Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfologiya páninen ámeliy jumıslar

hám sol zat, is-háreketlerdiń san kórsetkish belgisi retinde olardıń aldında turadı: 10 bel, 25 tawıq t.b.

Jıynaqlaw sanlıqlar zatlardıń, qubılıslardıń sanın jámlep, jıynaqlap kórsertedi. Jıynaqlawshı sanlar 1 den 7 ge shekemgi sanaq sanlarǵa -aw/-ew qosımtasınıń jalǵanıwı arqalı jasaladı. Bul qosımtalar eki, altı, jeti sanlıqlarına jalǵanǵan-da, olardıń keynindegi dawıslı ses túsip qaladı: birew, ek (i) ew, úshew, tórtew, besew, alt(ı)aw, jet(i)ew.

Toplaw sanlıqlar predmetlerdi san jaǵınan birdey toparlarǵa bólip, toplap kórsetedi: ekew-úshewden, onlap, júzlep t.b.

Shamalıq sanlıqlar zatlardıń, qubılıs hám is-háreketlerdiń san muǵdarın shama menen boljap, dusmallap kórsetedi: eki mıńday, onlaǵan aw, t.b.

Bólshek sanlıqlar pútinniń bólegin, úlesin bildiredi hám oǵan neshe? qanshası? sorawları qoyıladı: úshten bir, tórttiń biri, t.b.

Qatarlıq sanlıqlar predmetlerdiń qatar tártibin, izbe-izli retlik sanın bildiredi.

Qatarlıq sanlıqlar dara hám qospa sanaq sanlarǵa -ınshı/- inshi, -nshı/-nshi qosımtaları jalǵanıwı arqalı jasaladı: toǵızınshı, onınshı, birinshi t.b

163- shınıǵıw. Teksttegi sanlıqlardıń jasalıw usılların hám olardıń mánilerin anıqlań. Jıynaqlaw sanlıqlarında bet, san, seplik formaların kórsetiń.

1. Onıń Mádemin temirshi ekinshi ákesi boldı. 2. Biz anamız ekewimiz ashlıqtı, kesellikti umıttıq. 3. Men ózimniń

tólesin (K. Sultanov). Allamurat shaǵal da sonday, otız bes beldar, Izbasqan degen menen de shártnama bar. 10. Bul húkúwmet basqa, shaqırǵanda birinshi bolıp «men barman» demeseń, seniń nazıńa qarap otırmaydı (Sh. Seytov).

11.Babajanlar hám Allayarlar, Júzlep, onlap, kelip cexlardan,

Qızıllarǵa qosılıp olar,

Sonda qaytpay gúreske barǵan (I. Yusupov).

164- shınıǵıw. Teksttegi sanlıqlardı mánilik toparları boyınsha ajıratıp shıǵıń.

1. Jalǵız sıyırı bar eken. Sonı soydırıp atırmız. 2. Temirbek atlanǵanlı aradan bir shaynek shay ishim waqıt ótpey-aq, qos atlı milicionerler menen qaytıp keldi. 3. Jáne jalǵız júrip at shappa degendey, Temirbek penen ashılısıp pikirlesiwdi oyladı.

4. – Áne, anaw áyneginiń aldı ájjelengen jaydıń shıǵısındaǵı úshinshi jay Temirbektiki, – dedi Serkebay qol shoshaytıp. 5.

Ekewi teńlesti. Bul jaǵday Jiyemuratqa naqolay túsken joq. 6.

Temirbektiń jayı úsh paqsalı edi. Tórt kózli tereze dál orınına qoyılǵan. 7. Qazıwǵa barǵanlarǵa bay kóbirek pul tóleydimis, badrachkom shártnama dúzip haqısın alıp beredimis degen ǵalawıttı esitip, qasına eki-úsh joldasın ertiwi menen bir kúni awılǵa jetip keldi. 8. Temirbek hayran boldı. Basqa baylardıń beldarları ekew ara úsh sırıq, al bularǵa daraw ara úsh sırıqtan esaplap shabıq shaptıradı (T. Qayıpbergenov).

