Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfologiya páninen ámeliy jumıslar
.pdf
QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI
I. SEYTNAZAROVA, J. TAŃIRBERGENOV, Q. ZAYROVA
HÁZIRGI QARAQALPAQ ÁDEBIY TILI. MORFOLOGIYA
PÁNINEN ÁMELIY JUMÍSLAR
NÓKIS
2024
3
KIRISIW
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti 60230100 – Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq tili) bakalavr tálim baǵdarı studentleri ushın sońǵı jılları «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfologiya» páni boyınsha birneshe sabaqlıqlar basılıp shıqtı.
Bul pándi joqarı oqıw ornında úyreniwde oqıw jobası boyınsha ámeliy jumıslarǵa, studentlerdiń óz betinshe jumıs islewine arnawlı saatlar ajıratılǵan. Bunday ámeliy jumıslardı zamanagóy túrde, jańa pedagogikalıq texnologiyalar tiykarında maqsetke muwapıq alıp barıw ushın sabaqlıqlar menen bir qatarda, sol pándi tereńirek ózlestiriw ushın pán boyınsha qısqasha teoriyalıq materiallardı, ámeliy shınıǵıw jumısları hám tapsırmalardı óz ishine qamtıytuǵın kómekshi qollanba qural da kerek. Bul oqıw qollanba usı maqsette usınılıp otır.
Usınılıp atırǵan oqıw qollanba «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili» páni boyınsha basılıp shıqqan «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası» (Sóz jasalıw hám morfologiya. Nókis, 1994), A. Dáwletov, M. Dáwletov, M. Qudaybergenovlardıń avtorlıǵındaǵı «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfemika, morfonologiya, sóz jasalıw, morfologiya» (Nókis, 2010) sabaqlıqlarına sáykes dúzildi.
«Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfologiya» pánin úyreniwge arnalǵan bul oqıw qollanbanıń áhmiyeti sonnan ibarat, bunda studentler tek teoriyalıq bilim alıwı menen sheklenip qalmay, ámeliy jaqtan da bilim hám kónlikpelerge iye boladı. Ásirese, sabaqtı oqıtıwdıń ámeliy xarakteri házirgi oqıtıwdaǵı bilim beriwdiń áhmiyetli baǵdarlarınıń biri bolıp esaplanadı. Ámeliy jumıs islew procesinde studentte dúnya tanıwshılıq sezimi keńeyip, oqıw iskerliginiń rawajlanıwı usaǵan kónlikpeler sisteması payda boladı. Olar úyrengen teoriyalıq bilimlerin ózinshe sınap kóredi, sonlıqtan studentler menen isleniwge
4
tiyisli ámeliy jumıslar olardıń dóretiwshilik iskerligi menen baylanıslı bolıwı tiyis.
Student – keleshekte muǵallim. Usıǵan baylanıslı jumıstıń ámeliy tárepi kópshilik jaǵdayda mektep turmısına qaray baǵdarlanıwı kerek. Oqıw qollanbada keltirilgen ámeliy jumıslar morfemika, sóz jasalıw hám morfologiya tarawların óz ishine qamtıydı. Oqıtıwshı usınılǵan shınıǵıwlardı ornı menen sheber paydalanıw kerek. Geyde ol ayırım shınıǵıwlardıń talabın, shártin ózgertip ya almastırıp barıwı da múmkin.
Bul usınılıp otırǵan qollanba házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń morfemika, sóz jasalıw, morfologiya tarawları boyınsha óz ishine qısqa teoriyalıq materiallardı hám kólemli ámeliy jumıslardı qamtıp shıǵarılıp atırǵan birinshi tájiriybe bolǵanlıqtan, kitap oqıwshılarınıń pikir hám usınısların kútip qalamız.
5
MORFEMIKA
MORFEMA HÁM ONÍŃ TÚRLERI
Morfemika – morfologiyanıń ayrıqsha bir bólimi bólip, sózlerdiń morfemalıq quramın, ondaǵı morfemalardıń óz ara baylanısın, jaylasıw tártibin, olar arasındaǵı leksika-semantikalıq qatnaslardı izertleydi.
