Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfologiya páninen ámeliy jumıslar

1- oqıwshı: Neshe sóz bolsa da bir máni bildiredi: ayaq kiyim, kóz áynek, uzın boylı, sálem beriw.

2- oqıwshı: Birikpegen qospa sózler mánili sóz shaqaplarında qollanıladı: dúnya júzilik, bıyday reń, jigirma bes, hesh birew, álle qaydan, bir qálipte, oqıp shıǵıw t.b.

3- oqıwshı: Birikpegen qospa sózlerdiń dúzilisi erkin sóz dizbeklerine uqsas bolıp keledi, olar mánilik jaqtan ajıraladı.

4- oqıwshı: Bunday sózler bólek jazıladı.

3-topardaǵı liderdiń juwabı:

Jup sózler eki sózdiń juplasıp keliwinen jasaladı.

1- oqıwshı: Mánilik jaqtan bir-birine jaqın sózler juplasıp keledi: ata-ana, kiyim-kenshek, uwayım-qayǵı t.b.

2- oqıwshı: Jup sózler defis penen jazıladı.

3- oqıwshı: Jup sózler de eki mánili sóz yamasa ekinshi sózi mánige iye emes sózlerden juplasıp ulıwmalıq máni bildiredi: qazan-tabaq, nan-pan, chay-pay, qońsı-qoba t.b.

4- oqıwshı: Mánili sóz shaqapları, tańlaq hám eliklewish sózler de juplasıp keledi.

4-topardıń lideriniń juwabı:

Sózlerdiń qısqarıp qollanılıwı arqalı jasalǵan sózler qısqar-

ǵan qospa sózler delinedi.

1- oqıwshı: Qısqarǵan sózler atlıq sóz shaqabında qollanıladı.

2- oqıwshı: Sózlerdiń bas háripleri qısqarıwı arqalı jasaladı:

QMU, BMSH, AQSH t.b.

3- oqıwshı: Qısqarǵan sózler birigip jazıladı: mákankom, pedinstitut t.b.

Juwaplar usı taqılette shınjırma-shınjır dawam ettiriledi. Oqıwshılar az waqıt ishinde kóp maǵlıwmat alıwǵa erisedi.

27- shınıǵıw. Tómendegi tekstten dórendi sózlerdi tawıp, olardıń jasalıw usılların anıqlań.

21

1. Quwırdaqxanadaǵılardıń bári hayran qalısıp, olarǵa qa-

tiyis (T. Qayıpbergenov). 3. Aldındaǵı úlken jayıwlı aq qaǵazdıń beti ayqısh-uyqısh sızıqlar menen shıjbaylanıptı (S. Saliev). 4. Ol ákesiz óskenlikten, tómenshik bolmasın degen oy menen jaqsı kiyindiretuǵın edi. 5. Jógisireme kelin, ol qızdıń sırına qashshan-aq qanıq bolǵanbız (K. Sultanov). 6. Úyrenshikli tóbeshigine aq tayaǵın shanıshtı (T. Qayıpbergenov).

28- shınıǵıw. Berilgen mısallardan dórendi atlıqlardı bir bólek, dórendi kelbetliklerdi bir bólek, dórendi feyillerdi bir bólek, dórendi ráwishlerdi bir bólek ayırıp jazıń hám de sózlerdi túbir hám qosımtalarǵa ajıratıp kórsetiń.

Kombayınshı, júzimgershilik, opasız, mádeniyatsız, esapsız, elatsız, jersiz, malsız, sharwashılıq qamıslıq, bunshama,

baylanıs, xızmetker, jaqınla, joqarıla, biyqayǵı, biynıshan, nainsap, tómenle, sıylıq, quwanısh, etikshi, ańshı, kórgizbe, basqarma, soqpaq, ilmek, sızǵısh, azatlıq, oyınshıq, joldas, qamıslıq, sawınshı, paxtalıq, suwlı, kóshpek, pillekesh, teppek, seyisxana, bólme, kespe, sawın, ómirlik, úyrekli, sharwashılıq, jaqsıla, jamanla, ashshıla, dáwletli, dártli, tazala, maydala, shadlan, tazalan, kórkemlen, sulıwlan, kitapxana, isker, otınxana, tereklik, balıqshı, aqıllılıq, zamanagóy, arzagóy, dámegóy, Qaraqalpaqstan, jıltıldı, gúrildi, wańqıldı, Ózbekstan, basla, bawırla, tisle, aqıllı, kewilli, oylı, ǵayratlı, quwanıshlı, saltanatlı, boylı, sınlı, kózli, sırtqarı, tısqarı, ishkeri kúlimsire, qayǵılı, sawatlı, kózle, qoltıqla, arqala, mushla, barmaqla, padashı, arabsha, oyımsha, arqanla, zatlay, aqshalay, qıslay, jazlay, boyaw, jamaw, tusaw, kókley, oymaq, órmek, shiykiley, boslay, qurǵaqlay, usılay, qulıpla, shegele, qapla, duzla, mayla, gellekle, gipsle, fanerle, doslarsha, jańasha, túrlishe, ózinshe, házirshe, jaysha, palker, aqıllı, isle, awıldaǵı, mártlershe, aytıs, túner, shártnama, uyqısıra, hálsire, alǵısnama, basqar, quymaq, shaqmaq, ilmek, jumbaq, batpaq, adımla, ózbekshe.

