Qaraqalpaq tili tariyxı (Sh. Abdinazimov 2014)

Shárt meyili -sa//-se qosımtası arqalı berilgen: ol kelsá, ol alsa, kelmásán, dúzálsá, kálmásańiz, Sanjar túrsa Suńqar turǵay-Sanjar tursa Suńqarda turar edi.

Feyildiń funkcional formaları.

Qıpshaq-oǵuz estelikleri tilinde kelbetlik feyildiń -ǵan//-gen, - qan//-ken

Úshinshi bette -sunlar//-súnler: barsınlar, kelsúnler.

Kómekshi sózler

XIII-XV ásirlerdegi qıpshaq-oǵuz estelikleri tilinde tómendegi kómekshi sózler jumsalǵan: Anıń ústúnda, siziń bilá, táńra uchun, payǵambar uchun, ara, úzrá, kibi, sendán sońra, sándán burun, kúnden beri, shaqlı yańlı tirkewishleri jumsalǵan. Dánekerlerden ená, taqı, úydá ná kishi bar, ná ápchi bar-Úyde ne kisi bar, ne hayal bar, hesh kim joq. Biy turdı yoqsa qulı, eger kelse, ya munu alarsań, ya munı-ya bunı alarsań ya bunı, birlá dánekerler jumsalǵan.

-mu//-mú, -giná, -aq janapayları jumsalǵan: sen mú, biz mú, kelúrmúsán, qullar giná-qullar gene, bu giná-bul gene, qul úyde-aq tutıldı.

103

Bul esteliklerdiń tilinde tańlaq sózler tómendegi mısallarda qollanılǵan: Ey kichi, ne appaqdır bu, ne qıp-qızıldur bu-Bul ne degen appaq, bul ne degen qıp-qızıl.

Esteliklerdiń tilinde kókrámák-kóktiń gúrkirewi, chırlap aqtısuwdıń shurlap aǵıwı, móládi-sıyırdıń móńirewi, chap-chap ediawzın shapıldatıp awqat jew, ıńramaq-arıslannıń ıńırawı, qas-qas qúldi-sıńq-sińiq etip kúldi eliklewishleri jumsalǵan.

XIII-XV ásirlerdegi qıpshaq-oǵuz estelikleri tiliniń morfologiyasi boyınsha maǵlıwmatlar qısqasha usılardan ibarat.

§25. Armyan koloniyasında jazılǵan qıpshaq tiliniń estelikleri hám onıń tili

Armyanlardıń Bagradit mámleketi 1064-jılı oǵuz-seljuk qáwimleri jawlap alǵannan keyin qulap, ayırım armyan qáwimleri Kavkazdan Qırımǵa qaray kóshiwge májbúr boladı. Olar Qırım jerlerin burınnan jaylaǵan qıpshaqlar menen aralasıp birge jasaydı. Kóship kelgen armyanlardıń qarım-qatnas tili bolıp qıpshaq tili qollanıladı. Al XIII ásirde túslik Rus dalalarına mongol basqınshıları kelgennen keyin armyanlar qıpshaqlar menen birge 1280-jılları sol waqıtta Polsha korolligine qaraslı batıs Ukraina aymaǵına KamenecPodolskiy hám Lvov qalaları átirapına qonıs basadı.

Hújjetlerde kórsetiliwinshe, Kamenec qalasındaǵı armyan qıpshaqlarınıń sanı 300 xojalıqtan aslam bolǵan. Al Lvov koloniyalarındaǵı xojalıq hám adam sanı hesh bir hújjetlerde kórsetilmegen. Lvovta qıpshaq tilinde mektep hám baspaxana bolǵanın, armyansha-qıpshaqsha-polyaksha sózlikler dúzilgenin, diniy kitaplar, koloniyadaǵı nızamlar jıynaǵı –«Tóre bitiki» armyan grafikasına tiykarlanǵan qıpshaq tilinde jazılǵanın esapqa alsaq, bul jerde armyan qıpshaqlarınıń sanı da az bolmaǵanın bayqawǵa boladı. Ayırım tariyxshılardıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda, batıs Ukraina aymaǵında XVI ásirde 70 ke jaqın qıpshaq urıw hám qáwimleri bolǵan.

