Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfologiya páninen ámeliy jumıslar

A)tuwralı, sıyaqlı, ishinde, qaray

B)boylap, qarap, burın, basqa

C)qasında, aldın, ózge

D)yańlı, shekem, qasında, soń

12.Shıǵıs sepliginde dizbeklesip keletuǵın tirkewishler qaysı qatarda durıs berilgen?

A)góre, soń, basqa, keyin

B)keyin, arqalı, tusında, soń

C)menen, keyin, soń, arqalı

D)basqa, beri, keyin, sayın

Dánekerler

Dánekerler – teń mánili sózlerdi, teń hám baǵınıńqılı qospa gáplerdiń sıńarların baylanıstırıwshı kómekshi sóz shaqabı. Dánekerler de basqa kómekshi sózler sıyaqlı, grammatikalıq jaqtan ózgermeydi hám óz aldına tolıq leksikalıq mánige iye bolmaydı. Sonlıqtan olar grammatikalıq gáp aǵzası xızmetin atqara almaydı.

Dánekerler morfologiyalıq qurılısına qaray, dara dánekerler

sonıń ushın, sol ushın, sonıń nátiyjesinde, nege deseń, degen menen) bolıp bólinedi. Dánekerler sintaksislik xızmeti hám mánisine qaray, dizbeklewshi dánekerler hám baǵındırıwshı dánekerler bolıp eki toparǵa bólinedi.

250- shınıǵıw. Tekstten dánekerdi tabıń. Olardı xızmeti boyınsha (dizbeklewshi yamasa baǵınıńqı) túrin anıqlań.

1. Al kishkene jigit olardıń gápine qulaǵın salǵanı bolmasa, artıq-kem sóz qospaydı (K. Sultanov). 2. Mına Artıqbay menen ana Sápiwranı adam etken de bizler, endi usılardıń keleshek baxıtın qorǵaytuǵın da bizler (K. Sultanov). 3. Lekin biz birden urısqa túseyin dep baratırǵanımız joq ǵoy (K. Sultanov). 4. Qurban sárdarınıń qas-qabaǵın baǵıp, gá záńgilesip, gá quyısqanına erip jelip jortıp kiyatır (K. Sultanov). 5. Biraq

181

aǵam ya apamdı, ya meni maqullamastan túnerip ornınan turdı (K.Sultanov). 6. Bizge aǵayin bolmasa da paldan tatlı

onıń bergi jaǵında qız benen sóylesiw múmkin nege deseń bir úyde bir ózi (A.Begimov). 9. Bul sózler meni ilhamlandıradı, sebebi meni dúnyaǵa ekinshi ret ákelip ómir baǵısh etken sózler edi (T.Qayıpbergenov).

251- shınıǵıw. Teksttegi dánekerlerdi qollanılıw ózgeshelikleri boyınsha (jeke yamasa tákirarlanıwshı) anıqlań.

1. Men de, seniń ǵarrıń da – hámme atlanısqa shıǵatuǵın boldıq (K.Sultanov). 2. Gá qaza maylasa, gá aw maylaydı

jazladım, biraq jılamadım, sebebi detdomda biz jılamawǵa úyrengenbiz (T.Qayıpbergenov). 5. Sonı apańa hám aǵańa ayt

(K.Sultanov). 6. Hám qızıqtım, hám shúkir ettim (I.Yusupov). 7. Sol gezleri usı bir qarapayım hayal ólim menen ómirdiń, zalımlıq penen miyrimanlıqtıń, ádillik penen ádalatsızlıqtıń, gúńlik penen azatlıqtıń – qullası, dúnyadaǵı gúllán jaqsılıq penen jamanlıq, gúzarınıń qosarlanar dárbentindegi gózzallıq táńiriniń qoladan quyılǵan músinine megzer edi (Sh.Seytov). 8. Sol ushın ishim dúbirlesip baratırsa da, sóyleymen (Sh. Seytov). 9. Naǵım birese Nurbiyke kempirge, birese Aydosqa jaltańlap qaray berdi (Ǵ.Seytnazarov). 10. Ya basshısı, ya azıǵı joq gáripler sol Xiywadan shıǵıp, Xojelige piyada jete ala ma? (K.Sultanov). 11. Aydos bazda qatal, bazda jumsaq minezli

(Ǵ.Seytnazarov).

