Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfologiya páninen ámeliy jumıslar

7.Juwaplardan hám ráwish, hám dáneker bola alatuǵın sózlerdi tabıń.

A) burın, keyin, soń

B) beri, aldın

C) jáne, taǵı

D) hám, menen

8.Astı sızılǵan gáplerdi izbe-iz anıqlań. 1. Ol keyin keldi.

2.Bul jerler burın egislik bolǵan. 3. Ol bizlerden keyin qayttı.

4. Ákesi bunnan keyin óz isi menen bánt boldı. 5. Nesibeli bunnan bir jıl burın 9-klastı pikerip shıqqan edi.

A)1. ráwish, 2. ráwish, 3. ráwish, 4. tirkewish, 5. tirkewish

B)1. ráwish, 2. ráwish, 3. tirkewish, 4. tirkewish, 5. tirke-

wish

C)1. tirkewish, 2. ráwish, 3. tirkewish, 4. tirkewish, 5. rá-

wish

D)1. ráwish, 2. tirkewish, 3. tirkewish, 4. ráwish, 5. Tirke-

wish

9. Berilgen gáplerden ráwishlerdiń qaysı gápte maqset

B)1, 3, 4 gáplerde

C)1, 2, 3, 4 gáplerde

D)3,4 gáplerde

10.Qayǵı-uwayımdı birte-birte, umıta basladım. Qaysı sóz shaqabına kiredi?

A)jup sanlıq

B)almasıq

C)ráwish

D)kishireytiwshi sóz

11.Ekew ara bir tabaq.

A)atlıq

B)sanlıq

C)kelbetlik

D)ráwish

171

KÓMEKSHI SÓZ SHAQAPLARÍ

TIRKEWISHLER

Atlıq hám atlıq mánisindegi sózlerge dizbeklesip, olardı basqa bir mánili sózlerge baylanıstıratuǵın kómekshi sózler tirkewishlik xızmetti atqaradı. Tirkewishler ózi dizbeklesetuǵın sózden keyin kelip, olardıń sepleniwin talap etedi hám sol sózlerdi basqa bir mánili sózler menen basqarıwshı baylanısqa túsirip, basqarıwshı hám basqarılıwshı sózlerdiń arasında hár túrli waqıtlıq, orınlıq, sın, sebep, maqset, salıstırıwshılıq hám

t.b. mánilerdi bildiredi: Ol qabaqtı tolı suw menen kóterip kiyatır.

Ruchka stol ortasında metodı

ilajı bolǵanınsha kóbirek sanda juwap variantın beriwi kerek. Juwap jazılǵan qaǵaz bir oqıwshıdan ekinshisine ótkeriledi. Oqıwshı juwaptı jazıp keyingi oqıwshıǵa ótkeredi. Ruchkasın bolsa ózine qarama-qarsı etip stolǵa qoyıp qoyadı. Juwaptı bılmeytuǵın oqıwshı qaǵazdı keyingi oqıwshıǵa ótkeredi, biraq ruchkasın qolında alıp qaladı. Bul metodtıń jáne bir shárti: bir jazılǵan varianttı ekinshi tákirarlaw múmkin emes.

Kómekshi sózler jeke turǵanda heshqanday máni ańlatpaydı. Jeke turıp bir sorawǵa juwap bermeydi, aldındaǵı sóz benen qosılıp bir sorawǵa juwap beredi, sonday-aq gáp aǵzası bola almaydı. Al, mánili sóz shaqapları bolsa jeke turıp leksikalıq mánige iye boladı. Belgili bir sorawǵa juwap beredi. Qanday da bir gáp aǵzası xızmetin atqaradı h.t.b. Mısalı: Sen

máni berip hám sózlerdi baylanıstırıp tur, yaǵnıy janapay

172

hám dáneker bolıp esaplanadı. Al qalǵan sózler mánili sóz shaqapları bolıp esaplanadı. Birinshi gáptegi sen – almasıq, ekinshi gáptegi Aygúl, Anar – atlıq, keleseń feyili II bet, birlik sanda qollanılǵan, al keledi feyili III bet kóplik sanda qollanılǵan.

Oqıwshılardıń bergen juwapları muǵallim tárepinen sanap ótiledi hám olardıń hárbiri talqılanadı. Bul metodtıń ózine tán bir qansha abzallıqları bar:

–muǵallim sabaqqa kim tayar, kim tayar emesligin kórip turadı;

–tapsırmaǵa tayarlanbaǵan oqıwshı awızeki túsindirip ótkende tema boyınsha bir qansha paydalı bilimler alıwı múmkin.