165- shınıǵıw. Teksttegi sanlıqlar menen qollanılǵan esaplıq sózlerdiń (numerativlerdiń) qanday ólshemlerdi bildiretuǵının anıqlań.

jol júrip kóldiń jiyegine shıqtı. 3. Bir shaqırımday júrgennen keyin, azan menen otın arqalap kiyatırǵan bir ǵarrı keselep bulardıń aldınan shıqtı (T. Qayıpbergenov). 4. Ólsheme hámmeni bir arshın menen (I. Yusupov). 5. Seydalı ákesiniń tap-

11

168- shınıǵıw. «Bir» sanlıǵınıń: a) almasıq, b) ráwish, v) dáneker, d) janapay mánilerinde qollanılıwına mısallar keltiriń. Onıń ushın «bir» sanlıǵın belgili bir gáp ishinde keltiriń.

Úlgi: Birden tozań tıyılıp, aldı tıp-tınıq boldı da qaldı

(Sh. Seytov).

169- shınıǵıw. Tómende berilgen naqıl-maqallarda sanlıqtıń mánisi boyınsha qanday túri qollanǵanın anıqlań.

1.Erkekke qırq ónerde az.

2.Jeti ólshep bir kes.

3.Jigittiń eki sóylegeni ólgeni.

4.Bolar bala bes jasınan belgili.

5.Bir hárip úyretken ustazǵa, Qırq jıl sálem ber.

6.Qırqqa kelmey nırqqa kelmeydi.

7.Erinshektiń eki dostı bar,

Biri uyqı, biri kúlki.

8.Bir jıl tut ekken kisi,

Júz jıl gáwhar teredi.

9.Elli tillalıq arbanı,

Eki yarım teńgelik kósher buzadı.

10.Suw gezeginen qalǵan, On eki ay ash qaladı.

11.Basıń ekew bolmay,

Malıń tórtew bolmas.

12.Jaqsı atqa bir qamshı, Jaman atqa mıń qamshı.

170- shınıǵıw. Tómende berilgen qosıq qatarlarına sanlıqlardıń sáykesin tawıp kóshirip jazıń.

1. ... ..., on beste sorsań yashları,

Jayınan shekilen qıya qashları (Ájiniyaz «Múnásip»). 2. ... shıńǵıs jawlap aldı elimdi,

... men jek kóremen ólgenshe,

114

... ashıp júrek tórimdi,

Saǵınaman, asıǵaman kórgenshe (I. Yusupov). 3. ... bólinip ......... ,

Jaw bolıp baǵqa kiredi («Qırq qız»). 4. Ál qawsırıp, qushaq ashıp ház etken,

Bálki ... kún Osalında shad etken (Ájiniyaz «Sáwdigim»). 5. ... jigitke ǵam-qayǵı ǵulpat,

Oyaz jazǵan káleminde káramat (Qulmurat «On toǵız»). 6. .... ásirlik orıs jılnamasında,

Quwandım atıńdı oqıp shógirme (I. Yusupov «Shógirme»).

Sanlıqlardı morfologiyalıq tallaw úlgisi

Úlgi: Ol baydıń onlaǵan diyqanı bar.

1.Sanlıq sóz: onlaǵan.

2.Dúzilisi boyınsha túri: jay sanlıq.

3.Mánisi boyınsha túri: esaplıq, shamalıq.

4.Quramında sóz ózgertiwshi qosımtası bar ma? joq

5.Neniń sanın, muǵdarın bildiredi? zattıń

6.Sintaksislik xızmeti: anıqlawısh

171- shınıǵıw. Tekstten sanlıqlardı tawıp, olarǵa tolıq morfologiyalıq tallaw jasań.

1. Házirshe ekewiniń arasındaǵı usı talaslı máseleler sheshile bersin. 2. Adamnıń ruwxı túskennen soń, onı qayta qáddine keltiriw eki talay is qusaydı. 3. Arzanıń bir nusqası

172- shınıǵıw. Tekstten sanlıqlardı tawıp, olarǵa tolıq morfologiyalıq tallaw jasań.

1. On-on bes besatar, jigirma-otızlaǵan berzeńke, taǵı da jetisegiz qara mıltıq penen jaw qaytaramız dew aqmaqshılıq (A. Begimov). 2. Xanǵa elden jıynalǵan salıqtıń tórtten biri de jetedi. 3. Onnan berli jigirmalaǵan jıl boldı. 4. Búgingi otırıspada

eken. 8. Sonıń menen jáne aradan eki-úsh ay ótti. 9. Tórt-bes shifr sınıp jerge tústi. 10. Jeti jılda bir márte úyińe shaqırdıń ba? (M. Nızanov).

173- shınıǵıw. Tekstten sanlıqlardı tawıp, olarǵa tolıq morfologiyalıq tallaw jasań.

