Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfologiya páninen ámeliy jumıslar

oy edi (ǵoy) (K.Sultanov). 8. Ayqız (ay), shaynekti alıp kel (shi) (A.Begimov).

9. «Quday (ma) ya qurqıltay (ma), kim sheber eken? Jarıqlıq-(ay)» – dedi anam uyaǵa kelip (I. Yusupov).

260- shınıǵıw. Tómendegi janapaylar menen gáp qurań. Gáplerdegi janapaylardıń imlasına dıqqat awdarıń.

a) buyrıq, ótinish, shaqırıq, há, o, shı/shi, sa/se, ós, meyli,

áy;

b) bolımlılıq: awa, yaqshı, boladı; v) bolımsızlıq: joq, jaq, túwe, emes; g) soraw: ma/me, ba/be, pa/pe, she d) salıstırıw: tap, dál.

261- shınıǵıw. Tómendegi tekstten kúsheytiw janapayların tabıń.

1. Há, biziń dayımnıń da atı Mádiyar! Anaw annalarǵa jiyen bolatuǵın Isimet dáwdiń ákesiniń atı da Mádiyar! Dáwletmurattıń shayırsımaq balası da Mádiyar! (Sh.Seytov).

Janapaydı morfologiyalıq tallaw úlgisi Úlgi: «Kóshsek», kóshemizdaǵı, dedi.

1.Janapaydıń mánisi: daǵı – janapay

2.Janapaydıń túrleri: kúsheytiw janapayı

3.Janapaydıń sózge yamasa gápke qatnası: sózge qosımsha, kúsheytiwshi máni beredi.

4.Imlası: ózi dizbeklesken sóz benen qosılıp jazıladı.

191

262- shınıǵıw. Teksttegi janapaylarǵa tolıq morfologiyalıq tallaw jasań.

1.Meyli, Kiev, tundra ya Ararat,

Ullı jurttıń tursańda qay shetinde, Bul jer seni ógeysimes, kórmes jat,

Asıq, dostım, usı jerge jetiwge (I.Yusupov).

2.Qarsıńda uylıǵısıp qarlı tawlar,

Talasıp sozar edi-aw saǵan qolın (I.Yusupov).

3.Sońǵı kúnleri bizler túwe túrkmen jigitler de Junaydqa jaw boldı (K.Sultanov). 4. Qáne, bir ǵayrat salıp kóriń (Ó.Xojaniyazov). 5. Tap usı waqıtta iz jaqtan shańǵıtıp kiyatırǵan bir arbanıń qarası kórindi (K.Sultanov). 6. Ol tek agronom ǵana emes, al úlken selekcioner ǵoy (Ó.Xojaniyazov).

sıya yamasa kitaplarıń jırtılıp, bir jeriń kir bolıp kórsinshi (T.Qayıpbergenov).

263- shınıǵıw. Teksttegi janapaylarǵa tolıq morfologiyalıq

Aytmatov). 2. Eger kelinińizge tentek arbakeshler anaw-mınaw

Seytov). 6. Astawfiralla-ań! Baydıń sel kete qalǵanı da sol, kál basındaǵı taqıyası tayǵanap ketti (Sh.Seytov). 7. Mine, biziń úydegilerdiń, sonıń ishinde meniń de hár kúnim tap usınday

192

1. Biyshara ǵana Biybisaram-aw! Endi paydası ne? (Sh. Seytov). 2. Mıltıq bolǵanda qanday-ay jigirmalanshı aw mıltıq, bes oǵı birden oqlanadı-á! (Sh.Seytov). 3. Sol kúnlerdiń ózindeaq Esjannıń júweri atızınıń átirapınan Babay qalanıń orısları bireki dońızdı gá arbalı, gá qayıqlı tiyep ketip turadı (Sh.Seytov). 4. Ketti de bardı, júwerileri belbuwarǵa kelip qalıp edi, bári de ádira qaldı! Úylerin, jayların aytpaysań ba!