22

29- shınıǵıw. Tekstten dórendi kelbetliklerdi tabıń, olardıń jasalıw usılın anıqlań.

1. Tájimurat bir túrli quwanıshlı, ayrıqsha sezim menen

kiyinip bolǵan waqıt. 3. Húrmetli miymanlarǵa arnawlı úyjay tayarlandı (Ó. Ayjanov). 4. Úyge orta boylı, biyday reń, adıraq kózlew, at jaqlı, júzi súykimli, jası on altı-on jetilerdegi bir bala kirip keldi (S. Xojaniyazov). 5. Awıl arası bolǵan soń, túrlitúrli adamlar bolıwı da múmkin. 6. Aqtóbeniń ústindegi bolǵan ǵajja-ǵaj sawashta dushpan alǵa júriwge múmkinshilik bergisi kelmey, taban tirep turıp aldı (A. Begimov). 7. Biraq anaw úyindegi qazıqbas kempir jaman-aw. Esawanday júre beremen (T. Qayıpbergenov).

9.Usı qırıq qız ishinde, Biyday reń, qoy kózli, Aqıllı, awır minezli, Júregi attıń basınday,

Shaqqan shaqmaq tasınday, Sarbinaz sulıw bar edi («Qırıq qız»).

hayal bolsa, sol qaraqalpaq hayalı!

Taǵı tákirarlap ant ishemen: Qayxısırawdıń gellesin qanlı meske salǵan Tumaris – qaraqalpaqtıń arǵı anası!

23

mınaw sazırayıp otırǵan ananıń qanlas xanalası! Dańq saǵan qaraqalpaq hayalları, hásiretke jer qayıssa da, sen hasla mayıspaǵaysań, dańq saǵan, dańq saǵan! Balań esikten taǵı juwırıp shıǵıp ketti me, kete bersin! Jolda jalǵızıń dushpannıń oǵına ushama, usha bersin, bári-bir sen qayıspaysań! Seniń júregiń bunday sumlıqlardıń talayların kórgen, ele de kóre

(I. Kurbanbaev). 7. Teatrdan qaytarsın Marat jataqxanaǵa shekem bir awız sóylemedi (T. Qayıpbergenov). 8. Qatar-qurbıla- rıń, jora-joldaslarıń, qala berse, mázi «Assalawma áleykum» leriń júdá kóp (O. Ábdiraxmanov).

24

32- shınıǵıw. Sózlerdegi túbir hám tiykarlardı anıqlań.

1. Kóshe boylap bir qolsız atlı pochtalon kiyatır. 2. Eń baslısı, dawlı-jánjelli iske aralaspa. 3. Ol ákesiz óskenlikten tómenshik bolmasın degen oy menen jaqsı kiyindiretuǵın edi. 4. Ol teńlesleriniń násiyatların jaqtırmaydı. 5. Sen maqtanshaqsań! 6. Sen, Gúlayshanıń aldında bilgish kórinip júrseń. 7. Házirshe sol pishenshiler brigadasın sen shólkemlestirip kólge ketpeseń bolmaydı (T. Qayıpbergenov «Sekretar»).

33- shınıǵıw. Berilgen túbir sózlerdi dórendi sózlerge aylandırıp kóshirip jazıń.

Bas, jumıs, taza, is, qala, jaz, kitap, jar, oy, pille, suw, egin, baǵ, kóp, abadan, mákke, qamıs, jol, at, ból, oqı.

Úlgi: Bas – basshı, baslıq, basla, basqarma.

34- shınıǵıw. Affikslerdi sóz jasaw mánisi hám tipine qaray dórendi atlıqlardı toparlarǵa ajıratıń.

1.Kól jaǵası qamıslıq.

2.Qorlıqta kúni keshken.

3.Qoyımshılıq boldı bir talay.

4.Posqınshılar taǵı kóp.