Bul toparda alıp barılatuǵın jumıs bolıp, oqıwshılardı birlestiredi, sebebi óz variantı ústinde júdá uzaq oylap otıratuǵın oqıwshı tayar bolmasa, bunda da toparǵa pánt beredi, sebebi topar onıń ushın islewi kerek boladı.

Oqıwshılar óz juwapların eki márte: jazǵanda yaki awızeki talqılaǵanda túsınıp aladı.

239- shınıǵıw. Tekstten tirkewishlerdi tabıń. Olardıń grammatikalıq mánilerin anıqlań.

1. Aysánem Azattıń basınan baslap ayaǵına deyin sın kózi

awlaw ushın kolxozdaǵı jaslardıń bárin teńizge shıǵarıw kerek. 5. Olar batısqa qarap jayı menen taranıp otır. 6. Aqshıl bult dóńgelenip joqarı qaray órlep kiyatır. 7. Basshı bolǵan soń qáytsın, ǵamımızdı oylaydı. 8. Usıdan keyin xalıqtıń dástúri

júrgen sayın muz tegislenip jalt-jult etedi. 11. Bul tınıshlıqqa Ótebay qattı quwanıp, pıshaǵın qınınan suwırdı da, jeńiniń ishine tıǵıp, jılımǵa qaray qádem bastı. 12. Gúljan bul úyge

173

kelgennen beri maqtaw sóz esitken joq. 13. Bunı tap búginge deyin qızdıń ózinen basqa heshkim de bilmeytuǵın edi. 14. Ol kisi menen júrgen adamdı mennen de góre óziń jaqsı bileseń ǵoy (Ó. Ayjanov «Aral qushaǵında»).

240- shınıǵıw. Tómendegi tirkewishlerdi tiykarǵı hám dórendi dep eki toparǵa bóliń. Dórendi tirkewishlerdiń qanday sóz shaqaplarınan hám qanday formada qálipleskenin aytıp beriń.

Shekem, qaray, soń, baslap, arqalı, keyin, menen, ushın, tuwralı, sayın, boyı, qarap, beri, qaramastan, keyin, góre, bola, muwapıq, qaramay, bılay, jaqın, qarsı.

241- shınıǵıw. Aldıńǵı shınıǵıwda berilgen tirkewishler menen sóz dizbeklerin qurań hám olardıń qanday seplikler menen qollanılatuǵının anıqlań.

Úlgi: qalaǵa shekem, keshke shekem.

242- shınıǵıw. Tómendegi sóz dizbeklerindegi tirkewishlerdiń mánilerin anıqlań.

Bayramnan soń, kelmegennen soń, buyrıq boyınsha, jol boyınsha, kelgen boyı, ómir boyı, dárya arqalı, miyneti arqalı, kún sayın, kelgen sayın, azatlıq ushın, kelmegeni ushın, jumıs tuwralı ayttı, jumıs tuwralı keldi, úyge qaray, jazǵa qaray, qol menen islew, trotuar menen júriw, azan menen turıw, oqıǵan menen túsinbew.

243- shınıǵıw. Tekstten barıs sepligi menen qollanılatuǵın tirkewishlerdi, olardıń omonimlerin, mánilerin anıqlań.

(T. Qayıpbergenov). 6. Ol birazǵa shekem únsiz otırıp, eki tuwısqannan ujıbatlı juwap ala almaytuǵının bildi (T. Qayıpbergenov). 7. Esengeldige shekem túrgelip sálemlesti (T.Qayıpbergenov). 8. Biraq qız apamnıń ıǵbalına bola baydıń balası attan jıǵılıp óle qoydı (K. Sultanov). 9. Tekseriw sáskege taman baslandı (T. Qayıpbergenov). 10. Biraq házir emes, gúzge salım marqa toqlıdan bermekshi (Sh. Seytov).

244- shınıǵıw. Teksttegi ataw sepligi menen qollanılǵan tirkewishlerdiń mánilerin anıqlań.

7. Mol zúráát jóninde jaylap,

Jer menen ol tillese bilgen (I. Yusupov).

8.Kórgen sayın jas kewlime oy salıp,

Íshqı sezimi mende arta túsedi (I. Yusupov).

245- shınıǵıw. Teksttegi shıǵıs sepligi menen qollanılǵan tirkewishlerdiń mánilerin anıqlań.

