Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfologiya páninen ámeliy jumıslar

tawdırıp, muǵallim bir pán menen ekinshi pándi baylanıstırıw múmkinshiligine de iye boladı.

Mına sorawlardı jazsaq boladı:

2. Almasıqtıń mánisine qaray qanday túrleri bar?

Juwabı: Almasıqlar leksika-semantikalıq hám grammatikalıq ózgesheliklerine qaray: betlik, ózlik, soraw, siltew, belgilew, jámlew, bolımsızlıq, belgisizlik almasıǵı sıyaqlı 8 túrge bólinedi.

3.Betlik almasıǵına qanday almasıqlar kiredi?

Juwabı: Men, sen, ol, biz, sız almasıqları kiredi.

4.Ózlik almasıǵınıń tartımlanǵan túrine mısal keltiriń? Juwabı: Ózim, óziń, ózi, ózimiz, ózińiz, ózleri.

5.Ol almasıǵınıń siltew almasıǵı xızmetinde kelgen túrine mısal keltiriń?

Juwabı: Ol kúnler álle qashan ótip ketti.

6.Belgilew almasıǵı qay waqıtta qosılıp, qay waqıtta bólek jazıladı?

Juwabı: Soraw almasıǵı menen qatar kelgende qosılıp jazıladı, al atlıq sózler menen qatar qollanǵanda bólek jazıladı.

7.Bárı, barlıq, bárshe, hámme, pútkıl, pútin, gúllán, tamamı, duyım sózleri qaysı almasıq túrine kiredi?

Juwabı: Jámlew almasıǵı.

8.Heshkimniń sózi qaysı seplikte tur?

Juwabı: Iyelik sepligi.

9.Geybirewler salma tazalap atırsa, bazıbirewleri terek nállerin egip atır. Gápte almasıq sóz qaysı?

Juwabı: Geybirewler, bazıbirewleri

10.Állekim, állebirew sózleri almasıqtıń qaysı túrine kire-

di?

Juwabı: Belgisizlik almasıǵı hám t.b.

175- shınıǵıw. Teksttegi almasıqlardı tabıń, olardıń qaysı sóz shaqabına qatnaslı ekenligin anıqlań.

1. Al, endi, Temirbek, seni kúndegi maqseti: men shıǵıp ketken soń ol men tuwralı birnárse dep til qatpadı ma, sonı bileyin dep edim. 2. Izshiler hesh sóylespeydi, hárkimniń

121

óz bilgeni ishinde. 3. Biraq usı jánjel tuwralı kempiri ayta qoymasa, ózi tisinen shıǵarmaǵan edi. 4. – Siz kim bolasız?

óndirislerdiń miynetti shólkemlestiriw dárejesi joqarı, al bazıberewleriniki jaman (T. Xalmuratov).

9.Heshkim joq, tek ǵana anaday jerde, Qulaǵan degishtiń aydının kórdi (I. Yusupov).

176- shınıǵıw. Teksttegi gáplerden almasıq mánisinde qollanılatuǵın sózlerdi tabıń. Olardıń qaysı almasıqtıń mánisine jaqın ekenligin túsindiriń.

birew kele almaydı (Ó. Ayjanov). 6. Aldaǵı úshewdiń izdegi ańlıwshıdan túk xabarı joq (Sh. Seytov). 7. Nárse ashtan

ólmeysen (O. Ábdiraxmanov).

177- shınıǵıw. Tekstten almasıqlardı tabıń, olardıń mánilerin, formaların hám qaysı sóz shaqabına qatnaslı ekenligin anıqlań.

deseń, arzıydı. 7. Keshegi kim, bular kim ózi? – Ol kimińiz edi? – dep soraǵanda sarı sınlı kisiniń siyrek saqalları, jıbırlap, állenárselerdi qıpsa saqlaǵanlıǵı sezilip turdı. 8. Jiyemuratqa endi Jálmenniń maqseti ráwshan boldı. Sonlıqtan bul tuwralı maydalap heshnárse soray bermesten, onıń kópshilikke qosılıp kolxozǵa kiriwin ótinip soradı (T. Qayıpbergenov). 9. Sonnan soń Valya shıralardı óshirip, óz bólmesine barıp jatıp qaldı.