5.Járdemshisime ediń dep

Qushaqladı moynımnan (Jiyen Jıraw).

tır ǵoy! 10. Barlıq diyqanshılıq egisleri qırmanǵa jıynalǵan.

11. Bul ne degen ábigershilik (J. Aymurzaev).

35- shınıǵıw. Sózlerdi jasalıw mánisi hám tipine qarap toparlarǵa ajıratıń.

25

1.Ómirlik jaylaw bolmadı.

2.Aldı menen basshısı

Eki iynin jalmadı.

3.Ashlıqtan qattıq qaqpashtay, Qaysı birin aytayın.

4.Ondaǵı kórgen zorlıqtan.

5.Eki jaǵı qamıslıq.

6.«Balıq mol» degen palshını, Qushaqlaǵım keledi.

7.Aramızdan arazlıq, Joq qıldıq taǵı qaslıqtı.

8.Keń maydanlıq jer eken (Jiyen Jıraw).

9.Óziniń quwatlap turǵan isiniń haqıyqatlıq hám ádillik ekenligine isengenlikten sekretardıń sózi ayrıqsha kúshli hám uǵımlı bolıp shıqtı. Shegaranıń ústi suw serpkendey tınıshlıq

(A.Bekimbetov).

II. 1. Keyninen belgili tártip boyınsha sizler ushasız.

2. Quwanıshlı júrek burınǵısınan beter dúrsildep ketti. 3. Ol sonday jaylı hám jıllı eken. 4. Ata, ata! Biziń úyge miliciya xızmetkerine qusaǵan eki atlı aylandı ǵoy! 5. Onıń haq júregin tırnap shıqqan ayanıshlı sesti shartaq astın gúńirentip, ákesheshesi menen kelinsheginiń ishki bawırı eljirep ottay jandı

(A. Bekimbetov).

SÓZ JASAW USÍLLARÍ

Sóz jasalıw usılın belgileytuǵın baslı belgi sóz jasaw formantı bolıp esaplanadı. Dórendi sózler birdey formant arqalı jasalsa bir sóz jasaw usılına kiredi. Sóz jasaw formantın esapqa alǵanımızda házirgi qaraqalpaq tilinde tómendegidey sóz jasaw usılları bar: affiksaciya, sóz qosılıw, sóz qosılıw hám affiksaciya, leksika-semantikalıq, leksika-sintaksislik usıllar.

36- shınıǵıw. Tekstten dórendi sózlerdi tabıń, olardıń qanday usıl menen jasalǵanın anıqlań.

26

1. – Onda klasskom menen tazalıq saylayıq, – degenimdi bilmeyaq qaldım. 2. Kóldiń jiyegine kelgende, taqırlıq shatırashtay bolıp kórindi (T. Qayıpbergenov).

3. Jaraǵan túyedey burqıradı ol,

Adamxor at yańlı umtıladı ol (I. Yusupov).

4.Jalt-jult etip GRES sımları (I. Yusupov).

5.Aral menen Ámiw boyındaǵı paxtakeshler, balıqshılar

dep urısıp atır eken (Sh. Seytov). 10. Kúni menen hámmeden bilgish, hámmeden aqıllı bolıp otırǵan bizler tımtırıs boldıq ta qaldıq (M. Nızanov).

37- shınıǵıw. Tómendegi sózlerden sóz jasawshı affikslerdi anıqlań.

Qorqaq, qorqınısh, óris, órim, órlew, qızarıw, qızba, qollaw, qollanba, qollı, kórgisiz, kóregen, kórgiz, jańalıq, jańartqısh, jańashıl, atıslı, aǵım, dıqqatlı, dıqqatlandırıw, jınayatshı, jınayatshılıq, belbewli, belbewlik, bólme, bólim, bólimshe, duzsızlıq, duzshı, duzsız.

38- shınıǵıw. Qaraqalpaq tilindegi sóz jasaw usılları arqalı tómendegi túbirlerden dórendi (dara hám qospa) sózler jasań. «Qaraqalpaq tiliniń imla sózliginen» paydalanıń:

Jol, óz, bir, tın, ıssı, al, belgi, jaqtı, qarsı, bas, jan, hadal, xabar, ǵamxor, ǵárez, jábir, hákim, jánjel, jańa.

Úlgi: jol, jollıq, jolawshı, joldas, jollama, jollı, haq jol, temir jol, jańa jol, qus jolı.