5. Eń bolmasa qulıp urıp ta ketpedi-aw, sirá qaytıp kelemiz degen úmiti joqpeken zańǵarlardıń! (Sh.Seytov). 6. Aqırı gápke túsindi de gúrsindi, gúrsindi de: solarǵa da ókpelep júrmenaw, – dedi ózine òzi aytıp atırǵanday taqılette sóylep (Sh. Seytov).

Test tapsırmaları

1.Kusheytiw janapayları tolıq durıs berilgen qatardı tabıń?

A)ǵo, da, tá, se

B)ǵo, mıs, she, tı

C)so, ǵana, tek, ǵoy

D)ǵoy, ma, aq

2.Janapaylar qanday xızmet atqaradı?

A) sózlerdiń mánisin ózgertedi

B)sózlerge qosımsha máni júkleydi

C)sózlerdi baylanıstıradı

D)jańa sóz jasaydı

3.Bizler emey kim?degen gápte «emey» janapayı neni bildiredi?

A) maqullawdı B) biykarlawdı C) buyrıqtı

D) sorawdı

4.Ǵoy, dá, aw, naǵız, dál qanday janapaylar?

A)kúsheytiw

B)anıqlaw

C)ajıratıw

D)siltew

194

5. Shók degende shógermiseń,

Kóp jasaǵan túye ekenseń. (Kúnxoja) Kómekshi sózlerdiń qanday túrleri berilgen?

A) janapay

B)janapay, tirkewish

C)dáneker

D)eliklewish, dáneker

6.Qanday máni bildiretuǵın janapaylar gáp ishinde sózlerden bólek jazıladı?

A)modallıq hám ayırıw sheklew

B)tek ǵana modallıq

C)soraw, kúsheytiw, modallıq

D)soraw, ayırıw-sheklew, kúsheytiw

7.Qaysı gáptegi janapay kek etiw, mısqıllaw mánisinde qollanılǵan?

A)Jayhún boylarına jetkende bir sahabası mınaday aqıl beredimish.

B)Oy, qoyan júrek-ay!

C)Ózleriniń aman qalǵanın aytsesh.

D)Búgingi testtiń qıyınlıǵın-ay!

8.«Shı, shi, sesh, ós, mıs, mis, mısh, mish» janapayları qalay jazıladı?

A)sózlerdiń sońına dizbeklesip jazıladı

B)sózlerdiń sońına qosılıp jazıladı

C)sózlerdiń aldında keledi

D)defis arqalı jazıladı

9.Qaysı janapaylar ózleri baylanıslı sózden burın kelip sol sózdi basqa sózlerden ajıratıp kórsetedi?

A)ǵana, bolsa, tek

B)ǵana, tek, tek ǵana

C)ılǵıy, gileń, gilkiy

D)gileń, ǵana, ılǵıy

10.– Baqıra bermeseń-á, beremiz.

A)kúsheytiw janapayı

B)soraw janapayı

C)ayırıw-sheklew janapayı

D)modallıq janapayı

195

A)modallıq, kúsheytiw, soraw janapayları

B)kúsheytiw janapayı, soraw janapayı

C)modallıq, kúsheytiw janapayı, tirkewish

D)ayrıw, soraw janapayı, dáneker

12. Qaysı gápte kúsheytiw janapayı qollanılǵan?

A)Ómir degen-á, biz ketkende erinleri túrilgen kishkene ǵana jumalaq qara qız edi.

B)Onıń aytqanı keler-áy.

C)Onıń mashaqatın óz kózi menen kórse eken-aw.

D)Jay pitken soń, kóp uzamay-aq oǵan kirip aldıq.

Modal sóz shaqabı

Modal sózler gáptiń quramına kirip, onıń mazmunınıń anıqlıǵı yamasa anıq emesligi tuwralı isenim, tastıyıqlaw, maqullaw, boljaw, gúman etiw, t.b. sıyaqlı mánilerdi bildiredi.