10. Sonıń ushın ba yaki bolmasa bularǵa janı ashıy ma, Vasiliydiń hayalı Valya bulardı basqalardan góre jaqınıraq tarta basladı (A. Áliev).

178- shınıǵıw. Tekstten almasıqtıń túrlerin anıqlań, olardıń mánilerin, qaysı sóz shaqabına qatnaslı ekenligin tabıń.

1. Men sońǵı saparı tórkinime úyge kirip kelgenimde kópten tósek tartıp awırıp jatırǵan apam burınǵıdan ádewir tómenlepti. 2. Men bolsam, apam meni saǵınǵanınan shaqırǵan ǵoy dep xannan xabarsız hawlıqqanımnan qayta-qayta:

–Apa, men keldim ǵoy! Saǵan ne boldı? – dey berippen.

3.Apam bolsa maǵan juwap qaytarıwdıń ornına ásten dem aladı, iyegi kemseńlep jılawǵa meyillendi, biraq, anıq jılay almaydı. Aradan állen waqıt ótiw menen jáne:

–Apa, men keldim ǵóy, saǵan ne boldı? Ne aytasań! – dedim. 4. Apam bul xabarlasqannan ózin sergegirek sezip, kózin shayday ashtı hám:

–He!..e... Keldiń be qulınım? Ózim de seniń keletuǵınıńdı bilip atır edim, – dedi meni anıq kóre almay tigilip. 5. Eger men ólip qalsam, sizler óz qolıńız benen men bolıp jegiziń,

mınaw óziniń kórpe tósegi, dastıgı, óz qolımnan tikken kiyimlerim dep amanatın tapsırıp, balasına aytatuǵın sózlerine shekem «aytıń, aytıń» dep zinharlap otıratugın apam, házir de eki iyninen dem alıp otırsa da balasına giznep júrgen buyımların, sózlerin tınbay aytıp atır (G. Esemuratova «Jiyren»).

179- shınıǵıw. Ol amasıǵınıń qaysı sóz shaqabınıń ornına almasıp qollanılǵanın, betlik hám siltew almasıqlarınıń birbirinen ayırmashılıǵın túsindiriń.

123

aq tuwǵan ǵoy. 5. Ah... Ol xat ta jaza almay júr ǵoy, úwh...

6. – Ol sózdi awzıńızǵa alagórmeń, balam aman kelip toyǵa shaptıraman, – dep shıja-pıja bolasań. 7. Ol waqıtları sol terekke jıynalısqa shaqırılǵan kolxoz baslıqları menen mákeme basshılarınıń atları baylawlı turatuǵın edi. 8. Ol meniń mekteples qurdas qızımnıń kúyewi – Mákeń Sársenov edi. 9. Ol waqıtlarda jigitlerdiń qızlardı qonaqqa shaqırıwı úlken mártebe, qızlardıń aldında jigit ushın onnan artıq mártebe bolmas edi. 10. Ol zamanlardı óziń bileseń, buwdaydıń nanı tuwralı aytıp otırıwdıń qájeti joq. 11. Sol qızdı ońıstırǵanınıń ózi men ushın úlken baxt emes pe Aqmamıq! 12. Ol hayaldıń bizge kelgenine ádewir-aq jıl boldı (G. Esemuratova «Jiyren»).

Almasıqtıń mánisine qaray túrleri

Almasıqlar leksika-semantikalıq hám grammatikalıq ózgesheliklerine qaray: betlik, ózlik, soraw, siltew, belgilew, jámlew, bolımsızlıq, belgisizlik almasıǵı sıyaqlı 8 túrge bólinedi.

Betlik almasıqlarınıń toparın men, sen, ol, biz, siz almasıqları quraydı. Olar atlıqlar sıyaqlı úsh bette, birlik, kóplik sanlarda qollanıladı, tartım, seplik formaları menen ózgeredi.

Ózlik almasıǵı – almasıq-atlıq toparına kiretuǵın almasıqtıń bir túri. Ol tek óz degen bir túbir sózden turadı. Ózlik almasıǵı subyektti basqa subyektlerden yamasa substanciyalardan ajıratıp kórsetiw ushın qollanıladı.