Armyan qıpshaqları ózleri jasaǵan jerlerinde hár túrli kásipler menen shuǵıllanǵan. Olardıń arasında tranzitli sawda menen shuǵıllanǵan iri sawdagerler, elshiler, armyan alfavitin qıpshaq tiliniń nızamlıqlarına beyimlestirip, jazıw dástúrin qáliplestirgen «jazıwshıbitikshilerde» bolǵan. Ulıwma alǵanda, armyan qıpshaqları ózleri baǵınıshlı bolǵan Polsha korolliginiń siyasiy-ekonomikalıq ómirine belgili dárejede tásiri bola otırıp, olar ózleriniń tilin, dinin, ǵárezsizligin saqlaw ushın gúres júrgizedi. Sonıń nátiyjesinde 1496jılı Polsha koroli Yan Olbraxt armyan qıpshaqlarına óziniń ishki

104

máselelerin ózleriniń nızamları menen sheshiwge ruxsat beriwge májbúr boladı. Usınnan baslap qıpshaq tilinde kóplegen qol jazba hám awdarma miynetler payda boladı. Rásmiy is qaǵazları qıpshaq tilinde júrgiziledi. Armyan tilindegi diniy kitaplar qıpshaq tiline awdarılıp, armyansha-qıpshaqsha sózlikler, qıpshaq tilinde grammatikalıq traktatlar jazıladı. Qıpshaq tilinde jazılǵan rásmiy xújjetler Lvov qalasınıń hákimshilik, sot organlarına polyak, ukrain, latın tilindegi hújjetler menen birdey dárejede qabıllanadı. Solay etip, qıpshaq tili rásmiy is qaǵazları júrgiziletuǵın til dárejesine kóteriledi.

Házirge shekem tabılǵan armyan koloniyalarında jazılǵan esteliklerdiń sanı otızdan aslam. Vena qalasında-17, Parijde-5, Veneciyada-1, Rasloviede-7, Krakovta-

1 yuridikalıq hújjet saqlanadı. Kamenec sotınıń jáne bir kitabı 1979-jılı Riga mámleketlik arxivinen tabılıp Kiev arxivine berilgen.

Kamanec-Podolskiyde jazılǵan qıpshaq jazıwı estelikleri tuwralı eń dáslepki maǵlıwmat bergen ilimpazlar M.Bjshkyan (1890) M.Vladimirskiy - Budanov (1894) bolıp tabıladı. 1896-jılı F.E.Korsh X.I.Kuchuk-Ioannesov transkripciya jasaǵan qıpshaq tilindegi 8 hújjet boyınsha Moskva arxeologiyalıq jámietiniń májilisinde bayanat jasaydı. Bul hújjetler Korshtıń úy arxivinen tabılıp I.Abdullinniń baspaǵa tayarlawında Qazan qalasında 1976-jılı basılıp shıqtı.

Erevan qalasındaǵı eski qol jazbalardı saqlaytuǵın Matenadaran kitapxanasında armyan koloniyalarında armyan alfavitinde, eski qıpshaq tilinde yamasa eski qıpshaq tili tuwralı armyan tilinde jazılǵan materiallar bar. Olardıń kópshiligi ele basılıp shıqpaǵan, basqa tillerge de awdarma jasalmaǵan.

Matenadaran qoljazbalar institutınıń ilimiy xızmetkeri, tariyxshı V.R.Grigoryan akt kitaplarındaǵı armyan tilindegi materiallardı jıynap olardıń ayırımların 1963-jılı járiyalanǵan. Kamenec Podolskiy sotınıń akt qaǵazları arasında qıpshaq tilinen basqa armyan, polyak, latın tillerinde de jazılǵan tekstler bar.

Kitaplar jazılǵan qaǵazlardıń kólemi birgelki emes, hár túrli. Kólemi 29X43 sm 14 qol jazba, kólemi 19,5X31 sm qaǵazǵa jazılǵan 41 qoljazba, 27X40,5 sm qaǵazǵa 31 qol jazba, 20X31,5 sm qaǵazǵa 17 qol jazba, 26,5X41,6 sm qaǵazlarǵa qol jazbalar jazılǵan. 31 qol jazba 460 bet qaǵazǵa jazılǵan.

Qol jazbalardıń ulıwma qurılısı tómendegishe:

1.Sánesi: jılı, ayı, kúni kórsetilgen, ant ishken sudyalardıń atı jóni berilgen.

2.Negizgi tekst, dawager menen gúwalardıń sózleri ózgertilmey jazılǵan. Eger gúwalıq retinde hújjet kórsetilse qaysı tildegi xújjet bolıwına qaramastan kóshirmesi qosa tigilgen.