252- shınıǵıw. Teksttegi dánekerlerdiń baylanıstırıw (sóz benen sózdi, sóz dizbegi, gáplerdi) baylanıstırıw jolların anıqlań.

1. Artıqbay bul sózge súysinerin de, shorshınarın da bilmey, qızdıń betine tigildi de qaldı (K. Sultanov). 2. Balanıń

182

hám buyrıǵı, hám jalına aytqan sózi Qutımdı eljiretip jiberse, Taǵaydı hám quwandırdı hám qapalandırdı (Ǵ.Seytnazarov). 3. Zarıńız benen mútájińizdi, tilegińiz benen tóreligińizdi batrochkom menen aqsaqal keńesine aytasań (K.Sultanov).

4.Bekturǵandı sırttan kelgen adamǵa tanıstırǵanın ishimnen jaqtırmadım, onıń menen sózine aralasıw qıyın (S.Baxadırova).

5.Seni ya qasqırlar jeydi, bolmasa ashtan yaki shólden óleseń ǵoy (A.Bekimbetov). 6. Kópler mashaqatlı sapardan bezer,

Lekin sen bezbediń azaplı joldan (I.Yusupov).

253- shınıǵıw. Teksttegi dánekerlerdi morfologiyalıq qurılısı-

shalqıp, geyde buwlıǵar edi (I.Yusupov). 3. Biraq qáwip kúshli edi, sebebi stanciyada jandarmalar tolıp júr edi (A.Bekimbetov). 4. Nege deseń qızlar túsiniksiz bolıp baratır (T.Xalmuratov). 5. Degen menen bunday ólim biziń úlkemizde siyrek emes te, az gezlespeydi de (A.Bekimbetov). 6. Erim

úyge siyrek keletuǵın edi. Óytkeni áskeriy xızmetten sirá qolı tiymeydi ǵoy (T.Xalmuratov). 7. Ol adam bizlerdiń hám pirimiz, hám aqılgóyimiz (A.Bekimbetov). 8. Arqanǵa tek asılǵanım bolmasa tartıp turǵanım joq (K.Sultanov). 9. Ya kúlkisi kelgenlikten be, ya bir ózi qalǵanlıqtan ba, Berdibay tómen qaradı (A.Bekimbetov).

10.Eger shayır ekenińdi umıtsań, Záleli joq, xalıq umıtpas sonda da, Eger adam ekenińdi umıtsań,

Shayırman dep duyım jurttı aldama (I.Yusupov).

254- shınıǵıw. Berilgen gáplerdiń ishinen dánekerlerdi tabıń. Olardı sintaksislik xızmeti hám mánisine qaray (dizbeklewshi yamasa baǵınıńqı) túrlerin anıqlań.

ushın bári bir, iytten shıǵarıp saladı. 3. Endi paydası ne, usı romanımda seniń esteligińe yadıgarlıq etip qaldırsam da, qaldırmasam da saǵan bári bir emes pe?! 4. Ímırt túsip baratırǵanda bul shıra jaǵıw ushın dáskelerin alıp, qayıǵına minip

menen heshkimniń isi joq. 6. Bul gápke heshkimniń isengisi kelmedi. Sebebi, Dosjan ákesiniń gápin heshqashan da eki etip kórgen emes edi-dá! 7. Meniń Dosjanımday birewdiń ata-

tarttı. 8. Eshektiń burınǵı júrisine qaytıp túse bergenindey ǵarrınıń da oyı sol kùnge orala berdi. 9. Ǵarrı ókinip kiyatır, ókingen menen paydası joq, sol biytárepligi, biymálelligi menen jedelli jigitlik jılları jelip ótip ketti.