Soraw almasıqları belgili bir zat, qubılıslar, belgi, san, orın jay hám t.b. nárseler haqqında sorap biliw ushın qollanıladı. Soraw almasıqlarınıń toparın kim, ne, qanday, qaysı, neshe, neshinshi, qansha, qayda, qayerde t.b. sózler quraydı. Kim almasıǵı belgili betti (adamdı), ne almasıǵı adamnan basqa janlı, jansız predmetlerdi bildiretuǵın sózlerge qollanıladı.

124

Siltew almasıqları keńisliktegi zat hám qubılıslardı, olardıń belgilerin siltep yamasa bir túrdegi zatlardan birewin ajıratıp kórsetiw ushın qollanıladı. Siltew almasıqlarınıń toparın tómendegi sózler quraydı: bul, sol, usı, ol, áne, mine, ánekey, minekey, ana, mına, anaw, mınaw.

Belgilew almasıqları qanday da bir betti (adamdı), zat yamasa belgini basqalarınan ajıratıp, belgilep kórsetedi. Ol hár sóziniń kim, qanday, qaysısı, qashan soraw almasıqları hám nárse, bir sózleriniń aldınan qosılıp keliwi arqalı jasaladı hám sol sózlerge qosılıp jazıladı: hárkim, hárqanday, hárqaysısı, hárqashan, hárnárse, hárbir, t.b.

Jámlew almasıqları belgili bir zattı, belgi hám qubılıslardı ulıwmalastırıp, jámlep kórsetedi. Jámlew almasıqlarınıń toparın bar, barlıq, bári, bárshe, jámi, hámme, hámmesi, pútkil, pútin, gúllán, tamamı, duyım t.b. sózler quraydı.

Bolımsızlıq almasıqları adam hám predmetlerdiń, belgi hám qubılıslardıń aytılajaq is-háreket, waqıyalarǵa qatnasınıń joqlıǵın bildiredi. Bolımsızlıq almasıǵı hesh sóziniń kim, qanday, qaysı, qashan t.b. soraw almasıqlarınıń aldınan qosılıp keliwi arqalı jasaladı hám sol sózge qosılıp jazıladı: heshkim, heshqanday, heshqaysısı, heshqayda, heshqashan. Sonday-aq, hesh sózi nárse, bir, birew sózleri hám kem mánili teme, teńe elementleri menen qosılısqanda da bolımsızlıq almasıǵı jasaladı: heshnárse. heshbir, heshbirew, heshteme, heshteńe.

Belgisizlik almasıqları predmettıń, begi yamasa qubılıslardıń, olardıń belgisiniń, sanınıń sóylewshige anıq emes, belgisiz ekenligin bildiredi. Olar: állekim állene bir, birew álleqashan bazıbirew t.b.

180- shınıǵıw. Tekstten betlik hám ózlik almasıqların tabıń, olardıń sanın hám sepligin anıqlań.

1. Men qayda barsam da, ózińdi mennen burın sol jerde kór. 2. Biz siziń jalǵız balańız ushın mámleketlik iske zıyan tiygiziwge tiyisli emespiz. 3. Sen irkile tur, – dedi Dármenbay qaqıranıń qasına jaqınlap, sóytti de ózi ishke kirip ketti.

4. Direktor Tájen aǵa seniń usılay túsinetuǵınıńdı maǵan

125

eskertken edi. 5. Tek ózińe saq bolıp, eplilik penen ǵana is aparıw kerek. 6. Eger usı otırǵan úshewimiz úsh diyqandı

181- shınıǵıw. Teksttegi siltew almasıqlarınıń mánilerin (alıslıq-jaqınlıq, anıqlıq-anıq emeslik) anıqlań.

1. Jiyemurat usı qıyallar menen bánt bolıp, kúnniń shıǵa baslaǵanın da eskermegen edi. 2. Usı oy ústinde ózi jatırǵan jaydan bılay-bılay shıǵa almadı. 3. Sebebi olar mına pıshıqqa usap, quyrıǵın bılǵańlatıp, hárkimge bir jaǵımpazlanadı.

