Qaraqalpaq tili tariyxı (Sh. Abdinazimov 2014)

§49. XX ásirdiń 20-40 jıllarındaǵı qaraqalpaq tili

XX ásirdiń jigirmalanshı jılları qaraqalpaq xalqınıń siyasiyjámietlik ómirinde ózgerisler júz berdi. 1924-jılı Qaraqalpaq avtonomiyalı oblastı dúzildi. Jámiette siyasiy mádeniy jańalıqlar payda boldı.

Xalıq aǵartıw isleri jolǵa qoyılıp xalıqtı ǵalaba sawatlandırıw jumısları baslandı. Jas óspirimler hám egedeler ushın mektep sabaqlıqları basılıp shıqtı. Ana tilinde oqıw, oqıtıw isleri jolǵa qoyıldı. 1924-jıldan baslap jergilikli baspa sóz payda boldı. «Erkin qaraqalpaq» gazetasınıń shıǵıwı menen qaraqalpaq tiliniń jámietlikpublitsistikalıq stili qáliplese basladı. Milliy kórkem óner rawajlandı. Radio, soń televidenie jumısları jolǵa qoyıldı. Qaraqalpaq tilinde mámleketlik basqarıw isleri alıp barıldı, usı sebepli qaraqalpaq tiliniń rásmiy is qaǵazlar stili de rawajlanıp bardı. Qaraqalpaq tilinde jámietlik

- siyasiy, úgit násiyat jumısları alıp barıldı.

Qaraqalpaq milliy jazba ádebiy tili tolıq qáliplesip, xalıqtıń siyasiy jámietlik hám sociallıq turmısınıń hár tárepleme rawajlanıwı menen qaraqalpaq tiliniń jámietlik xızmeti keńeydi.

Qaraqalpaq tiliniń jámietlik xızmetiniń rawajlanıwı baslı eki derek tiykarında, birinshiden, qaraqalpaq tiliniń ishki múmkinshilikleri tiykarında, ekinshiden, basqa tillerdiń tásiri hám óz-ara bayıwı tiykarında boldı.

Bul dáwirde qaraqalpaq tiliniń fonetikalıq sistemasında bir qansha ózgerisler júzege keldi. Dawıslı hám dawıssız sesler quramı kóbeydi. Dawıslı sesler tarawında «energiya», «elektron» h.t.b. sózlerde jumsalatuǵın «e» foneması payda boldı. Qosarlı dawıslılar yu, yo, ya sesleri jumsalatuǵın boldı. Orıs tilinen kirgen sózlerdiń quramında jumsalatuǵın «ı», «i» sesleri payda boldı h.t.b

Dawıssız seslerdiń poziciyalıq qollanıwında ádewir ózgerisler júzege keldi. «B» qos erinlik únli dawıssızı, «g» únli dawıssızı orıs tilinen kirgen sózlerde sózdiń aqırında jumsalatuǵın boldı: klub, pedagog h.t.b.

«R», «l», «z» fonemalarınıń sózdiń basında jumsalıwı jiyilendi h.t.b.

Orıs tilinen sózlerdiń kelip kiriwi menen «v», «ts» fonemaları, eki fonemanıń birikpesi esaplanatuǵın «Ch» háripleri kelip kirdi.

Buwınnıń jańa tipleri payda boldı. Burın qaraqalpaq tilinde sózdiń basında eki dawıssız qatar jumsalmaytuǵın bolsa, endi eki

/hátte úsh/ dawıssız qatar qollanıp basladı: traktor, stakan, Mkrtchyan , sprint h.t. b.

183

Buwın qurılısındaǵı ózgerislerge hám basqa da fonetikalıq zańlılıqlarǵa baylanıslı sózdegi pát normalarınıń ózgeriwi, pát orınlarınıń jıljımalı sıpatı payda boldı.

Bul dáwirde qaraqalpaq leksikası tarawında ádewir ózgeris jańalıqlar boldı. Jańa turmıs penen kún kóristiń, ekonomika menen mádeniyattıń, ilim menen texnikanıń ósip rawajlanıwı menen jańa túsiniklerdi ańlatıwshı jańa sózler payda boldı. Qaraqalpaq tiliniń ishki múmkinshilikleri tiykarında qaraqalpaq tiliniń leksikası ósip rawajlandı. Tilimizde burınnan bar sózlerdiń mánileri keńeydi, jańa mánilerge ie boldı. Sonıń menen birge orıs tilindegi sózlerdi kalka usılı arqalı awdarma jasaw esabınan jańa sózler payda boldı: qızıl bayraq, bes jıllıq plan, ot arba.