10. Uzaq kúnge putama-puta shatqa tırnalıp qazanın ya qaynatadı, ya qaynata almaydı. 11. Baǵdiyar bir-eki jılǵa shekem mıltıq uslaǵandı da, ańǵa shıǵıp ketkenin da qoyıp edi. 12. Sol kúnlerdiń ózinde-aq Esjannıń júweri atızınıń átirapınan Babay qalanıń orısları bir-eki dońızdı gá arbalı, gá qayıqlı tiyep ketip turadı (Sh.Seytov).

Dánekerlerdi morfologiyalıq tallaw úlgisi

Úlgi: Birden awıldıń iytleri shuwlasıp úrdi hám at kisnedi.

1.Quramı: dara

2.Sintaksislik xızmeti: dizbeklewshi dáneker

3.Mánisi: biriktiriwshi dáneker

4.Baylanıstırıw xızmeti: Dizbekli qospa gáptiń jay gáplerin baylanıstırǵan.

255- shınıǵıw. Teksttegi dánekerlerdi tolıq morfologiyalıq tallaw jasań.

184

(I. Niyetullaev). 8. Kinoteatrdıń mańlayshasındaǵı kók ala, qızıl ala jazıwlar birese óship, birese janadı (I. Niyetullaev). 9. Degen menen birnárselerge pámim jetip turǵan sıyaqlı (I. Niyetullaev). 10. Al texnikum pitkergen sen ayına bir júz jigirma manat alıp júrseń (I. Niyetullaev). 11. Lekin bizlerdiń aramızda «qarnımız toysa qurban ayt» dep júre beretuǵın bayaǵıday adam joq (I. Niyetullaev). 12. Sabanbaydıń qaltıraǵan qolınan túsken kese shıq etip chaynikke tiydi, biraq sınbadı (I. Niyetullaev).

13. Geyde ilajsızdan bazarǵa bara qalsa, yaki bir saparǵa shıǵa qoysa, úyine qaytıwǵa asıǵadı (I. Niyetullaev).

14.Geyde sıńǵırlap kelip kúledi,

Geyde qayırǵa shıǵıp júredi (I. Yusupov).

256- shınıǵıw. Teksttegi dánekerlerdi tolıq morfologiyalıq

kúni tań aldında Aqbiyday tamam boldı. 4. Túske taman hámmeniń aldında, Xorezm tamanǵa bet alıp, jolǵa rawana

185

boldı, joldasları qol uslasıp, gáde úzilgen shınjırday bólekbólek tentireklesip erdi. 5. Sarı ala kópek bunday áptalarǵa úyrenilgenlikten be, yamasa olardıń táǵdirin óz táǵdiri menen teń kordi me ırıldamadı. 6. Gáde danalıqlar, gáde sheshiwshi qıyın jumbaqlar aytatuǵın edi. 7. Gásin shaynadı, gásin

tas qapıǵa jaqınlatılǵan emes. Sebebi, Shayıqtıń ózi qadaǵan etken. 10. Hákisine, bul aqsham ári samallı, ári suwıq aqsham edi, qalaǵa tiygen ot, misli paxtaǵa tiygen ottay, jalınlap úylerden úylerge tez ótip lawladı. 11. – Abılqayırǵa salıq tólemeymiz – dedi maqtanısh keyip penen. – Sebebi, biz endi Orıs patshalıǵınıń qol astındaǵı xalıqpız! 12. Endi anaw mınaw dep gá urısıp, gá jarasıp júrmeymiz (T.Qayıpbergenov «Maman biy» ápsanası).

257- shınıǵıw. Teksttegi dánekerlerdi tolıq morfologiyalıq tallaw jasań.

1.Qashandur oqıǵan, ya esitkenim (X.Dáwletnazarov).

2.Kolyaska gá zınǵır, toqırap geyde,

Baradı teńkelek-seńkelek atıp (X.Dáwletnazarov).

3.Bar geyde barıńnan waz kesheriń de,

Jalın atıp janıp, soń ósheriń de (X.Dáwletnazarov).

4.Tarı, másh, gúnji qay jerde bolsa, sol jerde adam boyı.