Tilde máni ańlatıwshı til birliklerin gáp, sóz, morfema desek, solardıń ishinde morfema bunnan bılay taǵı da mayda
bóleklerge bóliwge |
bolmaytuǵın máni |
ańlatıwshı |
til birligi |
|
bolıp esaplanadı. Morfema ulıwmalastırıwshı sıpatqa |
iye |
til |
||
birligi bolıp, túbir |
menen qosımtalardı |
bir pútin birlikke |
jám- |
|
lestiredi. Mısalı: tereklik, bilim, sanalılıq, diyqanshılıq sózlerin alıp qarayıq. Bundaǵı birinshi sóz eki morfemalı (terek-lik), ekinshi sóz de eki morfemalı (bil-im), úshinshi sóz úsh morfemalı (sana-lı-lıq), al, adamgershilik sózi eki morfemadan ibarat (adam-gershilik).
Sonıń menen birge, morfema eki tárepli tillik birlik bolıp, olar semantikalıq tárep penen fonetikalıq táreplerdiń jámlesiwinen turadı. Mısalı: teńe sózi eki morfemadan quralǵan: teń hám e. Bundaǵı e morfemasınıń semantikalıq tárepi – buyrıq meyillik mánisi bolsa, al fonetikalıq tárepi – onıń e foneması ekenligi. Keltirilgen teńe hám kele sózlerin salıstırıp qaraytuǵın bolsaq, dáslepki sózde e morfeması buyrıq meyil mánisin, al kele sózinde bolsa hal feyil túrinde kelip semantikalıq jaqtan omonim morfema bolıp jumsalıp tur. Demek, sózlerdegi sıyaqlı morfemalarda da omonimiya, sinonimiya hám antonimiya qubılısları ushırasadı.
Morfema basqa til birlikleri qatarı eń kishi mánili birlik sıpatında nominaciyalıq, forma jasaw hám predikativlik procesler ushın xızmet etetuǵın semantikalıq funkcionallıq element.
6
1- shınıǵıw. Tómende berilgen sózlerdi morfemalarǵa ajıra-
tıń.
Tınıshsızlanıw, túsiniksizlik, maqtarlıqtay, pishenlik, kórsetpe, ashqıltım, quwdalanıw, qızılsha, qaysar, kórkemlilik, kóbeytiliwshi, talapshańlıq, kelispewshilik, izleniwshilik, jıltıraǵısh, jupkerlesiw, juwmaq, juqartıw, kombayınshı, balıqshı, júzimgershilik, opasız, mádeniyatsız, malsız, sharwashılıq qamıslıq, bunshama, ilimpaz, sonshama, onshama túrtki, quwanısh.
2- shınıǵıw. Tekstten kómekshi morfemalar járdeminde jasalǵan sózlerdiń hárqaysısın óz aldına tablicaǵa túsiriń.
1. Túngi jolawshı ózine tanıs Sıdıq mollanıń úyiniń tusınan alaǵadasız ótti de, Mádiyardikine suqlanıp qaradı.
2. Sonsha nárseni bilgen bul jolawshı ózine usınday similtirler kóp qayır beretuǵının nege bilmesin! 3. Izbasqannıń sırt pishimi músápir, móhmin, ǵáripke usaǵanı menen adamǵa
pitpegen shaqqanlıq, |
mergenlik, |
jawızlıǵı |
bar, |
naǵız |
júrek |
|
jutqan jalmawız edi. |
4. Ázerbayjanǵa |
qızıq, talapkerge |
teń- |
|||
ge kerek. 5. Dúnyaǵa toyım bar |
ma, |
birin |
eki, |
ekisin |
úsh, |
|
jılqını úyirlemese de berirek etip, |
qara |
mal, |
qoy-janlıqtıń |
|||
sanın pálenge jetkergende Shımbaylı |
Baltamurat |
sharbaqshı, |
||||
Ámet shaytanshılap bir «zawıt, zawıt» bolǵanda da bılǵarı «zawıt» salıp alıwdı árman etip qárejet jıynap, oyer-buyerden dáreklesip, ishinen, orının da qolaylap júr edi. 6. «Úydegi sawdanı bazardaǵı nırq buzıp» zaman alay-túley boldıdaǵı,
Tolıbaydıń tolısın shayqap-shayqap esabınan ǵabırıstırıp |
