Lingvistikalıq táliymatlar tariyxı (Abdinazimov Sh. 2018)

Ol 1857-jılı 26-noyabrde Jeneva qalasında tuwıldı. Ferdinand de Sossyur 1875-jılı 18 jasında gimnaziyanı taslap ata-anasınıń ótinishi boyınsha Jeneva universitetiniń fizika hám ximiya kursına jazıladı.

Sonıń menen birge filosofiya hám kórkem óner tariyxı kurslarına da qatnasıp lingvistika menen shuǵıllanıwdı dawam etedi. Privat-docent Luis Moreldiń grek hám latın grammatikası boyınsha lekciyaların tıńlaydı.

1878-jılı Parij lingvistikalıq jámiyetine aǵza bolıp saylanadı. Ol 1876 — 1880-jıllar aralıǵında Leypcigte jasaydı. Leypcig universitetinde Xyubshmannıń eski parsı tili boyınsha, Vindishtiń eski irland tili boyınsha, Braunnıń nemec tiliniń tariyxı boyınsha, Avgust Leskinniń slavyan hám litov tiliniń tariyxı boyınsha lekciyaların tıńlaydı.

Bul universitette ol jas grammatistler aǵımınıń kórnekli wákilleri

A.Leskin, G.Ostgof hám Karl Brugmanlardıń lekciyaların tıńladı. Ol Leypcig universitetiniń studenti waqtında 21 jasında «Hind-evropa

Bul miynette tilge strukturalıq qatnas jasaw kózge taslanadı. Sossyur hind-evropa ata tilinde qollanılǵan, biraq, hind-evropa tilleriniń kelesi rawajlanıw basqıshlarında qollanıwdan shıqqan dawıslılar bolǵanlıǵı tuwralı gipotezanı usındı. Onıń qaldıqların hind-evropa tillerindegi túbir morfemalarındaǵı dawıslılardıń sáykesligin izertlew tiykarında anıqlaw múmkin, — dep jazadı. Onıń bul ideyası aradan eliw jıl ótkennen keyin polyak alımı Kurilovich tárepinen xett tili materialları tiykarında tastıyıqlanıwın taptı. Áne usınnan keyin hind-evropa til biliminde Sossyurdıń ideyaları tiykarındaǵı Laringal gipotezanıń tárepdarları kóbeye basladı.

Onıń atı atalǵan jumısı óziniń ilimiy áhmiyetin búgingi kúnge shekem joǵaltqan joq. Ol til biliminde hind-evropa tilleriniń vokalizmin izertlewde úlken xızmet atqaradı hám salıstırmalı-tariyxıy metodtıń jetilisiwine tásir jasadı.

Sonday-aq, ol bul jerde Georgiy Kurcius, Karl Brugmannıń,

German Ostgoftıń lekciyaların tıńlaydı. Leypcig universitetiniń jas professorları K.Brugman, G.Ostgoflar ata tilde murınlıq sonor «m» german tillerinde «t» foneması baǵdarında rawajlanǵan degen pikirde edi. Ferdinand de Sossyur bul pikirge qosılmaydı hám seminarlardıń waqtında óziniń pikirin bildiredi. Usıǵan baylanıslı K.Brugman, G.Ostgoflar menen qarama-qarsılıq payda boladı. 1878-jılı iyul ayında

111

Sossyur Berlinge ketedi. Berlin universitetinde sanskrit boyınsha qánige

German Oldenbergtiń, kelt hám hind tilleri boyınsha qánige Genrix Cimmerdiń lekciyaların tıńlaydı. 1879-jıldıń aqırında jáne Leypcigke keledi. Bul waqıtta jas grammatistlerdiń onı xosh kórmewine qaramastan onıń atı kópshilikke tanılǵan edi. Ol Leypcig universitetinde german tilleri boyınsha qánige Fridrix Carnkeniń bir lekciyasın tıńlaydı. Sonda Carnke onnan «siz ataqlı shveycar lingvisti Ferdinand de Sossyurdıń tuwısqanı emessiz be?» — dep onnan soraydı. Sebebi, Sossyur bul jılı jańa ǵana jigirma eki jasqa tolǵan edi.