1. – Kóp eme-es, birli-yarım, bılay qarap jılıstı, – dedi úy iyesi Qunnazardıń awıl jaǵın siltep. 2. Bir-eki ata aynalǵan aǵayin bolǵanlıqtan, onı eslep júrgen de jalǵız Qunnazar aqsaqal shıǵar, qırıq-otız jıldan beri basqalardıń umıtatuǵın waqtı boldı. 3. Bir-eki kúnlikte bas panalap kelgen menen

eken. 7. – Tolıbay tasmańlay – otız beldar. 8. On eki eshkiniń pulına eń bolmasa, taq ógiz, kámbil ógiz bolmaǵanı menen,

beredi. 10. Tap bir, mıń qoy aydap kiyatırǵanday aynaldırǵan altı eshkisiniń ekewi eki jaǵınan shıǵıp, ısqırısıp, aydap kelse, Tolıbaydıń esiginiń aldına tórt at baylanıp qalıptı (Sh. Seytov

«Xalqabad»).

116

174- shınıǵıw. Tekstten sanlıqlardı tawıp, tolıq morfologiyalıq tallaw jasań.

1. Eki attıń ortasında tósi qayqayıp, ókireń qaqqan piyada,

tap házirgidey qosarlasıwı menen atların birewge teń jeteletip, awılǵa kiriwi peshe. 3. – Orazan batırdıń táriypin tıńla, – dedi ekinshisi. 4. Dánekeri ekewi bir aǵashtıń eki shaqası, Yabı ruwınan. 5. Taw qısnaǵındaǵı ay baltalı qos qarawıl turǵan tas qapıǵa barıp joǵaladı. 6. Bul jerde erkegi, hayalı balası júzden aslam bendeler jasaydı. 7. Ózi qırq bes, eliw jaslarda, oń ayaǵın siltip basadı. 8. Qul bazarında eki-úsh eshekke artılǵan duzdıń pulına ótiwim múmkin (T. Qayıpbergenov).

Test tapsırmaları

1.Qanshadan? nesheden? sorawlarına qanday sanlıq juwap beredi?

A) sanaq sanlıq

B) shamalıq sanlıq C) jıynaqlaw sanlıq

D) toplaw sanlıq

2.Oyaq buyaǵı otız-qırıq minuttıń ishinde jıynalısqa keliwi tiyis adamlardıń bári jıynaldı. Astı sızılǵan sóz qanday sanlıq?

A) sanaq B) qatarlıq

C) shamalıq D) jıynaqlaw

3.Qanday sanlıqlar atlıqlardıń aldında anıqlawısh bola almaydı?

A) sanaq

B) jıynaqlaw C) qatarlıq D) shamalıq

117

4.Sanlıqlar predmettiń sanın anıqlap kelgende predmettiń atın bildiriwshi sózler hesh waqıtta... qabıllamaydı.

A) sóz jasawshı qosımtanı B) kóplik jalǵawdı

C) seplik qosımtanı D) tartım jalǵawdı

5.Jigirmalap hám jigirması sózleri mánisi boyınsha qanday sanlıqlar?

A) sanaq hám qatarlıq B) qatarlıq hám sanaq C) jıynaqlaw hám toplaw D) shamalıq hám toplaw

6.Bir bilse ol hajını biziń Muxammed Pana biledi. Gáptegi sanlıq qanday xızmette kelgen?

A) shárt dáneker xızmetinde

B) kúsheytiw janapay xızmetinde C) bolımsızlıq almasıq xızmetinde D) gezekles dáneker xızmetinde

7.Sanaq sanlıqlardan keyingi atlıq sózler kóplik jalǵawın qabıl etiwi múmkin be?

A) múmkin, eger sanaq san menen atlıqtıń arasında basqa anıqlawısh sózler bolsa

B) múmkin emes

C)múmkin, sanaq sannıń sońındaǵı atlıq sóz kim sorawına juwap berse

D)múmkin, eger sanaq san menen atlıq janlı predmetti

bildirse

8. Qaysı túrkiy tillerde «tórt» sanınıń dáslepki sesi «d» sesi menen aytıladı?

A)qarayım, qumıq, tatar

B)hakas, yaqut

C)chuvash, tatar, noǵay

D)qarachay-balkar, noǵay

9. «Devonu luǵatit túrk» esteliklerinde sanlıqtıń qaysı túrleri qollanılǵan?