Jáne de, dialektlik sózlerdi ádebiy tilge endiriw esabınan da qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı bayıdı. Bul dáwirdegi qaraqalpaq tili leksikasınıń bayıwına orıs tiliniń de tásiri boldı. Jańa túsinik hám buyımlarǵa baylanıslı orıs tilinen hám orıs tili arqalı latın, grek, nemis, inglis, francuz, italyan hám taǵı basqa da tillerden kóp sanlı sózler kelip kirdi: respublika, kolxoz, partiya, fonetika, leksika, morfologiya, dialektologiya, proza, poeziya, lirika, drama.

Bul dáwirde qaraqalpaq tiliniń grammatikalıq qurılısı tarawında da bir qansha ózgerisler payda boldı. Qaraqalpaq tilinde burınnan bar sóz jasawshı qosımtalardıń bir qatarınıń qollanıw órisi keńeydi: traktorshı, kolxozshı, partiyalıq tapsırma, chekankalaw.

Orıs tilinen hám orıs tili arqalı sózlerdi ózlestiriw nátiyjesinde jańa sóz jasawshı affiksler payda boldı.

-Ist affiksi túbirden ańlatılǵan shólkem, aǵımǵa baylanısı, qarım-qatnası bolǵan adamdı, kásip iesin ańlatatuǵın atlıq jasaydı: gumanist, jurnalist, mashinist, aktivist;

-ik affiksi túbir morfemadan ańlatılǵan zatqa, belgi - qásietke qatnası bar adamdı ańlatatuǵın atlıqlar jasaydı: akademik, ximik, botanik, lirik, kritik.

-tor affiksi túbir morfemadan ańlatılǵan buyımǵa baylanıslı bolǵan adamdı ańlatatuǵın atlıqardı jasaydı: Agitator, operator, senator, gubernator, kommentator.

-ioner affiksi túbirden ańlatılǵan buyımǵa baylanıslı bolǵan kásip iesine yamasa adamnıń háreket yaki buyımǵa qatnasın bildiretuǵın atlıqlardı jasaydı: milicioner, selekcioner, kollekcioner.

-ant//-ent affiksleri túbirden ańlatılǵan buyımǵa qatnası bar atlıqlardı jasaydı: aspirant, assistent, dissertant, okkupant, doktorant.

-izm: realizm, demokratizm.

-tura: aspirantura, doktorantura.

Bul joqarıda kórsetilgen qosımtalar ózleri qollanılǵan sózlerdiń quramında ǵana keldi. Qaraqalpaq tilinde burınnan bar sózlerge jalǵanıp atlıq sózler jasay almaydı.

184

Dórendi ráwishlerdi jasawda -sha//-she, -larsha//-larshe qosımtaları ónimli jumsala basladı: qaharmanlarsha, tuwısqanlarsha, jańasha, bıyılsha.

Qaraqalpaq tilinde kóp ǵana jańa tiptegi qospa hám qısqarǵan sózler payda boldı: GOELRO, ZAGS, kolxoz, likbez.

Familiyalarda grammatikalıq jınıs kategoriyasınıń kórinisleri payda boldı: Erejepov Murat Baykazakovitsh, Mámbetmuratova Ayjamal Yusupovna h.t.b.

Qaraqalpaq tilindegi kómekshi feyil orıs tilinen ózlestirilgen sózler menen dizbeklesip kelip feyildiń analitikalıq formaların jasawda keń qollanıla basladı:

iwde, -maqta//-mekte formaları ónimli qollanılatuǵın boldı: rawajlanıp barıwda, ónimler kóbeyiwde, rawajlanbaqta, ósiwde, ónimdi arttırıwda, bayımaqta h.t.b.

Qaraqalpaq ádebiy tilinde rásmiy is qaǵazları stiliniń tolıq qáliplesiwi menen buyrıq meyildiń -sın//-sin qosımtaları keń qollanıla basladı:

Óz arzası menen jumıstan bosatılsın, partiyaǵa qabıllansın, studentler qatarınan shıǵarılsın, delegat bolıp saylansın h.t.b.

Orıs tilinen awdarma jasaw arqalı jazba tilde ayırım tirkewishler menen dánekerlerdiń qollanılıw órisi keńeydi.