Modal sóz shaqabınıń toparın álbette, durıs, shınında, durısında, haqıyqatında, sózsiz, shaması, bálkim, múmkin, itimial, awa, joq, menińshe, meniń baxtıma, tilekke qarsı, demek, máselen, qullası, qısqası, nátiyjede, aytqanınday, aytpaqshı t.b. sózler quraydı.

266- shınıǵıw. Tekstten modal sózlerdi tabıń, olardıń mánilerin anıqlań.

1. Haqıyqatında, ol usı toǵayǵa aralasıwı júdá qumar edi (T.Qayıpbergenov). 2. Shaması, papiros shegip kiyatırǵan bir

196

9. Jalǵız júrip ishim piskenlikten, hárnárseni shatpaqlayman,

dan sóylegen hayal kim edi? (I. Qurbanbaev). 12. Toq eterin aytqanda, dán-pán jıynap júrmiz – dep baqırdı Orazımbet (Sh.Seytov). 13. Shamalawımsha, siz bul nárseńizdi úlken talant penen jazıpsız (T.Qayıpbergenov). 14. Bálkim, ol men haqqımda bilip qoyǵan shıǵar deymen (T.Qayıpbergenov). 15. Dostıń bolıw ushın aldı menen óziń dos bola biliwiń kerek (T.Qayıpbergenov).

267- shınıǵıw. Tómendegi sózlerdi tiykarǵı mánisinde hám modallıq mánide keltirip gáp qurań.

Tiykarında, durıs, tuwrı, sózsiz, shaması, aytpaqshı, mısalı, birinshiden, kerisinshe, demek, baxtımızǵa, tilekke qarsı, qısqası.

Úlgi: Ol komandirovkadan kelgende, aydıń aqırı edi. Aqırı, shıdamay ol ketip qaldı.

268- shınıǵıw. Modal sózlerdi tiykarǵı hám funkcional modal sózlerge ajıratıń, funkcional modal sózlerdiń qurılısın hám qanday sóz shaqabınan qálipleskenin túsindiriń. Olardı kiris modal sózlerge hám komponentlik modal sózlerge bóliń.

1. Aqırı, adamzat bina bolǵalı gedeydiń zamanı bolıptı degendi esitkenim joq (K.Sultanov). 2. Shaması, ol haqqında birnárse oylawı itimal, áytewir esine tústi (Ó. Xojaniyazov).

197

qarap júrippiz ǵoy (A.Áliev). 10. Kim xalqınan ózinen nur izlewge talaplansa, sonday nurdı ol áwele ózinen tabıwı tiyis

(T.Qayıpbergenov). 11. Átteń, ol jer qoldan ketti, ayrılıp

13.Menińshe, usı awılda súyenishleri bar (T.Qayıpbergenov).

14.Qaydem, bul húkimet bolmaǵanda, bir-birewge úrpeyisiw menen otırar ma edik (K.Sultanov).

269- shınıǵıw. Tómendegi modal sózlerdiń sintaksislik xızmetin hám orın tártibin anıqlań.

1. – Sebebi qıranlar arasında atlı hayal kórgen jaw júdá

4. Sonlıqtan neni uwayım etip, neden zar shegiwi múmkin (T.Qayıpbergenov). 5. Bayaǵı kórgennen keyin ya Shaqan aytsa da, Gáwhargúl meniń kim menen tanısqanımdı, álbette, sezgen bolıwı kerek (K.Sultanov). 6. Írasın aytıw kerek,

áwelgi kúnleri túyeden seskenip te júrdi (Sh.Seytov). 7. Mapmayda, mısalı, qırmızı salınıń ishindegi shiginniń dánindey (Ó.Xojaniyazov). 8. Túsindir, balam, jańalıqqa há degende kózi úyrenbeytuǵınlar boladı, álbette (I.Qurbanbaev). 9. Múmkin, ketip te qalǵan shıǵar (Ó.Xojaniyazov). 10. Durıs, Moskvada bar zat usı biziń rayonnan tabılıwı da itimal (I.Qurbanbaev). 11. Aydananıń ózi sezbese de, haqıyqatın aytqanda, ol burınǵıday emes, ábden sharshaǵan (Ó.Xojaniyazov).