3.Eki tárepti de tıńlap bolǵannan keyingi sudyanıń qararı.

105

kumanikus»tıń tiline oǵada jaqın. Xristiyan dinin qıpshaqlar arasında taratıw ushın qıpshaq tiline awdarma jasalǵan.

Belgili francuz tyurkologı Jan Deni Parij mámleketlik kitapxanasında saqlanǵan usınday hújjetlerdiń bir qanshasın francuz tilinde járiyaladı. Jan Denidiń bul miyneti «Armyan koloniyası hám Kamenectegi waqıyalar jazbası» degen atama menen Germaniyanıń Viesvaden qalasında 1952-jılı basılıp shıqtı.

Usı miynette 1611-1613-jıllardaǵı Armyan koloniyasındaǵı waqıyalar sóz etilgen. Qurılısı jaǵınan altı bólimnen turadı.

1-bólim, kirisiw bólimi bolıp armyan koloniyalarınıń tariyxı, armyanlar menen qońsı otırǵan qıpshaqlardıń qatnası hám olardıń tili tuwralı maǵlıwmat berilgen. Sonday-aq, Kamenec, Podolskiydegi armyan qıpshaqlarınıń tariyxı, Kamenec armyanlarınıń Magdeburglıq ayrıqsha xuquqı yaǵnıy óz xuquqların óziniń nızamı tiykarında sheshiw máselesi, is qaǵazlarındaǵı armyanqıpshaq tilindegi awdarmalar, Kamenectegi armyan koloniyalarınıń tariyxı, armyan-qıpshaq tillerindegi jazba hújjetlerdiń tekstleri, transkripciya hám sózligi berilgen. Ekinshi bólimde Kamenecte jazılǵan rásmiy hújjetlerdiń tekstleri berilgen. Úshinshi bólimde jazbalarǵa qosımsha tekstler, tórtinshi bólimde qıpshaqsha-francuzsha sózlik, besinshi bólimde onamastikalıq materiallar, altınshı bólimde paydalanǵan ádebiyatlar berilgen.

Armyan-qıpshaq tekstleriniń arasında diniy (bul jerdegi armyanlar armyan-grigoryan diniy iseniminde bolǵan) hám didaktikalıq xarakterge ie ádebiy shıǵarmalarda ushırasadı. Armyan koloniyalarında jazılǵan jazbalardıń basım kópshiligi sud islerine baylanıslı protokollardan ibarat.

XVI ásirdiń 50-60-jılları Kamenec-Podolskiy jerinde ómir súrgen, armyanlar menen aralas jasaǵan armyan qıpshaqlarınıń kóship qonıwı, tili boyınsha materiallar jıynaǵan Ya.R.Dashkevich bolıp tabıladı.

Ya.R.Dashkevichtiń miynetlerinde armyan jazıwındaǵı tekstler transkripciya islengen, awdarma jasalǵan, grammatikalıq qurılısı boyınsha maǵlıwmatlar berilgen, sózligi dúzilgen, geografiyalıq atamalar berilgen, sońında inglis tilinde rezyume berilgen.

Armyan grafikasında qıpshaq tilinde jazılǵan hújjetlerdiń tilinde házirgi qaraqalpaq tili ushında tán bolǵan tómendegi belgiler saqlanǵan.

Hújjetlerdiń tilinde sawda-satıqqa baylanıslı tómendegi sózler qollanılǵan: alıshlı-berishli kishi, paylash, bazar, ulash, ziyanlı, axsha, pul, altın axsha, kumush axsha, som tashı-ólshem birligi, h.t.b. Altın, kumush, sarı ez, baqır-mıs sıyaqlı metall atları menen birge altın yuzuk, bilazuk, mowunchax kibi taǵınıw buyımları atamaları da ushırasadı.

107

Kiyim-kenshek, úy xojalıq buyımlarınıń atamaları: atlas, xırmızı, xas ipakhaqıyqıy jipek, altınlı kamxa, yurgak (kórpe), belbaǵ, túrk yaǵlıǵı-túrk jawlıǵı, bórk, xaǵıt-qaǵaz, xatun kishiniń bórki, etik, yalań ton, túlki ton, teri ton, turmıslıq zatlardıń atamaları: xashux, bıchax, balta, er, noxta, yugan-júwen, xamshı h.t.b.

