Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfologiya páninen ámeliy jumıslar

bárin túsirip, oshaqtı ornalastırıwǵa kirisip ketti (M. Nızanov). 11. – Áy, jigitler, usı búgin asxanadan sup-pub iship qoya-

tabıńlar: a) birikken atlıqtıń mánisi onıń komponentleriniń mánileri menen salıstırıń; b) qısqarǵan qospa atlıqlardıń qalay jasalǵanın anıqlań.

I. 1. Panalap tez ayǵabaǵardı,

4.Belbuwardan shańlar jattı kóshede (I. Yusupov).

5.Bul aytqanıńız bolıńqıramas, ótaǵası (Ó.Xojaniyazov).

II. 1. – Bunıń aldında ya izinde GAI joq ǵoy, – dedim

shıdamay. 2. – ...Meyli! Obkomda isleseńiz isley beriń. Biz seniń aybat shekkenińizden qorıqpaymız. 3. Sóytip, maykolxozǵa qustay ushıp jetip bardım. Apam bayǵus qattı saǵınıp qalǵan eken. 4. Biziń girjek shertkenge másirip «al-ha, Shake» bolıp júrgenimiz Nókis penen Shımbayda eken. 5. Jol boyı kiyatırıp «bul ne qılǵan batpan quyrıq» dep sorastırdıq, jańaǵı biziń Aǵaydarovımız Máskewge telegramma salǵan eken. 6. – Sháke, sen adam emesseń, – deydi ol usındayda kúyip pisip, – áp-ánedey pedinstitutqa tapsırıp atırǵan jerimnen shıǵarıp aldıń. 7. – Men onıń studentlik jıllarınan biraz «CHP»ların bilemen. Birge oqıǵanbız aqırı! 8. Men onıń menen endi bolmasa KRU arqalı esaplaspaqshı bolıp júr edim. 9. Házir gazetalarda Bekturǵannıń maqalasın kórip turatuǵın shıǵarsań, ottay sınshı. Bir kúni TYUZdı jalpaǵına túsiredi,

I. Eki komponenti de leksikalıq mánige iye bolǵan jup atlıqlar.

II. Bir komponenti mánili, ekinshisi leksikalıq mánige iye bolmaǵan jup atlıqlar.

III. Eki komponenti de leksikalıq mánige iye bolmaǵan jup atlıqlar.

1. Áywanǵa qarata qazan jay, bala-shaǵanıń jayı, qonaq jay qusaǵan birneshshe qapı ashıldı. 2. Tolıbaydıń aq kóylek- dambalı túwe qara taqıyasın da aǵarańlatıp kórsetti. 3. Tolıbaydıń aman-esenlik sorasqanına «shúkir» de demedi.

4. Áne, sol júz manat juqtı bizge, ádep, teri-tersek alıp sattım. 5. Zamannıń rámáwizin kóp ótpey ańladı da, «zawıt bastan sadaǵa» dep, mal-haldan satqanın satıp, óli dúnya qılıp úlgerdi, úlgermegenin aǵayin-tuwǵan, jiyennen tuwǵan jiyensheler degendeylerdikine tıqsımlap eki qolın jańa qoltıqqa suǵıp edi. 6. Ǵarrı atın irkip, ján-jaǵına ser saldı, «ańshıpańshımeken» dep edi, onday da kórinbedi. 7. – Sarsılsań, malmúlkińdi uwayımlap sarsıldıń! 8. ...saqal-shashı ósken, azǵanlıqtan kózi úlkeyip ketken birew shıqtı. 9. Gúrmegi jazdırılıp ketken, ıshqır gilit-pilti menen aqsaqaldıń qolında

patı menen omaqazan attırdım-á! 11. Ólgen ólip kete bere

(T. Qayıpbergenov). 14. Ol meniń áyle-páyleme qaratpay, hátte awqatlandırmastan kinoǵa súyrep alıp ketti (T. Xalmuratov).

62- shınıǵıw. Berilgen teksttegi atlıq sózlerdiń qaysı usılda jasalǵanın anıqlań.