jiber- |
|
di. 7. Maqtımqulı maǵrıptıń: Ayaqlar bas, |
baslar ayaq |
bola- |
tuǵın aqıyırı jańa keldi. 8. Isshi menen |
diyqannıń, awıl |
me- |
nen |
qalanıń arasında parıq bolmaydı. 9. Ispolkomnıń jańa |
|||||
shabarmanıman. 10. |
Ádebinde, |
«sheńgekten sorpalıq |
alıw- |
|||
ǵa kiyatırǵan birewdidaǵı», – dedi de |
qoydı. 11. Hayal ózi- |
|||||
nen |
ózi |
quwandı. Qádimgi «kózlige» |
tán sabırlılıq |
penen |
||
moyının |
bılay-bılay |
burmastan. |
12. |
Musılmanshılıq-she! – |
||
7
Sıdıq moyının sozıp, molla tartısqa tartıp |
baratır |
(Sh. Seytov |
||
«Xalqabad»). |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Sóz jasawshı |
Forma jasawshı |
|
Sóz ózgertiwshi |
|
morfemalı sózler |
morfemalı sózler |
|
morfemalı sózler |
|
|
|
|
|
|
shaqqanlıq |
buzıp |
|
mollanıń |
|
|
|
|
|
|
3- shınıǵıw. Tómende berilgen dórendi |
sózlerdi |
óz aldına |
||
sóz shaqaplarına ajıratıń. |
|
|
||
Sınshı, talantlılıq, talday, tanılıw, urısqaq, urlatıw, úndemes, wádepazlıq, úylesim, yarımlatıw, miyrimsizlik, yaponsha, miymandoslıq, yoshıw, zalımlıq, awıllıq, shaǵaladay, shajlaw, chempionlıq, muńlı, qıyınshılıqsız, qıyametli, kúyiniw, qılmısker, kúygelekleniw, gúmanshıl, dóńgelekleniw, doslasıw, talapshań, kitapqumar, túrkmenshe.
4- shınıǵıw. Dórendi hám dórendi emes sózlerdi anıqlań.
Abaylamastan, aǵayin, adamzat, adam, azımshıq, ayıp, alaǵat, almurt, almas, amanat, ańqaw, arqayın, arsha, semiz, tarıyxıy, ashar, ashshı, ádebiyat, baylanıs, baǵdar, baqsı, batıs, bekkem, biybastaq, biyzar, ádepsiz, baqıl, biyday, biyshara, birge, borasın, jumbaq, jumsaq, iyirim.
5- shınıǵıw. Berilgen gáplerden dórendi sózlerdi tawıp, sol dórendi sózlerden qaysı sóz shaqabı jasalǵanın anıqlań.
1. Hádiyse júz bergen úy, jábirleniwshi Minajovtıń kóshesi ulıwma sol territoriya meniń uchastkama kiredi. 2. Búgin meniń qasımda gúzetiwshi milicionerlerden serjant Amanovta bar edi. 3. Úshinshi sabaqta otırǵan Maqsettiń qarnı “qur-r” etip nama shertip jiberdi. Ol qısınǵanınan dárriw partalasına qaradı. 4. Góshli bolsa 6 somǵa eki somsa beredi. 5. Bufetshi apay ekewin qaǵazǵa orap berip atırıp: – Ele ıssı ǵana, tez jep alaǵoy – dep qoydı. 6. – Pay, Raxmet-ay, bárqulla usınday
8
umıtshaqlıq etip, hawlıǵıp júreseń. 7. Al, jaqında xalqımızdıń maqtanıshı, súyikli kitabımızdıń qaharmanı – «Qırıq qızdıń» kinoekranǵa shıǵıwı ne degen quwanıshlı waqıya boldı deyseń. 8. Xızmetkerimiz tazadan kelgen edi, sál tájiriybesizlik etken (A. Aqnazarov «Diplomattaǵı qupıya»). 9. Tıńlawshılardıń júregi túrshigip ketti. 10. Ol 1943-jıl fevral ayına shekem óziniń amanlıǵın, jawdıń túr-túsin, frontta kórsetken erligin aytıp, jıyıjıyı xat jazıp turdı (K. Sultanov «Aqdárya»).
TÚBIR MORFEMALAR
Sózlerdiń morfologiyalıq qurılısı túbir hám affiks morfemalardan turadı. Túbir hám affikslerdiń qarama-qarsı qoyılıwı olardıń máni bildiriwine, sózdiń qurılısındaǵı atqaratuǵın xızmetine baylanıslı.