Jámietlik-siyasiy leksika: aǵa-starshina, biy, biylik, biyaǵa, elchilik, sultan, xan, xanıcha, bitikchi, yazıwchi, tilmach, tilmachlıq, el, ulus, veliat, mamlakat, tora, torachi, ev-úy, sú bashı-ásker bası, dastur, borch, aldawchi, davikar, karaxchi, ótunch-qarız, tanık-guwa, tanıxlıqguwalıq, djaza, djuapker, kefil h.t.b.

Kásip ielerin bildiretuǵın sózler: altınchi, bitshakchı, olmachı, etikchi, etikchilik, xabaxchi, xazanchi, xoychi, oyınchi, chabonchi, usta, tamgachi, tukchi, tiyirmanchi, bitikchi, sazgerlik h.t.b.

Qol jazbalarda kóplegen túrkiy antroponimlerde ushırasadı: Kókcha, Yolmelik, Uluxatun, Sultan, Shad bey, Esan bey, Edil, Xıdır, Oraz, Xazar, Chortan, Aydın, Yantshura, Xarakash, Zakariya, Urum, Murad, Mırza, Zadig xaznachi, Yurka etikchi, Tavit chıraxchı, Lazar tukchi, Naum tiyirmanchi h.t.b.

Armyan koloniyasında jazılǵan esteliklerden úzindi: Keldi Ayizbek Seratlı yurka voyt alnda ketxoyalar aldına da gile et/t/i Nurses: vznikning ustina ki menim atımni ogurlap da eltti Xotında satıp tr. Biz ketxoyalar sordux Nursestan: ki Alay mi dir ne juvap berirsen? Ol ayt /t/ i ki xasha bolǵay ki men ogurlageymen. Yox esa meni xoldu Danıg ki men eltip Xotınga da satkaymen menim zavodcham bar. «Biz ketxoyalar ayt/t/ix Ayiz beycha ki atnı keltirgay tóra aldına da sordux Nurseska ki:» «Bu mi dir ol at? Na ayt /t/ i Nurses ki: Bu dur» Da nshannı da yaz dı. Da Nurseska berdix vıdlux prava zavodchaga kun 6 xaftaga ancha ki xeygay toranıng aldına

Donigni.

Yazıldı tv. 1559-u na no. 21-ina kunu nogr. da. Ol atnıng moxuru bu turlu dur. (attıń belgilerin bildiretuǵın suwreti sızılǵan hújjet qosıp tigilgen).

Qullası, orta ásirlerde batıs Ukraina aymaǵında armyan grafikasında qıpshaq tilinde jazılǵan estelikler túrkiy tilleriniń qıpshaq toparınıń tariyxın úyreniwde bahalı dereklerdiń biri bolıp tabıladı.

§26. Orta ásirlerdegi xanlardıń jarlıqları hám bitikleri

Túrkiy xalıqlarınıń tariyxında orta ásirlerde uyǵır hám arab jazıwında jazılǵan is qaǵazları, keńse hújjetleri, xanlardıń jarlıqları hám bitikleri gezlesedi. Bul hújjetler basqa da kórkem ádebiy, ilimiy shıǵarmalar menen birge túrkiy xalıqları tiliniń tariyxın izertlewde

108

bahalı maǵlıwmatlar beredi. XIV-XV ásirlerde Ámir Temir tiykarın salǵan Temuriyler mámleketi hám Altın Ordada jazılǵan hújjetlerdiń ayırımları tómendegiler:

1. Ámir Temirdiń tasqa jazdırǵan jazıwları

Túrkiy xalıqlarınıń jazıw mádeniyatı tariyxında tasqa jazılǵan jazıwlar belgili orındı ieleydi. Orxon-Enisey estelikleri, Talas estelikleri, Qırǵızstannan tabılǵan siriya jazıwınıń qaldıqları, islam dáwirinde qabir basındaǵı háykel taslarǵa jazılǵan kóp sanlı estelikler bunıń ayqın dálili.

Ámir Temirdiń 1391-jılı Altın Orda xanı Toxtamısqa qarsı atlanısı waqtında jazdırǵan esteligi bar. Orta ásir tariyxshıları Nizamatdin Shamıy, Sharapatdin Yazdıydıń maǵlıwmatlarına qaraǵanda, Turan sahıpqıranı Ámir Temir 1391-jıldıń aprel ayında Altın Orda xanı Toxtamısqa qarsı atlanısqa shıǵadı. Bul áskeriy atlanıstı tariyxta qaldırıw maqsetinde tasqa oyıp bitig jazdırǵan. Ullı tawdaǵı (Qazaqstan) Qarsaqbay káni átirapındaǵı bul bitig tastı 1937jılı geolog, akademik Qanısh Imantaevich Satbaev tawıp, ilimiy jámietshilikke xabarlaydı. Házirgi waqıtta bul tas Sankt-Peterburgta Ermitajdıń Orta Aziya xalıqları mádeniyatı bóliminde saqlanadı.