4. Kim bilsin, ishine mınaw úydiń qımbatlı zatları tıǵılǵan shıǵar. 5. Aq qaǵazday kirshiksiz, qızıl almaday jarasqan anaw qal mınaw jigitlerdiń kózinen qashılıp qutılar emes. 6. Endi terek egip, onı jetildiremen degenshe mına torańǵıl pákize kóleńke. 7. Bes-altı adım atıp jer iyiskeleydi de, aynalıp kelip

182- shınıǵıw. Tekstten soraw almasıqların tabıń. Soraw almasıqlarınıń mánilerin, qanday sóz shaqabına tiyisli ekenligin, olardıń atqarıp turǵan xızmetin anıqlań.

1. Urıwshılıqqa jol qoymaw kerek dep, kimge tiygizip atırǵanın men túsinbedim. 2. Muratov degen kim? 3. Jeńge, ólgen kim degen? 4. Buǵan ne sebep bolǵanın anıqlap alıwǵa da Bagrovtıń qolı tiymey júrgen. 5. Bul ne? – dedi Jiyemurat. 6. Jeti túnde nege júre bereseń? 7. Biraq ózi tuwralı ne destińiz? 8. Yapırmay, bala, ne degen menen oqıp shıqqan dá!

9. Ol qansha oylansa da, ustaǵanlı heshnársege qıyalı jetpey

126

qıynaldı. 10. Sadıq aǵa paxta jerińiz qansha? 11. Neshe adam keldi? 12. Hátteki qaysı áńgimeni kimniń aytıp otırǵanın da ańǵara almadı. 13. Bir jamannıń kesapatınan bolǵan hádiysege ne ilaj bar? 14. Qalay etip qazalanǵanın esitip atırman.

15. Dáwletbaydıń járdemi qalay? 16. Dán plandı qashan tólep bolasız? 17. Ayt, shıraǵım, qay jol ózi (T. Qayıpbergenov).

183- shınıǵıw. Tekstten jámlew hám belgilew almasıqların tabıń. Olardıń atributivlik yamasa substantivlik xızmette kelgenine názer awdarıń. Substantivlik xızmette kelgen almasıqlardıń formaların anıqlań.

1. Sonlıqtan pútkil ónerin áskeriy xızmetke arnawdı maqul kórip Leningradtaǵı joqarı áskeriy-teńiz uchilishesine barıwdı uyǵardı. 2. Olar Vaxshtıń suwında jasırınıp atırǵan elektr jarıǵın gúllán xalıqqa inam etedi. 3. Biraq hámmesinen

dep pámleytuǵın da boldı. 5. Al bizlerdey jas úlkenler hámme ushın húrmetke ılayıq. 6. Olardıń barlıǵı dárhal avtobustan shıǵıp tım-tıraqay qashtı. 7. Ol ushın barlıq saylawshılar bir adamday dawıs berdi. 8. Awa, hárkim enshisine tiygenin qolına aladı. 9. Hárqaysısı júz tonnadan júk kóteretuǵın eki iri krandı montajladı. 10. Óytkeni bul usıl hárbir adamnıń óz wazıypasın orınlawda ayrıqsha juwapkershiligin arttıradı, al jalpı miynet nátiyjesi hárbir uchastkada, hárbir bólimde joqarı. 11. Sonlıqtan qaybir iske bolsa da, bizlerdiń ádil bahamız olardıń hárbirine áhmiyetli (T. Xalmuratov). 12. Duyım jurttıń

184- shınıǵıw. Tekstten belgisiz hám bolımsızlıq almasıqların tawıp, olardıń qurılısın hám teksttegi formasın anıqlań.