1. Aw-duzaq remontlaytuǵın brigadanı basqar. 2. Bunday

keńsesi salınǵan. 4. Usı jıl “Moynaq” zavodı barlıǵın qabıl

42

7. Kóshede qıdırmadım, toy-merekege de barmadım, esi dártim imtixanlardan óz kúshim menen ótiw boldı. 8. – Neǵıl deydi? Túrkler neǵıp júr buyerde? Shegaradan qalay ótken. 9. Men GREStiń jetekshi qánigesimen (M. Nızanov). 10. Bul jaǵdayǵa teń-qurbı balalarımnan uyalǵanımdı qáyteyin, jer

qıdırıp kelipti (T. Qayıpbergenov). 13. Nasharı qurısın, zamanı bolmasa! Qızdıń jası tambaǵan arbanıń altaqtası bar ma? (K. Sultanov). 14. Gedeydiń shatpasınıń beldewi bosasa, beliniń belbewi de bosaydı eken, balam! (K. Sultanov).

63- shınıǵıw. Tómende berilgen qısqarǵan sózlerdi durıs jazıń hám tarqatpasın anıqlań.

DFX, MTP, MAI, VAZ, MTS, ATS, PHAJ, GRES, AES, QMU, XDF, ZIL.

64- shınıǵıw. Tómende berilgen gáplerden atlıqtıń sóz qosılıw usılı menen jasalǵan túrlerin tabıń.

barlıq túrleri, qant-shay, shıt-shıbır, aw-duzaq tap keshegi orısıyattan bochkilep ákelgen araǵına deyin bar. 4. – Shay iship

tabaq» qa salınǵan jarı gósh gúrtik keldi. 7. Qara, aǵash tabaq

43

kespelengen balıqqa yarım bolıp tur. 8. Azanda shay iship otırıp, óli tınıshlıqtı Lepes buzdı. 9. Lepes ketip baratır, jolǵa dep alıp shıqqan qolında ya bir tislem nanı joq, ya awısıq kiyimi joq. Tek haq niyeti bar (Q. Mátmuratov).

Atlıqtıń sóz qosılıw hám affiksaciya usılı menen jasalıwı

Bul usılda ayırım sóz dizbeklerine atlıq jasawshı affiksler qosılıp qospa atlıqlar jasaladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde sóz dizbeklerinen tómendegi affikslerdiń járdeminde atlıqlar jasaladı:

-lıq/-lik: bes jıllıq, bes kúnlik, úsh múyeshlik, t.b. -ǵısh/-gish: qol juwǵısh, kúl salǵısh, ot jaqqısh, t.b. Mısalı: Ot jaqqıshtan dana bolar,

Sózge qulaq túre-túre (I. Yusupov).

-shı/-shi: jer bawırlawshılar, sút emiziwshiler, t.b.

65- shınıǵıw. Kórkem shıǵarmalardan sóz qosılıw hám affiksaciya usılı menen jasalǵan sózlerge mısallar tabıń.

Úlgi: Alla, oylap tapqısh hám jaratıwshań,

Hasıllana túser sapqan sabıǵı (X. Dáwletnazarov).

66- shınıǵıw. Berilgen tekstten tek sóz qosılıw hám affiksaciya usılı menen jasalǵan atlıqlardı tabıń.

1. Bóz toqıwshılar bunı “Máki” dese balıqshılar onı

islegen qanday qıyın bolsa, aw-duzaq soǵıwdıń mashaqatı da sonday. 5. Sapardan úsh aylıq hámile payda boldı. 6. Bası awırmaǵannıń quday menen ne isi bar. 7. Qoyan júrekliligine ızası keldi (K. Sultanov).

44

Atlıqtıń leksika-semantikalıq usıl menen jasalıwı

(Substantivaciya)

Bul usıl arqalı basqa sóz shaqapları hesh formalıq ózgerissizaq belgili bir kontekstte atlıqqa ótedi. Bunda anıqlanıwshı atlıq sóz túsip qaladı da, anıqlawısh xızmetinde kelgen basqa sóz shaqapları anıqlanıwshı zat hám onıń belgisin de bildirip atlıqlasıp keledi. Atlıqtıń sóz ózgertiwshi affiksleri olarǵa substantivleskennen soń jalǵanadı. Mısalı: Jaqsını jaman kiyim ishinde tanı (naqıl). Úndemegen úydey báleden qutıladı (naqıl).

67- shınıǵıw. Tekstten substantivlesken (atlıqqa ótken) sózlerdi tawıń, olardıń qaysı sóz shaqabınan hám qalay ótkenin anıqlań.

4.Qımbatlım, sen, mennen qashpa onshama.

5.Biraq úshinshisi tuttırmay ketti.

6.Yar dep qıshqıradı-aw kóptiń aldında.

7.Kim eken bizden de aldın kelgenler?

8.Kóshede asıqpay barar Arıwxan,

Qızǵısh bir tartarı ot qusap lawlap (I. Yusupov).