1880-jılı fevralda Leypcigte «Sanskrit jazba esteliklerinde absolyut genetivtiń jumsalıwı tuwralı» degen temada doktorlıq dissertaciya

dizbeklesip keliwi arqalı jasalatuǵın sóz dizbegi. Bul dissertaciyanıń áhmiyeti sonnan ibarat izertlew jumısı sanskrittiń sintaksisin izertlewge

evropa tilleriniń ishinde eń eski grammatikalıq formalardı ózinde jaqsı saqlaǵan litov tili dialektlerin úyrenedi. Bul arqalı ol jazba esteliklerge salıstırǵanda awızeki sóylew tilin úyreniwdiń áhmiyetliligin dálilleydi. Yaǵnıy, onıń izertlew usılı sóylew tilin úyreniwge tiykarlanadı.

Ol dáslep Parij universitetinde lekciyalar oqıdı, bul jerde onıń shákirtleri Antuan Meye, Jozef Vandriesler boldı. 1891-jıldan baslap tuwılǵan qalasında Jeneva universitetinde isledi. 1896-jılı hind-evropa til bilimi hám sanskrit tili kafedrasınıń professorı boldı, 1907-jıldan baslap ulıwma lingvistika kafedrasın basqardı. 1894 — 1896-jılları jazılǵan litov tilindegi akcentuaciya boyınsha miynetinde litov hám slavyan tillerindegi pát hám intonaciyanıń óz ara baylanısı tuwralı nızamdı F.F.Fortunatov penen derlik bir waqıtta anıqladı.

Ferdinand de Sossyurdıń miynetleri de F.F.Fortunatov sıyaqlı kóziniń tiri waqtında az járiyalandı. Qaytıs bolǵannan keyin 600 bet kólemindegi bir tomlıq miyneti Jeneva qalasında 1922-jılı járiyalandı.

1906 — 1912-jılları Ferdinand de Sossyur Jeneva universitetinde tildiń ulıwma teoriyası kursı boyınsha úsh cikl lekciyalar oqıdı.

Hárbir cikldaǵı lekciyaları birin-biri tolıqtırıp baradı. Onıń bul

11

de Sossyurdıń lingvistikalıq koncepciyaların qatań basshılıqqa alıp, onıń dástúrlerin dawam etti.

Ekinshi topardaǵı shákirtleri Ferdinand de Sossyurdıń táliymatındaǵı sociologiyalıq elementlerdi basshılıqqa alıp, onı salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń principleri menen birlestirgen ilimpazlar bolıp tabıladı. Olar A.Meye, J.Vandries, E.Venvenist h.t.b.

Úshinshi topardaǵı ilimpazlar strukturalizm aǵımınıń hárqıylı jónelislerine kiretuǵın ilimpazlar bolıp, olar ózleriniń lingvistikalıq táliymatların qáliplestiriwde Ferdinand de Sossyurdıń ayırım ideyaların basshılıqqa aladı. Bunday ilimpazlardıń qatarına V.Brendal hám Luy Elmslevlerdi kirgiziwge boladı. Onıń shákirtleri tárepinen Ferdinand de Sossyur atındaǵı ilimiy dógerek shólkemlestirildi hám 1941-jıldan baslap «Cahiers F.de Saussures» jurnalın járiyalay basladı.

Ferdinand de Sossyurdıń lingvistikalıq koncepciyasındaǵı tiykarǵı jańalıqlar tómendegilerden ibarat:

1.Sossyur tildiń tańbalıq sıpatta ekenligin, tańbalar sisteması ekenligin, al sóylew usı sistemanıń iske asıw procesi ekenligin kórsetip, til menen sóylewdi bir-birinen ajıratıp qaraydı.