27

39- shınıǵıw. Tómendegi gáplerden dórendi sózlerdi tabıń, olardıń jasalıw usılların anıqlań.

hawaǵa óz tásirin tartıp atır (A. Bekimbetov). 5. Juwazshı úyine tazadan muzlatqısh alıp kelgende, aldı menen balaları ushıp-ushıp quwandı. 6. Oyın dese keshki asın umıtatuǵın balalardıń kúshli shawqımı kókke jayılıp, qalanı uw-shuw qılıp tur (Á. Atajanov). 7. Bul sıbır-sıbır awılǵa demde jayılıp ketti (A. Sadıqov).

40- shınıǵıw. Atlıq, kelbetlik, feyil hám ráwish sóz shaqaplarınıń tek ózlerine tán bolǵan qanday sóz jasawshı affiksleri bar? Sol affikslerdi kórkem shıǵarmalardan mısallar menen keltirip, olardıń mánilerin anıqlań.

41- shınıǵıw. Affiksaciya usılı menen jasalǵan dórendi sózlerdiń dóretiwshi tiykarların anıqlań.

1.Jawgershilik kóp boldı.

2.Búlginshilik bul boldı.

3.Balıq kóp degen palshını, Qushaqlaǵımız keledi (Jiyen jıraw).

4.Sol ushın gileń plan orınlamaytuǵın etik mayshılar bir ustaxanaǵa biriktirilse, qılaplıqqa tıyım salınar edi. 5. Toydaǵılar menen májilis ótkerdi (T. Qayıpbergenov). 6. «Jarlılıǵın jasırǵan bayımas» degen, joldaslar (Sh. Seytov). 7. Siyasattı basshılıqqa alıp, Keńestiń dushpan salǵan jarasın emledik (Sh. Seytov).

8.Hár áwlad tilinde: «Elim! Elim!...» leri,

Qorqınıshlı, Náletlewge telingeniń (X. Dáwletnazarov).

9. Bir-birine sıylasıqlı awılı...

28

10.«Priemshigi» bar qasında...

11.Bilgishsinip sóylese de,

Sózge sheshen, iske nashar (T. Jumamuratov).

42- shınıǵıw. Mısallardaǵı dara hám qospa tiykarlardı, dó-

emes, ar-namıs. 2. Biybizada kempir menen úsh-tórt kúnde bir dálizde ushırasıp qalamız, biraq hár saparı qolınan alaman. 3. Biziń menen qatar turǵan aq jawlıqlı ana hasasın dikkildetip, alǵa qádem qoyǵan gezde, biyparıq turǵan adamlar teń ayırılıp dáliz boldı, ana tuppa-tuwrı tribunaǵa ketti.

4. Qızıq-qızıq penen gúl terip, biraz jerlerden asıp ketippiz,

(T. Qayıpbergenov «Suwıq tamshı»).

43- shınıǵıw. Leksika-semantikalıq usılǵa túsinik beriń. Bul usıl járdeminde jasalǵan sózlerdi keltirip kórkem shıǵarmalar-

5.Jaqınıńa ótirik aytpa,

Jatqa sırıńdı aytpa (Qaraqalpaq folklorı).

6. Bir kúni kún qaynaǵan ıssı edi (J. Aymurzaev).

45- shınıǵıw. Tekstten leksika-semantikalıq usılda jasalǵan sózlerdi tabıń.

1. «Búlingennen búldirgi alma» degen naqıl háwlidegi ójirelerdiń aǵashlarınıń, qımbat bahalı nigirikleriniń baspúkil talan-taraj bolıp ketiwinen saqlap turǵanlıqtan, oyılǵanı menen ústi ele ashılmaǵan. 2. – Bul sumlar Mádiyardıń da jolın tospasa bolar edi!. 3. Apırmay, bala aytqanımdı qılıp,

GPU dan kelgenler ólini jaralamay qoya qoyar ma eken?!

4. «Tógilgennen jalap qal» Tolıbay, jalap qa-al, húkimet alsa,

bular jumıs kórmegen kúni qapa. 7. Mınaw kelip otırǵan sol Biybaysha kózliniń balası Jaqan. 8. Mına shandırı shıqqan

barıp ayt, ózim hám aytarman, keshegidey sayaq-sandılaqlardı úyińizge úyir ete bermeń, qız bala degenniń jolı názik keledi (Sh. Seytov «Xalqabad»).

46- shınıǵıw. Tómende berilgen gáplerden leksika-semanti- kalıq usılda jasalǵan sózler qaysı sóz shaqabına tiyisli ekenligin anıqlań.

1.Bilimsiz bir jasar, Bilimli mıń jasar.

2.Jaman qılıǵın taslasa,

Álem bolar gúlistan.

3.Aytıwshı aqıl bolsa, Tıńlawshı dana.

30