68- shınıǵıw. Teksttegi atlıqtıń leksika-semantikalıq usıl menen jasalıwına itibar beriń.

1. «Pálenbay»lar biraz biziń awıldan (X. Dáwletnazarov).

2.Shoshaytıp qaldırar soń maqaw peyli, Jalpıldasqanları ketse daǵısıp (X. Dáwletnazarov).

3. Kúydirgi kózler ne dártlerge salmas (X. Dáwletnazarov).

4.Kóksinde ar-namıs otı, Sóngenlerden qorqıw kerek.

45

Kózleri jer kórmey júrgen,

Menmenlerden qorqıw kerek (X. Dáwletnazarov). 5. Jaqsılardı bárha joqarı qoydım (X. Dáwletnazarov).

6.Basshısınan awır gáp esitkenler,

Soń ayırımlarınıń qaynaydı sorı (X. Dáwletnazarov).

7.Únemshil. Keltirer báriniń jónin (X. Dáwletnazarov).

8.Birew shapqan júyrikti,

Birew mingen eshekti (T. Jumamuratov).

9.Jarlıǵa kún bolıp qıran,

Úyde jırtıq shapan (S. Májitov).

10.Zalımlar tıńlamas móhminniń zarın, Olar oylar ózleriniń ońarın (Berdaq).

11.Zalımǵa bas iymespen bolǵansha pidá súyegim,

Surtayshaday jawızdan qaytpas meniń júregim («Qırq

qız»).

12. Bilimsizler misli miywasız daraq (Yugnakiy).

69- shınıǵıw. Tómendegi tekstten atlıqtıń leksika-sematika- lıq usıl arqalı jasalıwın tabıń, túbiri qaysı sóz shaqabınan jasalǵanın anıqlań.

(K.Sultanov). 3. Kópshilik arı oylastı, beri oylastı. 4. «Adasqannıń aldı jón» – degen emes pe? 5. Kir sorıqaynaǵan, muǵallim kiyatır! – dep ol sıbırlap meni asıqtırdı. 6. «Assalawma

(T. Qayıpbergenov). 7. Jaqsınıń jatı bolmas, Jamannıń uyatı bolmas (naqıl). 8. Beresige besew kóp, Alasıǵa altaw az (naqıl). 9. Jaqsını jaman kiyimniń ishinde tanı (K. Sultanov).

70- shınıǵıw. Qaraqalpaq folklorınan atlıqtıń leksika semantikalıq usıl menen jasalǵan túrine 10 mısal keltiriń.

46

71- shınıǵıw. Kóp noqattıń ornına tiyisli sózlerdi qoyıp naqıllardı tolıqtırıń hám qalay jasalǵanın tabıń.

1. ... is kúseydi,

... qılısh kúseydi.

2. ... san joq, ... nan joq.

3. ... kúni qorlıq.

4. Jalǵız jegen tas bolar, ... penen jegen as bolar. 5. ... qır asadı, Búlkildegen jer tesedi.

6. ... jan juwırmaydı.

7. ... hámme biyzar.

8. ... óz úyine miyman.

(Kóp, jalqaw, jalqaw, jalqawǵa, aqımaq, qıymıldaǵan, jalqawdıń, biytalapqa, biykarshıdan, jatqanǵa).

72- shınıǵıw. Tómendegi tekstten atlıqtıń leksika-sematika- lıq usıl arqalı jasalıwın anıqlań.

1. Bulay bolmaǵan jaǵdayında, er jigittiń otı óre janbaydi, biri eki bolmaydı (Q. Mátmuratov). 2. – Áy balam, kóp ne demeydi, ayta beredi! – dep ishinen usı jetkergenine qudayǵa mıń qátle shúkirlik etip turdı (Q. Mátmuratov).

3.Jamanlar qasınan qońsı kóshirer, Óziniń dedikli antın ishirer,

Jaqsı adam bolsa giyne keshirer,

Sonda rawajlanar kewliń el ushın (Berdaq).

4.Ermes jaqsı pısıqlardıń sózine, Kóp berilmes óz basınıń házine, Ǵayrat berip ólgeninshe ózine,

Xızmet eter mudamı ullı xalıq ushın (Berdaq).

5.Oyshıl jaqsı jigit bilimpaz keler, Aytqan gáplerine túsimpaz keler, Aqılsızdıń qásiyeti az keler,

Aqmaqlar hesh xızmet etpes xalıq ushın (Berdaq).