198

Modal sózlerdi morfologiyalıq tallaw úlgisi

1.Modal sózdiń mánisi:

2.Modal sózdiń jasalıwı (túbir yaki modallıq mánige ót-

ken sóz):

3. Gáptegi xızmeti:

Úlgi: – Álbette, – dep oqıp shıqtı Sayımbet.

1.Álbette – pikirdiń anıq ekenin maqullawshı modal sóz

2.Túbir sóz modallıq mánide

3.Gápte kiris aǵza xızmetinde qollanǵan, útir menen ajıratılıp jazıladı.

270- shınıǵıw. Teksttegi modal sózlerge tolıq morfologiyalıq

(T. Qayıpbergenov). 4. Sonlıqtan shıǵar, kim kóringenge alıp

jıl menen qutlıqlayman (K.Raxmanov). 8. Kim bilsin, hállenip qalǵan otının almastıra almaǵan shıǵar (Sh.Seytov). 9. Qonaq, shaması sınshıl boldı ǵoy (Sh.Seytov). 10. Shının aytsam, men buǵan qapa boldım (K.Sultanov). 11. Bálkim, biraz sózlerin umıtqan shıǵarman (T.Qayıpbergenov). 12. Qala berdi, bulardı baspashı dew durıs eken (Sh.Seytov).

271- shınıǵıw. Teksttegi modal sózlerge tolıq morfologiyalıq tallaw jasań.

1. Demek, hámme alǵan bahalarına qayılǵo, ya? 2. Qızıq, puldı ılaqtırıp oynaydı-aw. 3. Awa, qayaqtan bildiń onı?

199

onıń súyenshikleri bar. 6. Ne qılayıq, bárimizdiń de belimiz qayıstı.7. Átten, Muhabbat birewlerge birden-aq úndew belgisi bolsa, ekinshilerge soraw belgisi bolıp keledi. 8. Meyli, bul sorawım qıyın bolsa qoyagoy. 9. Yaq, yaq! – dedi Perixan jılamsırap, Svetlana endi anasınıń betin ashıńqıradı. 10. Yaqshı, yaqshı... kóremiz ele... usı urganıń ushın 11. – Durıs, muǵallim, men basladım, – dedim. 12. – Álbette! Biraq seniń Aqbozıń meniń torımnan shapqır (M. Tawmuratovtın «Taza muǵalim» hám T. Qayıpbergenovtıń «Tanha ózińe málim sır» shıǵarmalarınan alındı).

272- shınıǵıw. Teksttegi modal sózlerge tolıq morfologiyalıq tallaw jasań.

1. – Kóz aydın, ata-a, biziki de keldi-i! – dep dawısladı uyat-

Yaq! – Kempir basın shayqadı (Sh.Seytov). 2. Álbette, hámme-

awa! – Birden juwqalandı, ermekledi Aybórek. – Húkimettiki eken-aw! (Sh.Seytov). 4. Solay de onnansha. Aytqanday, haw, usı bolǵanıń ba? – Jerdashıń shırrıya qoysa shıdata ma meni!

ǵa ketesiz ǵoy? – Joq, sennen qashıqlaǵım kelmeydi. Sen pitkergenshe qasıńda bolaman. Shırshıqqa jumısqa jiberdi

bilmeydi, tek qısınadı (G.Esemuratova). 9. – Nege kúleseń, jaman sóz be, aytsa?! – Joq, joq, jaman sóz dep qáwipsin be, artistlikke oqıtatuǵın joqarı oqıw ornı konservatoriya deydi

200