127

1. Edenge álleqashan jaylasıp alǵanlardıń arası menen

Semen állenege quwanǵan túrde dawrıǵıp kirip keldi. 4. Olar állekimge qanday da birnársege narazı bolǵanday túr bildirip mushların túyip, óz tillerinde dawısın bálent shıǵarıp sóyledi (A. Begimov). 5. Direktor jaǵın tayanıp, álleqanday oyǵa shúmgen sekilli otır edi. 6. Al Jumanazar jańaǵı aytqan gápine onıń itibar bergenine ózin állebir nárseden kemsitilgendey sezdi. 7. Hákimniyaz smenaǵa kelgen kúni geybir mashinalardıń júrmey qalatuǵını durıs. 8. Al bunı geypara cex nachalnikleri jaqtırıńqıramaydı. 9. Dáli Iztilewovich birew menen telefon arqalı qızıp sóylesip atır edi. 10. Mine, sonıń saldarınan geybirewler jónsiz bahalansa, al bazıbirewler sol bahalanǵanlardan nedáwir kóp miynet etse de, itibarsız qala berdi (T. Xalmuratov). 11. Bir kúni ákesiniń tapsırması menen álleneni alıp ketiw ushın úyine kirsem, umıtpasam baydıń úyinde umıt qaldırǵan kóz áynegi edi, Karina jalǵız otırǵan eken. 12. Negedur júregim alqınıp soǵar, qanasınan shıǵıp ketpekshidey kóriner, birer jaqsı sóz aytqım keler, biraq heshbir sóz yadıma túspes (K. Kárimov).

185- shınıǵıw. Berilgen shınıǵıwdan almasıq sózlerdi tabıń, ózlik almasıǵı qaysı sóz ózgertiwshi qosımtaların qabıllaǵanın anıqlań.

1. Ózleri arza bergenlerdi urısqa áketetuǵın boldı. 2. Hámme óz balasınıń izinde ulı-shuw, qım-quwıt. 3. Bizler de Turdımurat aǵamdı urısqan atlandıratuǵın bolıp qalaǵa jollandıq. 4. Óziń minip shabasań! 5. Ózim de Turdımurat aǵam ne aytsa buljıtpayman. 6. Usı kúnleri kórgen túslerim gúmilji, bası-ayaǵı joq, jalań shım-shıtırıq. 7. Jiyren bolsa bir

julqıydı. 8. Állenemirde ózinen-ózi taǵı jolǵa tústi. 9. Seniń heshnárseden xabarıń joq. 10. Awıl adamlarınıń mánet-qayǵı-

128

187- shınıǵıw. Teksttegi almasıqlarǵa tolıq morfologiyalıq tallaw jasań.

1. Sol Bazar búgingi Dániyardıń kómeginde de toqpaqtıń

na qaramaytuǵın nashar eken! – dedi. 3. – Gúrtiklik qamırın ǵamlastıra bersin, sonsha alaman, bári azaw-ǵazaq azamat! Awız tiyip qoya qoymaydı, gúrtik kóp kerek. 4. Sen de bul jerde ǵalaq-ǵulaq júrgendi qoy, qayt úyińe. Keshki awqatıńa tayarlan, bir tandır nanıńdı nan demey-aq qoy! Jeydi jigitler, jumıs islep turǵan soń túste jegeni bir sátte sińip ketedi, qara ne degen jigitler bar! Til-jaǵım tasqa!... 5. Taǵı birew:

«Onda ókshe shıǵırıp qoyayıq!» degen soń diywaldan túsiwge qolaylasıp atırǵan Ernazar túsiwdi qoya berip, diywaldıń ústi menen saya tamanǵa jaǵalap baratırǵanında Esjannıń baǵınıń tusınan zońq etip shıǵa sala eski jurtqa uzınnan-quyın shawıp kiyatırǵan bir atlıǵa kózi túsip ketti. 6. Kózi túskeni de sol, qolın kólegeylep, tigildi de qaldı. 7. Attıń ózi qara ma, ya terden qarawıtıp kiyatır ma, oyaǵı namálim. 8. Ernazardı qızıqtırǵan: bul pámsiz adamnıń hesh jerde heshnárse joq, kúpákúndiz awıl arasında at shabıwı! (Sh. Seytov).

188- shınıǵıw. Teksttegi almasıqlarǵa tolıq morfologiyalıq tallaw jasań.

1. Allayardıń da uyqısı kelmey atırǵan, Óskinbay menen

men waqıttan jańıldım, shaması, – dedi bir kúni Óskinbay