Bul dáwirinde qaraqalpaq ádebiy tiliniń funkcional stilleri tolıq qáliplesti: Ilimiy stil , jámietlik - publicistikalıq stil jańadan payda boldı. Kórkem ádebiyat stili menen rásmiy is qaǵazları stilleri tolıstı, rawajlandı. Qaraqalpaq milliy jazba ádebiy tilin qáliplestiriwde hám onı jetilistiriwde Berdaq penen Ájiniyazdan baslap bul dáwirdegi shayır, jazıwshılardıń, ilimiy xızmetkerlerdiń, xalıq bilimlendiriw xızmetkerleri menen dóretiwshi zıyalılardıń ornı ayrıqsha boldı. Bul dáwirde qaraqalpaq tilin hár tárepleme izertlew isleri menen shuǵıllanatuǵın qaraqalpaq til bilimi payda boldı hám rawajlandı.

Sintaksis tarawında orıs tilinen awdarma jasawdıń nátiyjesinde jańa sóz dizbekleri hám olardıń jańa tipleri payda bola basladı. Gáptegi sózlerdiń orın tártibinde ózgeris bolıp bayanlawıshı aldında keletuǵın úndew gáptiń ayrıqsha túrleri qáliplesti: Jasasın paraxatshılıq!, Joq bolsın urıs!.

Jazba ádebiy tilde, ásirese kórkem ádebiyatta ataw gáptiń hár qıylı jańa tipleri payda boldı: Tún. Tastay qarańǵı. Jım-jırtlıq.

Kiris sóz, kiris gáp hám kiritpe koncrukciyalar payda bola basladı. Qospa gápler tarawında dánekerli dizbekli qospa gáp túrleriniń,

baǵınıńqı qospa gáp hám aralas qospa gáptiń hár qıylı qospalı gáp túrleri payda boldı.

185

§50. Milliy qaraqalpaq jazıwınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı

1924-jılı Qaraqalpaq avtonomiyalıq oblastı dúzilgennen keyin reformalanǵan arab alfaviti tiykarında qaraqalpaq jazıwı payda boldı. 1924-jılı noyabr ayında «Erkin qaraqalpaq» gazetası shıǵa basladı. 1925-jılı reformalanǵan arab alfavitinde Tashkent qalasınan «Álipbe»,

«Egedeler sawatı», «Oqıw kitabı» basılıp shıqtı. Bul sabaqlıqlardıń dúziwshisi hám avtorı S.Májitov boldı. Reformalanǵan arab alfavitinde

29 hárip boldı. Bul alfavit 1928-jılǵa shekem qollanıwda boldı. Arab alfaviti menen qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisin jazıwda sáwlelendiriwde bir qansha qıyınshılıqlar bolǵanlıǵı sebepli keń xalıq qatlamların sawatlandırıwda belgili qıyınshılıqlar júz berdi.

1927-jılı iyul ayında oblastlıq partiya komitetiniń qararı menen latın grafikasına ótiw boyınsha qarar qabıllandı. Sol waqıttaǵı oblastlıq atqarıw komiteti baslıǵı Q.Áwezov basshılıǵındaǵı mámleketlik komissiya dúzildi.

1928-jılı 30-iyul kúni Q.Áwezov, S.Májitovlar tárepinen dúzilgen latınlastırılǵan qaraqalpaq álipbesiniń birinshi joybarı oblastlıq húkimet májilisiniń dodalanıwına usınıldı. Keń túrde dodalawlar ótkeriw hám usınıslardı esapqa alǵan halda 1928-jıldıń aqırında latın grafikası tiykarındaǵı jańa qaraqalpaq álipbesi tastıyıqlandı. Latınlastırılǵan alfavitte 32 hárip bolıp, olardan segizi dawıslı sesti ańlatıw ushın qabıllandı. Bul alfavitte 1928-jılı Tórtkúlde jámáátlik avtorlıqta Q.Áwezovtıń basshılıǵında «Qaraqalpaq álipbesi», Eralievtıń «Xat tanı» (T.1929) sabaqlıqları basılıp shıqtı.