Jazıwdıń dáslepki úsh qatarı arab jazıwında, keyingi segiz qatarı uyǵır jazıwında jazılǵan. Arab jazıwlı tekst «bismilla» sózi menen baslanǵan, biraq keyingi eki qatarı óshkenligi sebepli oqıw múmkinshiligi joq.

Uyǵır jazıwlı tekst jaqsı saqlanǵan:

1.Tarix eti yúz toqsan úshte qoy

2.Yıl yaznıń ara ay Turannıń sultanı

3.Temurbeg úsh yúz mıń sherig birle islam ushun Toqtamısh xanı

4.Xanıǵa yorıdı. Bu erge etib belgu bolsun teb

5.Bu tobanı qopardı

6.Táńri nisfat bergay inshalla

7.Táńri el kishige rahmat qılǵay, bizni duwa bile

8.Yad qılǵay

Bul teksttiń ekinshi qatarındaǵı «yaz» sózi «báhár» mánisin bildiredi. Máselen, Orxon-Enisey esteliginde de, «yaz» - báhár, «yayjaz» degen mánilerdi bildiredi. Usı sózdiń ayırım qaldıqların házirgi tilimizde de ushıratıwǵa boladı: «jayla-jazla», «jaylaw-jazlaw», «láylek keldi yaz boldı»-«láylek keldi báhár boldı» degen mánide, úshinshi qatardaǵı «xanı» sózinen keyin eki-úsh hárip óshken, oqıw múmkinshiligi joq.

Belgili tyurkolog N.N.Poppe bul estelik tuwralı «Temurdıń Qarsaqbay esteligi» degen maqalasın járiyaladı23.

109

Jarlıq uyǵır jazıwında bir bet qaǵazǵa jazılǵan, 13 qatardan ibarat. Jarlıqtıń basına tema retinde «Shahruh Bahadur sózum» dep jazılǵan. Ekinshi hám úshinshi qatarlar qatardıń yarımınan baslanıp jazılǵan, segizinshi hám toǵuzınshı qatarlardıń aldında da bos orın qaldırılǵan. Sońǵı 12-13 qatarlarda hújjettiń jazılıw sánesi kórsetilgen: «Tarix sekiz yúz yigirmi bishide, lu yıl muharram aynıń yigirmi ikkiside Baǵ-i Shaharda bitildi». (Tariyx segiz júz jigirma besinde, ulıw jılı, muharram ayınıń ekisinde Baǵı sháhárde jazıldı)25.

Hújjette keltirilgen maǵlıwmatqa qaraǵanda Shahruh xan jarlıǵı 1422-jılı Gerat qalasına jaqın jerdegi Baǵı Sháhárde jazılǵan.

Ekinshi hám úshinshi, on birinshi, on úshinshi qatarlardıń ústine eki ret mór basılǵan. Tekstte «ulıw» sózi jumsalǵanı dıqqatqa ılayıq. Orxon-Enisey esteliklerinde qıtay tilinen kirgen «Lu» sózi jumsalıp «áydárha» mánisin ańlata, Abılǵazı Bahadır xannıń

«Shejireyi túrk» shıǵarmasında «balıq» degen mánisinde jumsalǵan. Bul hújjette «ulıw jılı» sóziniń jumsalıwı keyingi ásirlerde de qıtaysha múshel atlarınıń saqlanıp qalǵanın kórsetedi. Qaraqalpaq awız eki sóylew tilinde «ulıw jılı» sózi elege shekem saqlanıp qalǵan.

5. Mırza Omar shayıx jarlıǵı

Zahiriddin Muhammed Babırdıń ákesi Omar shayıxtıń Marǵulanlı Mir Sayd Ahmedke bergen nıshanı (guwalıqnama) uyǵır jazıwında 1469-jılı jazılǵan. Kólemi jaǵınan bir bet qaǵazǵa 13 qatar jazıw jazılǵan.

Nıshan «Sultan Omar shayıq Bahadır sózúm» dep baslanadı.