5.Asıq oyınǵa da berilip ketiwimiz sonshelli, ya kesh bolǵanın biliw túwe, ash bolǵanımızdı da umıtamız. 6. Sol jılǵı báhár erte hám ózgeshe kelgen edi. 7. Men de toyga baraman, biraq qoydı taslap kettim. 8. Eki jartı xojalıqtı jaqınlastıratuǵın jáne de bir jaǵday heshqaysısı qalaǵa barıp bazarlawdı qálemeydi. 9.

kelgenshe, tarsırma berip ketetuǵın boldı (T.Qayıpbergenov).

10.Sabır taqatıma qalaman hayran,

Sonsha azabıńa shıdaǵan, men-á! (X.Dáwletnazarov).

11.Boladı ılayıq kandidatura,

Eger, zárúr tapsa «Ginnes kitabı» (X.Dáwletnazarov).

186

Test tapsırmaları

1.Qız gá ıqqa, gá órge qaraydı. Awıl betke de alań.

Qanday kómekshi sózler berilgen. A) gezekles dáneker

B) gezekles dáneker hám janapay C) janapay

D) awıspalı dáneker

2.Bir quwanǵan, bir qorıqqan jılaydı. Bir sózi gápte qanday mánide qollanılǵan?

A) san mánisinde

B) awıspalı dáneker xızmetinde C) belgisizlik almasıǵı xızmetinde

D) tirkewish xızmetinde

3.Degen menen, sonda da, lekin, dánekerleri qanday dánekerler?

A) qarsılas dánekerler B) ıńǵaylas dánekerler

C) gezekles dánekerler

D) awıspalı dánekerler

4.Bir bilse, sol biledi degen gápte bir sózi qanday dánekerlik xızmette qollanılǵan?

A) waqıt

B) sebep C) shárt D) nátiyje

5.Ol bir otırdı, bir turdı. Astı sızılǵan sózler qaysı sóz shaqabı boladı?

A)sanlıq

B)kelbetlik

C)dáneker

D)janapay

6.Astı sızılǵan sózlerdi izbe-iz anıqlań. 1. Azat penen Murat qatnasadı. 2. Azat Murat penen qatnasadı. 3. Azat penen Murat hám qatnasadı.

A) 1. dáneker; 2. tirkewish; 3. janapay B) 1. dáneker; 2. dáneker; 3. dáneker

187

C)1. tirkewish; 2. dáneker; 3. janapay

D)1. tirkewish; 2. tirkewish; 3. Dáneker

7. Dánekerler qanday xızmet atqaradı?

A)mánili hám kómekshi sózlerdi baylanıstıradı

B)sózlerge qosımsha máni beredi

C)kómekshi sózlerdi baylanıstıradı

D)birgelikli aǵzalar hám jay gáplerdi baylanıstıradı

8. Qaysı qatarda dizbeklesiwshi dánekerler atalǵan?

A)gezekles, shárt, maqset, sebep

B)qarsılas, shárt, nátiyje, maqset

C)awıspalı sebep, waqıt, nátiyje

D)biriktiwshi, awıspalı, nátiyje, maqset

9. Bala jarısta ozǵanı sebepli hámme oǵan súysinip qaradı.

A)dáneker.

B)tirkewish

C)janapay

D)ráwish

10. Qospa dánekerlerdi durıs tabıń

A)birde, birese

B)gáde, óytkeni

C)gáhi, biraq

D)birde, biraq

11. Qospa dánekerlerdiń birde, birese, gáde túrleri... jazıladı

A)birigip

B)birikpey

C)qosılmay

D)ózgerip

12. Jazıwda ...dánekerlerinen aldın útir qoyıladı.

A)biraq, lekin, hám, eger de

B)sebebi, sonlıqtan, biraq

C)nege deseń, da, sol sebepli

D)lekin, gáhi, sonıń ushın

13. ...dánekerler tákirarlanıp kelgende de, birgelkili aǵzalardıń arasına útir qoyıladı?