2.Til hám sóylew — sóylew xızmetiniń eki komponenti sıpatında onıń quramına kiredi. Til — bul qurılıs, baylanıslardıń abstrakt

4.Sossyur til biliminde sinxroniya menen diaxroniyanı principial túrde ajıratadı. Sinxroniyaǵa tiykarǵı dıqqattı awdaradı. Sinxroniya menen diaxroniyanı bir-birinen ajıratıp, sinxroniyaǵa tiykarǵı dıqqattı awdarǵanı menen olardıń óz ara tıǵız baylanıslı ekenligin, olardıń birewin tańlaw izertlew obyektiniń baǵdarına hám aldına qoyılǵan wazıypalarǵa baylanıslı ekenligin atap kórsetedi.

5.Sossyur sinxroniyada baslı dıqqattı til sistemasına awdaradı.

6.Sóylew xızmetin anıqlawda eki tiptegi qatnas bolatuǵının kórsetedi:a) associativlik yamasa paradigmatikalıq; b) sintagmatikalıq, yaǵnıy sóylew shınjırındaǵı elementlerdiń izbe-iz ornalasıw qatnası.

7.Sistema onıń quramına kiretuǵın aǵzalardıń bir-birine qaramaqarsı qoyılıwına tiykarlanadı. Sossyurdıń pikirinshe, til konkret til

8. Til materialların analizlewdi ulıwmalıqtan jekkelikke qaray, sistemadan elementlerge qaray alıp barıw kerek. Sistemanı izertlewde ulıwma pútinnen onıń elementlerine shekem barıw názerde tutıladı.

9. Sossyur ishki hám sırtqı lingvistikanı bir-birinen ajıratıp qaraydı. Ishki lingvistika — tildiń sistemalıq qurılısın sıpatlaytuǵın til biliminiń tarawı ekenligin kórsetedi. Sırtqı lingvistika tildiń kóp tárepleme baylanısın izertleydi, yaǵnıy tildiń sol tilde sóylewshi xalıqtıń tariyxı menen qatnasın sinxroniyalıq hám diaxroniyalıq baǵdarlarda izertleydi.

eń tiykarǵı «Ulıwma lingvistika hám francuz lingvistikası» degen atamadaǵı miynetlerin dóretti. Alber Seshe menen birlikte ustazı F.de

Sossyurdıń «Ulıwma lingvistika kursı» degen miynetin baspaǵa tayarladı hám járiyaladı. Ol F.de Sossyur táliymatın tolıǵı menen basshılıqqa aladı. Ayrıqsha dıqqattı til hám tillik emes qubılıslardıń sociallıq hám psixikalıq tárepi, tańba máselesi, diaxroniya hám sinxroniya máselelerine awdardı. Ol tariyxıy til biliminiń izertlew metodlarınıń tildi tolıq hám hár tárepleme úyreniwge jetkiliksiz ekenligin kórsetedi. Sh.Balli til tariyxtan tısqarı jasamaydı dep atap kórsetedi. Tariyxqa nadurıs qatnas jasaw til sisteması ishindegi garmoniyanı buzadı. Ol tilde úzliksiz ózgeris bolıp otıratuǵını tuwralı tezisti usınadı. Adamzat jámiyeti qanshelli tez rawajlansa tilde sonshelli kóp ózgerisler boladı, adamzat jámiyeti áste-aqırınlıq penen rawajlansa tildegi ózgerisler de azayadı, — dep kórsetedi. Ol til sistemasın intellektuallastırıw boyınsha Sossyurdiń pikirine qarsı, tildi adamnıń kúndelikli turmısı menen baylanıslı úyrenetuǵın stilistikaǵa ayrıqsha dıqqat awdarıp tildiń emocionallıq funkciyasın izertlew zárúrligin aytadı. Ol stilistikanı ekige bólip qaraydı: ulıwma xalıqlıq tildiń stilistikası, kórkem sóz sheberi

tiliniń stilistikası.