5. Jańaǵı balıqshı eki kúnnen berli miynet haqısın almaǵan (Ó.Ayjanov). 6. Toyǵa usı kúnnen baslap bir toqlıńdı baylap ber (Ó.Ayjanov). 7. Biytaplanıp atırǵan qızdı tik ayaǵınan tura almaǵannan soń, atına mingestirdi (Sh.Seytov). 8. Tazadan qazıq qaǵıp, sonnan soń barıp ógizlerdi ákelip bayladı (Sh. Seytov). 9. Úsh aydan keyin pákize bizlerdey muǵallim bolıp keledi (Sh.Seytov). 10. Bir qazannan as ishkennen keyin bir adamnıń balasınday bolıwımız kerek (Sh.Seytov). 11. Tolıbay mennen burın barıp, keshigip qaldım ba dep hawlıqqan edi (Sh.Seytov). 12. Qosıp qoyǵan jerlerimdi ózińnen basqa bilmeydi (Sh.Seytov). 13. Jiberilgen qátelikti dúzetiwdiń barlıq ilajı házirden baslap kórilmese, shataq awhal (Sh.Seytov).

246- shınıǵıw. Tekstten tirkewishlerdi tawıp, olardıń grammatikalıq mánilerin anıqlań.

1. Paraxat peshke taman jayǵasıp bolıp ójirege, zatlarǵa, tóseklerge háweslene qaradı (Á.Atajanov). 2. Kóz áynek jóninde qaytıp gáp bolmadı (T.Qayıpbergenov). 3. Tilewmurat ásten dárwaza betke qarap attı jeteledi. 4. Olardıń túrli namaǵa shın ıqlası menen sayrawı júrekti balqıtıp, tıńlaǵan sayın tıńlaǵıń keledi (Á.Shamuratov). 5. Sol kúni jol boyı ekewi ájúk-gújik sóylesip qayttı. 6. Olardıń ne haqqında sóyleskeni tuwralı heshkim bilmeydi (Á.Atajanov). 7. Ol heshnárseni túsinbegen taqılette otıra berdi (J.Saparov). 8. Joldas házir dostı ushın qan dese qan, jan dese jan beriwge tayar edi (K.Allambergenov).

Tirkewishlerdi morfologiyalıq tallaw úlgisi

Úlgi: Kún ótken sayın dógerekti qar basa basladı.

1.Tirkewish – sayın

2.Shıǵısı boyınsha túri: túpkilikli tirkewish

3.Qaysı sepliktegi sóz benen dizbeklesken: ataw

4.Qanday mánide jumsalǵan: waqıtlıq

176

jemis penen toldı (S. Bahadırova). 12. Biraz júrgennen keyin bajban kúyew balasın ayadı (M. Nızanov). 13. Keshe atam menen enemniń men tuwralı sóylesip atırǵanın esitip qaldım (M. Nızanov). 14. Kitapxanasınan tısqarı qoljazbalar qorına oǵada bay (M. Nızanov). 15. Ótemurat onıń aldında ózin gúnakar sezip, zorǵa-zorǵa qádem qoyǵan edi (M.Nızanov).

16. Qullası, sharbaqtaǵı háreket bazardaǵıdan beter qaynap atır edi (M. Nızanov). 17. Tilewmurattıń sıltewi boyınsha qorǵanshanı ońǵa qaray jaǵaladı (M.Nızanov). 18. Usı gápti kesheden berli saǵan aytıwdıń esabın tappay júr edim (M.

Nızanov).

249- shınıǵıw. Teksttegi tirkewishlerge tolıq morfologiyalıq tallaw jasań.

1. – Insannıń ómiri jasaǵan jası, ótkergen kúnleri menen esaplanbaydı, balam. 2. Aman menen Oraz bir adamnıń balası bolǵanı menen birine biri túk de usamaytuǵın, birine biri pikir jaǵınan da qayshı, júris-turıs, túr jaǵınan da basqabasqa. 3. Orazı oǵırı qarıwlı hám tapaltas, Amanı aqılparasatlı bolǵanı menen, shılawjın. 4. Ot ishinde quyqapı túrshiktire shırqıraǵan náresteniń dawısı. 5. Gúldey jaynap kiyatırǵan xojalıǵı qápelimde ótken-ketken qopallardıń ayaǵınıń astında jenshildi de qaldı. 6. «Jawınnan qashıp, tamshıǵa jolıǵıp júrgeni mınaw, ózi menen turmay...» 7. «Paydası ne, jaw ketken soń qılıshıńdı tasqa shap, kim qorlaǵanın bilmegen soń endi bári biypayda». 8. – Oraz tońıp kiyatır, – degen sesti

