boladı? Tómendegi sózlerdi óziniń tiykarǵı mánisinde hám ráwish mánisinde keltirip gáp qurań.
Úlgi: birden: jası birden ótti (sanlıq), shorshıp birden turıp ketti (ráwish).
Qaytıp, ómirde, zorǵa, ótirikten, kesh, jónine, bir maydanlıqta, kelistirip, bir kún, jáne, birdey.
70