Sh.Balli pikirdi bayanlaw teoriyasın izertlewge umtıladı. Ol sóylew birliklerin tillik emes qubılıslar (háreket, emocional intonaciya) kontekstinde úyreniwdi usınadı.

Albert Seshe (1870 — 1946) Ferdinand de Sossyurdiń talantlı shákirtleriniń biri.

Albert Sesheniń miynetlerinde til hám oydıń qarım-qatnası, oylawdıń intellektual aspekti, tilde sociallıq hám intellektuallıqtıń óz ara qatnası máseleleri izertlenedi. Ol stilistikanıń áhmiyetliligin tán alǵan halda onı lingvistikalıq biylikke iye emes pán dep esaplaydı.

115

Grammatika tilge qatnaslı, al stilistika sóylewge baylanıslı — dep esaplaydı, sonlıqtan da dáslep grammatikanı soń stilistikanı úyreniwdi usınıs etedi. Grammatikalıq qubılıslardıń payda bolıwınıń eki basqıshı haqqında teoriyanı usınadı. Birinshi basqıshı grammatikaǵa shekemgi basqısh, yaǵnıy bul basqıshta aytılajaq pikir háreketler menen túsindiriledi. Ekinshisi grammatikalıq basqısh, onıń kórsetiwinshe, hárqanday grammatikalıq qubılıs jeke grammatikaǵa shekemgi aktte payda boladı, ol sóylewshiniń ruwxıy halatın ózinde sáwlelendiredi, Áne usınnan keyin barıp grammatikalıq basqıshına ótedi. Hárqanday grammatikanıń eń joqarı nızamı logika dep járiyalanadı. Semantikalıq hám associativlik grammatika bir-birinen ajıratıp úyreniledi.

Sintagmatikada gáptiń grammatikalıq forması hám oylaw procesi arasındaǵı qarama-qarsılıq formal hám psixologiyalıq poziciyadan izertleniwi zárúrligin kórsetedi.

§ 32. SOCIOLOGIYALÍQ AǴÍM

Til bilimindegi sociologiyalıq mekteptiń payda bolıwı Ferdinand de Sossyurdiń atı menen baylanıslı hám tildiń sociologiyalıq koncepciyasına tiykarlanadı. Bul mektep wákilleri, adamzat tili bul

Francuz lingvistikasındaǵı sociologiyalıq aǵımnıń kórnekli wákilleriniń biri — Antuan Meye (1866 — 1936) hám onıń shákirti Jozef Vandries boldı.

Antuan Meye hind-evropa tilleriniń salıstırmalı grammatikası boyınsha jetik qánige edi. Ol hind-evropa tilleriniń barlıǵı boyınsha izertlew júrgizgen birden-bir ilimpaz. Ol maqala arnamaǵan birde bir hindevropa tili joq. Ol óziniń izinde oǵada bay ilimiy miyras qaldırdı. Onıń 24 monografiyası, 540 ten aslam maqalaları járiyalanǵan. Onıń armyan tili (1951), slavyan tilleri (1951), german toparı tilleriniń (1952) tiykarǵı ózgeshelikleri boyınsha miynetleri járiyalandı. Onıń bir qatar jumısları hind-evropa tilleriniń dialektlerin izertlewge baǵıshlanǵan. Ol lingvistikalıq izertlewlerdiń principleri hám metodların izertlewge de úlken dıqqat awdardı: «Tariyxıy til bilimindegi salıstırmalı metod» (M, 1954), «Hind-evropa tillerin salıstırmalı úyreniwge kirisiw» (M,1938). Bul miynetlerde A.Meyeniń lingvistikalıq koncepciyaları bayanlanǵan.

116

Francuz filosofı O.Konttıń pozitivizmi, E.Dyurkgeymniń sociologiyası francuz lingvistikasınıń sociologiyalıq aǵımınıń tiykarın salıwshı, XX ásirdiń eń kórnekli tilshileriniń biri-Antuan Meyeniń lingvistikalıq kózqaraslarınıń qáliplesiwine úlken tásir jasadı.