berilip ketkende arbası qaysı jolǵa túsip, qayıǵı qaysı aǵıs alıp baratırǵanın abaylamaytuǵın edi. 10. Jigit saw qolı menen shapanınıń shalǵayın julqıladı, hám sergelendi. 11. Tayawdı

qamshısı ashıw menen eshektiń shondısın sabaladı. 14. Eshek quyrıǵın qısıp zińkildegen sayın ǵarrınıń tepkiden sawsap qalǵan súyekleri sırqırap, shashılıp ketejaqtay túyildi. 15. Siltegen jaǵına patıraqlasıp shawıp, atlılar ketken soń ǵarrı asıqpadı. 16. Negedur, usıdan soń «musılmanman» degen sózdi esitkisi keldi de turdı (Sh. Seytov).

Test tapsırmaları

1.Keyin, soń, beri tirkewishleri qaysı sepliktegi sózler benen dizbeklesedi?

A) iyelik, B) shıǵıs

C) ataw D) barıs

2.Deleksikalizaciya degenimiz?

A)mánili sózlerdiń kómekshi sózlerge aylanıwı

B)kómekshi sózlerdiń mánili sózlerge aylanıwı

C)atlıqtıń kómekshi sózlerge aylanıwı

D)kómekshi sózlerdiń atlıqqa aylanıwı

3.Ataw sepligindegi atawısh sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler berilgen qatardı tabıń?

A)túrde, retinde, ráwishte, sıpatında

B)qaray, tuwralı, taman, sayın

C)sheyin, astında, jóninde, arqalı

D)deyin, janında, sayın, astında

4.Tirkewishler qaysı seplikler menen qollanıladı?

A)iyelik, orın, tabıs

B)keńislik seplikler menen

C)ataw, barıs, shıǵıs, tabıs

D)grammatikalıq seplikler menen

5. Tirkewish qanday xızmet atqaradı?

A)sóz benen sózdi teń baylanıstıradı

B)sóz benen sózdi baǵındırıp baylanıstıradı

C)túrli mánilik qatnaslardı bildiredi

D)sózge modallıq máni beredi

179

6.1. Suwdıń qalay ...aǵıp atırǵanın anıqlaw kerek. 2. Ol kúndegiden ... búgin ǵayratlıraq qıymıldadı. 3. Ol aeroportqa kelgennen ...ǵana usı oyın aytıp tındı. Gáplerdegi kóp noqattıń ornına tyisli tirkewishlerdi qoyıń hám olardıń shıǵısı boyınsha qanday tirkewish ekenligin anıqlań?

A) qaray (atawısh), góre (túpkilikli), keyin (feyil) B) qaray (feyil), góre (túpkilikli), keyin (atawısh) C) qaray (túpkilikli), góre (atawısh), keyin (feyil) D) keyin (feyil), góre (túpkilikli), qaray (feyil)

7.Atawısh tirkewishlerdiń keyin, soń, burın, aldın, ilgeri, tısqarı t.b. túrleri shıǵıs sepligindegi sózlerge dizbeklesip ...

mánilerdi bildiredi.

A) orın, waqıt hám sınlıq B) orın, waqıt hám sınlıq

C) waqıtlıq, sebeplik hám ayırımlawshı D) zatlıq, orın, sın

8.Qaysı qatardaǵı tirkewishler tek ataw sepligi menen qollanıladı?

A) qaray, boyı, basqa, qaramastan B) sayın, góre, boyınsha, menen C) ushın, qarap, basqa, qaray

D) menen, arqalı, ushın, sayın

9.Qaysı qatardaǵı tirkewishler tek barıs sepligi menen qollanıladı?

A) menen, burın, sayın, ushın

B) jaqın, deyin, qaray, bola C) beri, taǵı, basqa, ushın

D) burın, góre, geyde, menen

10.Bayanlamadan soń jarıs sóz baslandı. Atawısh tirkewish qaysı sepliktegi sózlerge dizbeklesken hám qanday máni bildiredi?

A) shıǵıs sepligi, waqıtlıq máni

B) shıǵıs sepligi, sebeplik máni

C) shıǵıs sepligi, ayrımlanıwshı máni D) orın sepligi, waqıtlıq máni

11.Atawısh tirkewishler qaysı qatarda berilgen?

180