Bólek turıp hám affiks morfemalardı qabıl etip te qollanılatuǵın, sózdiń qurılısında leksikalıq máni ańlatatuǵın morfemalar túbir morfemalar bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq tili agglyutinativ tiller qatarına kiredi. Usıǵan baylanıslı túbir morfemalarǵa affiks morfemalar jalǵanǵanda túbir morfemalardıń seslik dúzilisinde fonetikalıq ózgerisler aytarlıqtay bolmaydı. Sonlıqtan túbir morfema menen affiks morfemanı ajıratıw flektiv tillerge salıstırǵanda ańsat. Máselen: ań-shı, bala-lar, ar- sız-lıq, tas-laq-lı, balıq-shı-lıq, bas-shı-lıq-sız, bil-im-len- dir-iw hám t.b. Bul berilgen sózler eki, úsh, tórt, bes morfemalı sózler bolıp hárbir mofema óz mánisine iye bolıw menen birge, tutas sózge túbir morfema kúshli tásir etedi. Yaǵnıy, túbir morfemaǵa affikslerdiń jalǵanıwı arqalı jańadan dórendi sózler payda bolıp, yamasa túbirdiń mánisi ózgerip hám túrlenip otıradı.
6- shınıǵıw. Tómendegi sózlerdi kóshirp jazıń. Túbir morfema menen affiks morfemalardı ajıratıń.
Tınıshsızlıq, baǵıtlawshı, balalıq, qashqın, azshılıqtıń, sına, quraq, atqar, isker, biypárwa, namálim, keskir, tartqısh, zer-
9
gershiliktiń, onlaǵanın, sálemlespek, qahramanlarsha, sharwashılıqtan, ısırapxorshılıqtı, jigitshilikte, ertelew, ulına, jallanba, oylap, islep, sáwbetlesti, ókiniw, polkovniktiń, xızmetker.
7- shınıǵıw. Sózlerdi morfemalardıń sanına qaray toparlarǵa ajıratıń.
Shógirme, shógiriw, shógir, shól, shólkemlestiriwshi, suyıqlıq, millet, sıya, útir, úzik, ústemlik, shabaq, qızıqtırıw, qıyıq, shıǵındı, jeteklew, berik, bayqamastan, baǵdarlaw, atalıw, óndiriwshi, tartınshaqlıq, tınıshsızlanıw, balalı, pilleshilik, tartqısh, tartpa, basqınshılıq, baspalatıw, basqarıwshılıq.
8- shınıǵıw. Berilgen sózlerdiń ishinen túbirles sózlerdi tawıp, toparlarǵa ayırıp jazıń.
Sıya, sıyaqlı, sıyadı, sıymaydı, sıyınıw, shıǵarıw, shıǵıs, shıǵarma, shıqqan, shıǵın, shıǵırshıq, ókpe, ókinish, ókpeli, ókpeshil, ókindiriw; qurıw, qurım, qurtıw, qurılısshı, qurıǵan, qurımlaw, qalayınsha, qalǵısız, qalay, bólek, bóleniw, bólim, bólshek, bólengen, bólme, bóle, berik, beri, berilmes, beriklik, bermaǵan, berilgen, berregirek, belgilew, belshe, beldew, beldar, belgi, basqısh, baslama, baslı, basqaldaq, baslıq, basqarma, basshı, basla, baslawısh, baǵdar, baǵman, baǵıw, baǵınıw, baǵıt, baǵshılıq, baǵıwsız, ótmish, ótew, ótkir, ótkinshi, ótkel.
9- shınıǵıw. Sózlerdi morfemalarǵa ajıratıń, olardaǵı túbir hám kómekshi morfemalardı anıqlań.
Bólshekleniw, huqıqsızlıq, buqqıshlaw, burmalaǵısh, buljıtpastan, asıǵıslıq, ústirtlik, biybastaqlıq, biyazar, biykarshılıq, birgelikte, bólekleniw, engizdiriw, erkinsiw, eritindi, jazılısıw, jazılıwshı, jazıwshı.
10- shınıǵıw. Sózlerdi morfemalarǵa ajıratıń, olardaǵı túbir hám kómekshi morfemalardı anıqlań.
10
Aǵabiy, áǵayinshilik, aǵalıq, aǵarańlaw, aǵarbulaq, aǵarǵan, aǵarmay, aǵartıw, aǵartıwshı, adamgershilik, adamzat, adasıw, baǵshılıq, baǵındırıwshı, baǵıtlawshı, qaymaq, qaymaqlasıw, qayqaytıw, qaymıqtırıw, tınıq, tınıshlıq, tınıshsızlanıw, tunjıraw, tunshıǵıw, tunshıqtırıw.