Ogyust Kont (1798 — 1857) francuz filosofı, pozitivizm aǵımınıń tiykarın salıwshı.

Ol Monpelede katolikler shańaraǵında tuwıldı. Liceyde matematikadan ayrıqsha bahalarǵa oqıǵan. 1816-jılı Parijdegi politexnikalıq mektepke oqıwǵa kiredi. 1826-jılı óziniń kvartirasında tıńlawshılar ushın pozitivlik filosofiya kursı boyınsha lekciyalar oqıydı.

O.Konttıń ilimiy dóretiwshiligi úsh basqıshqa bólinedi.

Birinshi basqısh 1819 — 1828-jıllardı óz ishine aladı. Bul dáwirde ol Sen Simon menen birge islesedi, altı ilimiy miynetin járiyalaydı. Bul basqıshta Kont jańa jámiyette ilimpazlardıń ayrıqsha ornı tuwralı ideyanı, pozitivlik siyasat principleri hám túsinikleri, úsh basqıshlı jámiyet tuwralı ideyaların usındı.

Ekinshi basqısh 1830 — 1842-jıllardı óz ishine aladı. Bul dáwirde 6 tomlıq «Pozitivlik filosofiya kursı» miynetin járiyaladı. Pozitivlik kózqarastıń ilimiy hám filosofiyalıq tiykarları islep shıǵıldı.

Úshinshi basqıshta (1845 — 1857-jıllar) «Pozitivlik siyasat sisteması yamasa sociologiyalıq traktat», «Subyektiv sintez» h.t.b. miynetlerin járiyaladı. Konttıń pikirinshe, pozitivizm doktrina kibi, onda intellektual hám ilimiy elementler moralǵa, dinge hám siyasatqa baǵındırıladı. Sociallıq dúnya insan háreketi, erki hám seziminiń ónimi esaplanadı. O.Kont adamzat hám intellekttiń rawajlanıwınıń úsh basqıshı tuwralı ideyanı usınadı. Birinshisi teologiyalıq basqısh bolıp áyyemgi dáwirden 1300-jıllarǵa shekemgi dáwirdi óz ishine aladı. Bul dáwirde barlıq qubılıslar dinge baylanıslı túsindiriledi.

Ekinshisi metafizikalıq basqısh (1300 — 1800-jıllar) bolıp diniy

sistemanıń jasawınıń nızamlılıqları izertlene baslaydı, pozitivlik filosofiya tiykarında jámiyet jańadan qurıladı, bul basqıshta sana abstrakciya járdeminde barlıq proceslerdi túsindirip otırıwdan bas tartadı, baqlaw hám pikir júrgiziw tiykarında qubılıslar arasındaǵı baylanıstı anıqlawǵa umtıladı, aristokratlar hám anarxistlerdiń ornına sociokratlar keledi.

117

O.Konttıń pozitivlik filosofiyasınıń tiykarǵı mashqalası usı «úshinshi basqıshtaǵı jámiyet» bolıp tabıladı. Onıń pikirinshe, jańa pozitivlik jámiyette isbilermenler hám jumısshılar klası boladı. Menshik fabrikant, jer iyesi, bankir, sawdagerlerdiń qolında boladı. Olar ushın menshik iyesi bolıw basqalardan ústemlik etiwshi huqıqqa iye bolıw emes, al sociallıq wazıypa esaplanadı. Menshik iyelerine kapitaldı toplaw hám basqarıw, jańa jumıs orınların shólkemlestiriw boyınsha sociallıq juwapkershilik xızmeti júklenedi. Bul basqıshtaǵı jámiyettiń

jámiyet bunday shólkemlestirilse ózinen-ózi jetilisip kemshiliklerden dúzelip baradı, — dep esaplaydı. Bul qatań ózin-ózi qadaǵalawshı sistema bolıp, onda hárbir element óziniń xızmetin atqaradı. Konttıń