6.Berdimurat izle izle,

Haq jolın tuwrı gózle,

47

Kóp ishinde jaqsı sózle,

Sózdiń parqın biler edim (Berdaq).

7.Kópke úlgi etken isiń, Jaltıraydı hinji tisiń, Jurttan artıq aqıl-esiń,

Qapa bolıp tursań kelin (Berdaq).

8.Bul sózimde ǵálet joqdur, Zalımlardıń kewli toqdur,

Zaman solay buzılıp tur,

Kóz jastı kim kórer eken (Berdaq).

9.Xiywa xan qast etip, postı jurt qanǵıp, Malsız jarlılarǵa tústi kóp salǵırt, Uzını kelisken juwan bir arǵıt,

Sanı júz sapasız taldan jaqsıraq (Berdaq).

10.Birazlar ash, birazlar toq,

Toq adamnıń qayǵısı joq, Ash adamnıń uyqısı joq,

Anı toqlar bilgen emes (Berdaq).

11.Peyliń ketip, nápsińdi ashpa,

Malım bar dep tolıp-taspa, Jarlını ayaqqa baspa,

Sende jarlı boladursań (Berdaq).

12.Kóp túkirse kól bolar,

Birlik penen el bolar (naqıl).

13.Opasızda Watan joq, Sóksanarda iyman joq (naqıl).

KELBETLIKTIŃ JASALÍWÍ

Kelbetliktiń affiksaciya usılı menen jasalıwı

Bul usıl arqalı kelbetlik hár qıylı sóz shaqaplarına (ásirese, atlıq, feyil, ráwishlerge) sóz jasawshı affikslerdiń qosılıwı járdeminde payda boladı.

Atawısh sózlerden kelbelik jasaytuǵın affiksler: -lı/ -li, -lıq/ -lik, -sız/ -siz, -day/-dey, -tay/-tey, -shıl/-shil, -biy, -na,

48

9.Keshte jataq jayǵa kelsem klubtan,

Kitap oqıp otır eken Arıwxan (I. Yusupov).

10.Ol bas wázirden jasırın tapsırması barlıǵın eki ayaqlı bendege tis jarmaǵan edi. 11. Gúlziyba tınıq suwǵa qarap tulımın taranıp otır edi. 12. Gúlziyba onıń bórttirme sózlerine qarap, jorta sóylep atırǵanday kórip tur. 13. Orıs elshisi, ekinshiden, ózin orıs patshalıǵına qaraslı dep esaplaǵan kóshpeli xalıqlarǵa Xiywanıń tásirin sheklewdi talap etti. 14. Kelesi áwlad tek sizdi ayıplap, górińizge mıń-mıń tas jawdıradı.

15. Bul waqıtta Daǵıstanlı Shamil basshılıǵındaǵı kóteriliske qarsı Kavkazda qızǵın sawash barar edi. 16. Tırısqaq, arıq, kúygen talday qara jigit hámmeniń aldına shıqtı. 17. Xalqı ushın jaqsı-jaman ármanları túwe, Grushin menen ushırasqanda payda bolǵan kóterińki oyların, «aǵa biydegi» ozbırlıǵınıń izi nege ákeletuǵının, hátte óz keleshegin umıttı

(T. Qayıpbergenov).

74- shınıǵıw. Tekstten affiksaciya usılı menen jasalǵan kelbetliklerdi tabıń.

1. Usı bassız alamannıń ishinde kim ekenin kim bilsin (T. Qayıpbergenov). 2. Mine, mınaw Ámiwdáryanıń káramatlı topıraǵı. 3. Jeńis penen keliń! Támbisin beriń jawdıń! – degen adamlardıń jaǵada ǵázepli sózleri gúńirense, katerdiń palubasınıń ústinde qalshıldaǵan jaslardıń dawısı. 4. Onıń sebebi: birinshiden – sayız oylap, kewline kelgen iske kózsiz urınatuǵın ójet minezlikten bolsa, ekinshiden, kisiniń tiline ergish, óz aqılı menen sabırlı sheshiwge, shorqaq kisi. 5. Onıń ústine quday qarǵaǵandı payǵambar hasası menen túrtedi – degendey, betine kúydirgi jara shıǵıp, júzi kúygen shanashtay búrilip, eki kózi tartılıp qaldı. 6. Tórebay qudalarǵa ókpeli

ne degen ókinishli, janıń sızlar (X. Dáwletnazarov). 9. Ol basıq minezli, tınıq nashar edi (M. Nızanov).

50