A)hám, da, eger, menen

B)biraq, jáne, gá

188

C)gáhi, ya, yaki

D)hám, jáne, lekin

14. Qaysı dánekerler birgelkili aǵzalardı baylanıstıra almay-

dı?

A)dizbeklewshi

B)qarsılas, sebep, nátiyje

C)shárt, sebep, nátiyje

D)gezekles, baǵındırıwshı

15. Qaysı gápte «tek» sózi dáneker bolıp tur?

A)Jıynalısqa tek men qatnastım.

B)Jıynalıs tek meniń menen seni maqulladı

C)Men oqıyman, tek erinshekpen dá.

D)Sen bilmeyseń, tek men bilemen

Janapaylar

Gápke yamasa gáptegi ózi qatnaslı sózlerge qosımsha jana-

soraw, ayırıw-sheklew, kúsheytiw hám modallıq mánilerdi beredi. Usı sıyaqlı ózgesheliklerine qaray: soraw janapayı, ayırıwsheklew janapayı, kúsheytiw janapayı hám modallıq janapayı bolıp 4 túrge bólinedi.

258- shınıǵıw. Tekstten janapaylardı tabıń. Olardı mánileri boyınsha tómendegi toparlarǵa ayırıp, kestege jaylastırıń.

189

1. Muǵallimge qarsı turıp, jinlimiz be? Kim batır eken, qarsı turıp ta kórsinshi (T.Qayıpbergenov). 2. Mine, usı sebepli ol rayonnan bir adam barıp hayalı menen tanıstırsın degen pikirge de kelisim bermedi (T.Qayıpbergenov). 3. Áne, sol shirigin tabıw kerek (T.Qayıpbergenov). 4. Meyli, shel jagalap baratırǵanda bolsın, meyli úyde otırǵanda bolsın, – mudamı álle bir nárseni qayǵırıp, waqtı-waqtı gúrsinedi (Sh.

onıń esheyin adam emes ekenin keshe-aq sezgen edim (A.Bekimbetov). 8. He, óziniń hayalı qayda? (K.Sultanov).

9. Qulazıǵan dúzde jalǵız jolawshı ushın bunday qarańǵı tún túwe kúndizdiń ózi ǵulǵulalı (Sh.Seytov). 10. Ol xalıqqa jaǵımlı xan da bolǵısı keledi, xalıqtı talap baspashı da bolǵısı keledi (K.Sultanov). 11. Qánekey, jiberip aldıra qoyatuǵın isenimli adam bola qoysa? (Sh.Seytov). 12. Joq, men Semen atamdı túsindiremen, kóndiremen (K.Sultanov). 13. Múmkin, ol tap búgin-aq barar (Ó.Xojaniyazov). 14. Zeynińe tiyip kórsinshi (T.Qayıpbergenov). 15. Óytip bulaǵay salmay-aq jón sózdi aytsań, bolǵanı ǵoy (A.Begimov). 16. Endi úydiń ishin úytedi-aw (K.Sultanov). 17. Jurttıń kóbisi órt sóndiretuǵın mashinanı dógereklegen, gil kempir-ǵarrı, qatın-bala-shaǵa

(Sh.Seytov). 18. Ay Sırımbet tamır-ay. Xan ketti-qazıq ketti ǵoy (K.Sultanov).

259- shınıǵıw. Teksttegi janapaylardıń qaysı sózge tiyisliligin, qanday poziciyada (aldında ma, keyninde me) turǵanına hám qalay jazılatuǵının (bólek, defis arqalı, qosılıp) anıqlań.

1. Sonı ayt (sa) (K.Sultanov). 2. Ne súrgin deseń (shi) usı júrisim (I.Yusupov). 3. Urıs qayǵısı seniń bir ózińniń basıńda

(ma) (K.Sultanov). 4. Ilimpazban deydi (aw) (I.Yusupov). 5. Óziń arqayın shay isheseń (á) (T.Xalmuratov). 6. (Qáne) oylanıp kór (Ó.Ayjanov). 7. Az (ǵana) waqıt kózlerine kórinbey ketip, birden ana Sulayman aǵayday ásker bolıp keleyin degen

190