O.Kont óziniń 1842-jılı járiyalanǵan «Pozitivlik filosofiya kursı» miynetinde, «hárqanday ilimniń wazıypası predmet hám zatlardıń mánisin, qubılıslardıń sebebin túsindiriw emes, al onı sırtqı kórinisine qaray bayanlaw», — degen pikirdi bildiredi. Ol sociologiya ilimine tiykar saladı. Sociologiya-adamzat jámiyetine sociallıq organizm sıpatında qaraydı. Bul sociallıq organizm qurılısı jaǵınan biologiyalıq organizm sıyaqlı kóp sanlı individual organizmlerden ibarat. Bul organizmniń bólimleri arasında tilekleslik ómir súredi. Solay etip, O.Konttıń jámiyet haqqında táliymatınıń tiykarı ulıwma sociallıq tilekleslik ideyası esaplanadı.

Emil Dyurkgeim (1858 — 1917) francuz sociologiyalıq mektebiniń tiykarın salıwshı. 1882-jılı Parijde joqarı mektepti pitkeredi. 1889jılı «Sociologiya elementleri» degen miynetin járiyalaydı. Ol 1893-jılı «Jámiyetlik miynettiń bóliniwi tuwralı» — degen temada doktorlıq dissertaciya qorǵaǵan. 1896-jıldan baslap Bordo universitetinde sociallıq ilimler kafedrasın basqaradı. Bul jer júzindegi sociologiya boyınsha

1898 — 1913-jılları «Sociologiyalıq jılnama» dep atalatuǵın sociologiya boyınsha birinshi ilimiy jurnaldı basqardı. 1902-jılı Sorbanna universitetiniń «Sociologiya hám tárbiya haqqında ilimler» kafedrasınıń baslıǵı lawazımına jumısqa ótedi. Oratorlıq ónerge iye Dyurkgeim bul jerde tez arada úlken abırayǵa erisedi. Sorbonna universitetinde islegen waqıtları eń sońǵı hám kólemli miyneti «Diniy turmıstıń elementar túrleri» kitabı járiyalandı.

Birinshi dúnya júzilik urıs francuz sociologiyalıq mektebi hám onıń filosofiyalıq kózqaraslarına qattı soqqı berdi. Ol 1917-jılı 15-noyabrde Parijde qaytıs boldı.

Dyurkgeimniń kórsetiwinshe, sociologiyanıń predmeti:

1)Jámiyet — tábiyattıń quramındaǵı obyektiv reallıqtıń bir kórinisi esaplanadı, onıń ózine tán rawajlanıw nızamları boladı;

2)Jámiyet onı quraytuǵın insanlarǵa salıstırǵanda ústin turadı;

3)Sociologiya úyrenetuǵın sociallıq faktlar obyektiv hám insan faktorı tásirinen ǵárezsiz jasaydı. Onıń pikiri boyınsha, sociologiya ózine tán belgilerine iye, sociallıq haqıyqatlıqtı úyreniwi zárúr. Sonlıqtan da óziniń arnawlı metodlarına iye bolıwı kerek.

Sociologiyanıń predmeti individlerdiń erkinen ǵárezsiz jasaytuǵın

sociallıq faktler bolıp tabıladı. Sociologiyanıń wazıypası-adamlardı bir jámiyetke birigiwine májbúrleydi, ne sebepli rawajlanǵan sociallıq tártipler adamlar ushın eń joqarı qádriyat esaplanadı, jámiyettegi individlerdiń qarım-qatnasın, qanday nızamlar basqaratuǵının úyreniw, házirgi zaman úlgisi boyınsha jasaw ushın mámleketke anıq usınıslar beriw;

Sociologiyalıq biliwdiń metodologiyası — intellekttiń talaplarına, ilimiy haqıyqatlıqqa tiykarlanadı, ilimiy izertlewdi hárqanday siyasiy, diniy, metafizikalıq h.t.b. haqıyqatlıqtı anıqlawǵa kesent etetuǵın hám ámeliyatta óziniń zıyanın tiygizetuǵın kemshiliklerden qutqarıw kerek.