1930-jılı baspa sóz xızmetkerleri, jazıwshılar hám oqıtıwshılardıń baslaması menen álipbe hám imláni jetilistiriw boyınsha májilis ótkerilip, bunda tómendegidey usınıslar qabıllandı:

1.Affrikata «ch» háribin qollanıwdan shıǵarıw hám onıń xızmetin «sh» háribine beriw;

2.Sózdiń auslaut poziciyasında únli «b» háribiniń ornına únsiz

«p» háribin qollanıw: mekteb - mektep, kitab-kitap;

3. Jazıwda dáslepki eki buwında erinlik dawıslılardı saqlap jazıw: qulun, quduq, búgún. Bul usınıslar 1931-jılı 12-dekabr kúngi húkimet qararı menen tastıyıqlandı.

1931-jılı qaraqalpaq tiliniń qatań imla qaǵıydaların islep shıǵıw boyınsha másele kóterilip, 1932-jılı qaraqalpaq orfografiyasınıń eki joybarı tayarlandı. Birinshi joybardı dúziwshiler Q.Ubaydullaev hám Qosekeevler, ekinshi joybardı dúziwshi Q.Ayımbetov boldı. Bul eki joybar qaraqalpaq ziyalıları arasında keń túrde talqılawdan keyin 1932jılı sentyabr ayında olardı birlestirip birinshi orfografiyalıq

186

konferenciyada qabıllandı. Bul konferenciyanıń qararı boyınsha tómendegi rejeler qabıllandı:

1.Qısıq dawıslı «ı», «i» háripleri sózdiń barlıq poziciyalarında jumsaladı;

2.Erinlik dawıslı «u», «ú» háripleri birinshi hám ekinshi buwında jazıladı;

3.«Ó», «o» erinlik dawıslıları tek birinshi buwında saqlanıp jazıladı;

4.Sóylew payıtında qońsılas seslerdiń tásirinen ayırım ózgerisler bolıwına qaramastan sózdiń túbirin saqlap jazıw: duzshı - dushshı, jonqa - jońqa, janbadı - jambadı.

1935-jılı iyul ayında Tórtkúl qalasında ekinshi orfografiyalıq konferenciya shólkemlestirilip qaraqalpaq álipbesi hám imla qaǵıydaların jetilistiriw, qaraqalpaq terminologiyasın qáliplestiriwdiń principleri, qaraqalpaq ádebiy tilin rawajlandırıw baǵdarları máseleleri qaraldı.

Qaraqalpaq álipbesi hám imlá qaǵıydaları qurılısına tómendegidey ózgerisler kirgiziw usınıldı:

1.Qaraqalpaq tiline tán seslerdi ańlatıw ushın qabıllanǵan «ǵá», «ó», «ú» háriplerin qollanıwdan shıǵarıw;

2.Sózdiń basında «ı», «i» qısıq dawıslıların qollanbaw.

3.Erinlik dawıslı «u», «ú» háriplerin sózdiń tek birinshi buwınında saqlap

jazıw.

Bul usınıslar konferenciya qatnasıwshıları arasında keskin tartısqa sebepshi boldı hám konferenciya bul másele boyınsha bir juwmaqqa kele almadı.

1938-jılı oktyabr ayında Tórtkúl qalasında úshinshi orfografiyalıq konferenciya shaqırıldı. Bul konferenciyada N.Dawqaraev, Q.Ayımbetov, U.Kojurovlar tárepinen dúzilgen qaraqalpaq tiliniń álipbesi hám imla qaǵıydalarınıń jańa variantı qabıllandı. Bul varianttaǵı qaraqalpaq alfavitinde 32 hárip bolıp, sonnan on biri dawıslı seslerdi (ekewi orıs tilinen kirgen sózlerdegi ı, i seslerin ańlatıw ushın), 21 hárip dawıssız seslerdi ańlatıw ushın qabıllandı.

Bunda álipbeniń qurılısı burınǵısınsha qaldı, al imlá qaǵıydalarına baylanıslı ózgerisler kirgizildi:

1.«w» qos erinlik, sonorın ańlatıw ushın tańba qabıllandı, burın ózbek tilindegidey «v» háribi qollanılatuǵın edi;

2.«Â» háribi shet tilden kirgen sózlerdiń qurılısında saqlanıp jazılatuǵın boldı: vagon, aktiv;

3.«ya», «yu», «yo» háripleri «ya», «yıw», «yo» birikpesi túrinde jazılatuǵın boldı: partiya, yamasa, yolka:

4.«Sh», «ch» seslerin ańlatıw ushın bir tańba «s» qollanatuǵın boldı.

187