AFFIKS MORFEMALAR
Affiks morfemalar túbir morfemalardan bir qatar ózgesheliklerge iye. Túbir morfemalar leksikalıq-semantikalıq máni bildiredi, al affiks morfemalar leksikalıq máni ańlatpaydı, tek grammatikalıq mánige iye boladı. Sonday-aq, affiks morfemalar tıbirden tısqarı óz aldına bólek turıp jumsalmaydı. Máselen, jazıwshı degen sózdi alıp qarayıq. Bul sóz úsh morfemadan ibarat: jaz-ıw-shı. Birinshi morfema (jaz) túbir morfema. Ol sanamızda háreket mánisin payda etedi. Bul onıń materiallıq mánisi bolıp tabıladı. Al ekinshi (ıw) hám úshinshi (shı) morfemalar materiallıq mánige iye bolmaydı. Olar tek sóz qurılısında kelip túbir morfemaǵa hár qıylı grammatikalıq mániler qosadı.
Affiks morfemalar xızmetine qaray: sóz jasawshı, sóz ózgertiwshi, forma jasawshı; ornına hám mánisine qaray: suffiks, postfiks, fleksiya; dúzilisine qaray: ápiwayı affiksler, qospa affiksler bolıp bólinedi.
Affiksoidlar – awıspalı mánidegi affiksler. Mısalı, kitapxana, Berdaqtanıw t.b. Affiksoidlar mánili sózlerdiń kómekshi sózlerge ótiwin kórsetetuǵın qubılıs. Qaraqalpaq tilindegi xana, tanıw, dar, nama elementleri usınday xızmetke iye.
11- shınıǵıw. Tómendegi túbir hám tiykarlardan hár qıylı sóz jasawshı affiksler arqalı dórendi atlıqlar jasań.
Bas, bayla, ból, qos, bur, jańa, jıyna, kel, tur, kóbey, qoz-
ǵal, ush («Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi»nen paydalanıń).
11
12- shınıǵıw. Dórendi sózlerdiń dóretiwshi tiykarların anıqlań.
Jurtshılıq, kitabıy, haqıyqıy, biymazalıq, biydaylıq, biyshara, biypárwalıq, birgelikli, basqarma, diyqanshılıq, baylanıssız, baǵınıńqı, arzanshılıq, paraxatshılıq, kelisim, jetelewshi, irkinishsiz, isenimsizlik, baslanǵısh.
13- shınıǵıw. Tómendegi berilgen mısallardan tiykar kelbetliklerdi bir bólek, dórendi kelbetliklerdi bir bólek, qospa kelbetliklerdi bir bólek kóshirip jazıń. Dórendi hám qospa kelbetliklerdiń túbiriniń qanday sóz shaqabınan ekenligin anıqlań.
Báhárgi, muzday, jasıl, ashkóz, jalańayaq, qaqbas, shirik, qaladaǵı, oqıwdaǵı, qustay, jazba, sarı ala, kóterińki, semiz, tarıyxıy, qushtar, ádebiy, batıl, biyik, qımbat, úrkek, qıyıq, awıllas, ala kók, gúreń-qasqa, mawbas, jerles, qaqbas, qısqı, bilgish, júkli, sorqaynaǵan, gúdibuzar, azalı, epshil, soqır, jeńil, awır, uzın, kekse, qısqa, jas, kelte, zıqna, qaysar, qayǵılı, opasız, mádeniyatsız, esapsız, saldamlı, qızǵanshaq, ańsat, egede, sawatlı, káywanı, arıq, ızǵar, ashshı, jesir, pák, tompaq, qızǵın, darday, hadal, qashqın, suwıq, pámsiz, sılbır, oylıbálent, ógey, mayda, iri, tilsiz, ádepsiz, baqıl, jınayatlı, qumarpaz, biytanıs, tuńǵısh, bahalı, tıǵız, ólpeń, jalqaw, taza, quwanıshlı, saltanatlı, boylı, sınlı, kózli, zıyan, ilgir, isjaqpas, jıllı, súyir, ótkir, rayshıl, ójet, kózli, sum, tákabbir, súmir, tatlı, qurǵaq, boyshań, sózsheń búgingi, tıyanaqlı, jawız, náhán, bıltırǵı, aqılı bar, esi joq, ushqır, qabaǵan, atqısh, sezgir, ǵárezli, epli.
Úlgi:
Tiykar kelbetlik: soqır
Dórendi kelbetlik: muzday
Qospa kelbetlik: qaqbas
12