E.Dyurkgeimniń miynetlerinde jámiyetti qurıw hám rawajlanıw evolyuciyası, puqaralıq jámiyet, mexanikalıq birlesiwden sociallıq tilekleslik basqıshına rawajlanıwı, jámáátlik sana, sociallıq faktorlar, insannıń ózine-ózi janıqaslıq etiwi, dinniń analizi máseleleri tiykarǵı

orındı iyeleydi.

Dyurkgeimniń miynetlerindegi eń tiykarǵı másele — sociallıq tilekleslik mashqalası. Onıń kórsetiwinshe, sociallıq tilekleslik eki kóriniske iye: birinshisi mexanikalıq tilekleslik (industriyalaspaǵan jámiyet), yaǵnıy sáykes belgileri boyınsha tilekleslik. Barlıq individler bir qıylı xızmetti atqaradı hám individual belgilerine iye emes.

119

Ekinshisi organikalıq tilekleslik (industriyalasqan jámiyet). Bunda

birin tolıqtıradı hám biri-birinen ǵárezli. Jámiyet aǵzaları qanshelli organikalıq birikse olardıń demokratiyaǵa meyili joqarılap baradı. Demokratiyajámiyetlik rawajlanıwdıń eń joqarı shıńı hám jámiyetti sociallıq shólkemlestiriwdiń eń quramalı forması.

Jámáátlik sana — belgili bir jámáát aǵzalarınıń qızıǵıwshılıǵı, diniy isenimi, sezimleri, qádriyatları hám umtılıslarınıń jıyındısı.

Dyurkgeimniń anıqlawı boyınsha «sociallıq faktor» — individten ǵárezsiz obyektiv túrde jasawshı háreket etiw, oylaw hám seziw usılları bolıp, individke qatnası boyınsha huqıqıy-májbúrlew kúshine iye.

Individ tuwılǵan waqtında álleqashan onnan ǵárezsiz túrde tayar halında turǵan nızamlar hám úrp-ádet, dástúrler, ádep-ikramlılıq normaları, qatnaslar ómir súredi.

E.Dyurkgeymniń «Sociologiya metodı» miynetinde sociologiyanıń predmeti-jámiyetlik shólkemler, nızamlar, kórsetpeler túrinde jasaytuǵın sociallıq faktorlar bolıwı tiyis — dep daǵazalaydı. Dyurkgeymniń

hám individumlardıń óz ara qarım-qatnası máselesine úlken dıqqat awdaradı.

Antuan Meye Dyurkgeimniń «sociallıq faktorlar individumlardan

ǵárezsiz jasaydı, sonıń menen birge olarǵa tásir jasaydı, — degen ideyasın basshılıqqa aladı. Bul pikirdi rawajlandırıp A.Meye bılay dep jazadı «Til sol tilde sóylewshi individumlardan ǵárezsiz jasaydı». Ol Ferdinand de Sossyurdiń tildi sóylew háreketiniń sociallıq ónimi sıpatında bahalaytuǵın táliymatın basshılıqqa aladı. Lingvistikaǵa sociallıq ilim sıpatında qaraydı. Jámiyettiń belgili bir qatlamlarına tildiń belgili bir qatlamları sáykes keledi. Jámiyettiń qurılısı ózgeriwi menen tildiń qurılısında da ózgerisler payda boladı. Til biliminiń

tiykarǵı wazıypası usılardı izertlew bolıwı tiyis — dep esaplaydı. A.Meye XIX ásirde payda bolǵan hám keń qollanılǵan salıstırmalı-

tariyxıy metod XX ásirde jetilistiriwdi talap etedi, — dep esaplaydı. «Salıstırmalı tariyxıy metod — bul izertlew usılı, al maqset

emes» — dep jazadı. Usı poziciyadan onıń ata tilge (prayazık) degen

120