A)sanaq, qatarlıq, shamalıq

B)jıynaqlaw, sanaq, bólshek

118

C)sanaq, jıynaqlaw, qatarlıq

D)shamalıq, sanaq, jıynaqlaw

10.Qaraqalpaq tilindegi sakramental mánidegi sanlıqlardı

tabıń.

A)1, 7, 9

B)7, 12, 99

C)3, 7, 9

D)7, 40, 3

11.On-onnan bólindi degen gápte «on-onnan» mánisi boyınsha qanday sanlıq?

A)sanaq

B)qatarlıq

C)jıynaqlaw

D)toplaw

12.«Ol bir otıradı, bir turadı» degen gápte bir sózi qanday sóz shaqabı?

A)sanlıq

B)kelbetlik

C)almasıq

D)janapay

ALMASÍQ

Almasıqlar predmetti yamasa onıń belgisin, san muǵdar mánilerin tikkeley atamay, solardıń ornına almasatuǵın basqa abstrakt mánili sózler arqalı bildiredi. Almasıqlar jeke turǵanda anıq máni ańlatpaydı, olardıń anıq mánisi kontekst yamasa sóylew jaǵdayına baylanıslı anıqlanadı.

Atlıq, kelbetlik, sanlıq hám ráwishtiń ornına almasıp qollanılatuǵın sózlerge almasıq dep ataladı. Almasıqlar basqa sóz shaqaplarınıń ornına almasıp qollanılıwına qaray tórt túrge bólinedi:

1. Almasıq-atlıqlar, yaǵnıy atlıqtıń ornına qollanılatuǵın almasıqlar: betlik – men, sen, biz, siz, ol; ózlik – óz, soraw – kim, ne; belgilew – hárkim, hárnárse, hárqaysı; belgisizlik – állekim, állene, állebirew t.b;

119

2.Almasıq-kelbetlikler: óz, bul, sol, usı, ana, mına, qanday, qaysı, hárbir, geybir, barlıq, gúllán, heshbir t.b;

3.Almasıq-sanlıqlar: neshe, qansha, neshinshi, neshew t.b;

4.Almasıq-ráwishler: qashan, qayda, qayerde, t.b.

Almasıq-atlıqlar atlıq sózler sıyaqlı kóplik, betlik, tartım, seplik jalǵawların qabıl etiw ózgesheliklerine iye boladı.

Óz jubıńdı tap metodı

Bul metodtı da kishi toparlarda qollansa boladı. Bunıń ótkeriliw tártibi tómendegishe:

Bunda biz hár túrli reńli qaǵazlardan hár qıylı figuralardı jasaymız. Mısalı: tórtmúyeshlik, domalaq hám t.b. Sonday-aq, miywelerdi jasasaq ta boladı. Bul muǵallimniń sheberligine baylanıslı. Sol jasaǵan qaǵazlarımızdı dál ortasınan bólip alamız, soń bólgen qaǵazımızdıń bir tárepine soraw jazamız, ekinshi tárepine sol sorawdıń juwabın jazamız. Olardı bir ıdısqa salıp aralastıramız. Soń topar aǵzaları sol ıdıstan birewin ózi tańlap aladı. Keyin muǵallim soraw alǵan oqıwshıǵa alǵan sorawın oqıwın aytadı. Ol sorawdı oqıǵan soń basqa oqıwshılar onı tıńlap, sol sorawdıń juwabın alǵan oqıwshı durıs tawıp, ol da qolındaǵı qaǵazdaǵı juwaptı oqıwı kerek. Eger sorawǵa durıs juwap tabılsa, olar bir juplıq boladı. Qollarındaǵı qaǵazlardı alıp ekewin qurastırsa bir figura payda boladı. Tórmúyeshlik, domalaq yamasa miywelerden alma, almurt hám t.b. Onıń qanday nárse bolǵanın da oqıwshılarǵa taptırıwımız kerek. Bunı almasıqlardı tákirarlaw sabaǵında ótkersek boladı.

1. Almasıq degenımız ne? degen soraw alma formasında qıyılǵan reńli qaǵazdıń jartı tárepine jazıladı.

Juwabı: Atlıq, kelbetlik, sanlıq hám ráwishtiń ornına almasıp qollanılatuǵın sózlerge almasıq delinedi, – degen juwap jazılǵan reńli qaǵazdıń jartı tárepin alǵan oqıwshı juwaptı durıs tawıp alıwı kerek. Eki reńli qaǵazdı qurastırǵanda, alma

soraw berip, oqıwshılar onıń biologiya páninde úyrenetuǵının

120