Hújjet Andijanda jazılǵan. Bul tuwralı maǵlıwmattı 12-13 qatarlarda ushıratamız: «Muhurluǵ nıshan ud yıl shavval ayınıng yigirmi sekizi Andiganda bitildi» (Móhirli nıshan sıyır jılı shavval ayınıń jigirma segizinde Andijanda jazıldı).

Nıshannıń arqa tárepine jeti ret mór basılǵan. Jarlıqtı 1902-jılı V.V.Bartold Orta Aziyaǵa ilimiy saparı waqtında Marǵulanlı Jorabek degen adamnan aladı. Bul jarlıqtı akad. P.M.Melioranskiy «Omar sheyx sultannıń uyǵır jazıwında jazılǵan hújjeti» degen atamada 1906-jılı Sankt-Peterburgta járiyaladı. Orıs tiline awdarma jasadı, transkripciya isledi.

6. Abiw Sayd Sultan jarlıǵı

Abiw Sayd Ámir Temirdiń shawlıǵı bolǵan adam. (Sultan Abiw Sayd bin Muhammed bin Miranshah Mırza bin Temirbek). Ol 1427- 1469-jılları ómir súrgen. Abiw Sayd bitigi 1468-jıl Azerbayjan sultanı Aq-quyunlı Uzun Xasan húkimdarǵa arnap jazılǵan. Uzın Xasan yamasa Hasan bek 1453-1478-jılları azerbayjan sultanı bolǵan adam.

111

Bitik uyǵır jazıwında jazılıp, sózbe-sóz arab grafikasına transliteraciya jasalǵan. Orama qaǵazǵa jazılǵan 7 8 qatar jazıwdan ibarat.

Házirgi waqıtta Stambuldaǵı Topqapı sarayı muzeyiniń arxivinde E-12307 shifri menen saqlanadı.

Jarlıqqa «Sultan Abu Sayd qurǵan sózim» dep tema qoyılǵan. Tekst

«Hasan begge sálam tegesh sóz ulkim» dep dawam etedi. Jarlıqtıń 7576 qatarlarında jazılǵan sánesi kórsetilgen: «Sıchqan yılı rabiw-l-avval ayınıń yigirma ekiside Miyanada erkande bitildi». (Tıshqan jılı rabiu-l- avval ayınıń jigirma ekisinde (1468jıl 10-sentyabr ) Miyanada jazıldı).

«Miyana»-Azerbayjandaǵı bir qalanıń atı. Joqarıda kórsetilgen jarlıq hám bitiklerden basqa Altın Orda xanlarınıń túrk sultanlarına jazǵan tómendegi hújjetleri ushırasadı:

1.Uluǵ Muhammedtiń Murat ekinshi sultanǵa 1428-jılı jazǵan bitigi;

2.Mahmudtıń Fatih Sultan Muhammedke 1466-jılı jazǵan bitigi;

1.1453-jılı jazılǵan Hajı Gerey tarxannıń jarlıǵı;

2.Meńli Gereydiń Fatih Sultan Muhammedke jibergen eki bitigi;

3.Áminek húkimdardıń Fatih Sultan Muhammedke jazǵan eki bitigi ushırasadı. Temuriyler mámleketi hám Altın Orda dáwirinde jazılǵan xanlardıń jarlıqların

járiyalaw, awdarma jasaw, izertlew boyınsha kóplegen tyurkolog ilimpazlar óz úleslerin qostı. Ilimpazlardan I.N. Berezin26, V.D.Smirnov27, S.E.Malov28, Xasan Abdullah ulı29, Osman Sertkayalardıń miynetleri salmaqlı30.

Túrk ilimpazı Aqdesh Qurat Stambuldaǵı Topqapı sarayı muzeyinde

saqlanatuǵın Altın Orda, Qırım, Orta Aziya xanlarınıń jarlıqları menen bitiklerin toplap 1940-jılı Stambulda jariyaladı31. Kitap qurılısı boyınsha úsh bólimnen ibarat. Birinshi bólimde Altın Orda xanlarınıń túrk sultanlarına jazǵan bitikleri berilgen. Uluǵ Muxammed, Mahmud, Axmed xannıń bitikleri berilgen. Ekinshi bólimde Qırım xanları Xajı Gerey Tarxannıń, Meńligerey sultannıń, Áminek xúkimdardıń bitikleri berilgen. Úshinshi bólimde Turkistandaǵı Temuriylar mámleketiniń sultanları Abiw Saydtıń, Toxtamıs xannıń, Temur Qutluǵtıń jarlıqları berilgen.

112