Qaraqalpaq tili tariyxı (Sh. Abdinazimov 2014)

«Kodeks kumanikus» esteligi XIV ásirge tiyisli túrkiy tilleriniń qıpshaq toparına tiyisli jazba esteliklerdiń biri. Bul esteliktiń tilin qaraqalpaq tili materialları menen salıstırmalı baǵdarda úyreniw tilimizdiń tariyxına baylanıslı oǵada bahalı maǵlıwmatlar beredi.

§22. XIII-XV ásirlerde jazılǵan qıpshaq-oǵuz tiliniń estelikleri hám onıń tili

XIII-XV ásirlerde Mısır, Siriya hám Anatoliy jerlerin óz ishine alatuǵın Egipet mamlyuk mámleketi tusında jazılǵan qıpshaq-oǵuz estelikleri ushırasadı. Egipet mamlyuk mámleketi tusında jazılǵan qıpshaq-oǵuz estelikleriniń eń tiykarǵıları tómendegiler:

1. «Kitab-i-Medjmu-u-terdjuman-túrki ve adjemi-ve mogoli ve farsi».

(Túrkiy, arab, mongol hám farsı tilleriniń awdarma kitabı). Bul miynettiń tup nusqası Gollandiyada Leyden kitapxanasınıń arxivinde saqlanbaqta. Túp nusqanıń qol jazbası 76 bet kóleminde. Miynettiń 62 beti túrkshe-arabsha sózlik bolıp, ol tórt bólimnen ibarat. Túrkiy hám arab tilleri boyınsha leksikografiyalıq hám grammatikalıq maǵlıwmatlar berilgen. Bul miynettiń avtorı belgisiz. Bul miynetti Gollandiyalı

birinshi bolıp bul sózliktiń tilin izertledi, latın grafikası tiykarında transkripciya jasadı, nemis tiline awdardı. G.Xoustmanıń bergen maǵlıwmatına qaraǵanda, sózlik 1245jılı 28-yanvar kúni (27 shában 643-jıl) jazıp pitkerilgen. Egipette yamasa Siriyada jazılǵan dep boljaw jasaydı. Qol jazba nusqanı kóshirip jazǵan Xalil ibn Muxammed ibn Yusup Konevi yaǵnıy Túrkiyanıń Koniya qalasınan shıqqan katib.

Belgili tyurkolog A.Nadjip bul túrkshe-arabsha sózlik Egipette mámleket basına mamlyukler kelmesten aldın dúzilgen degen pikirdi bildiredi. Ilimpazlar sózliktiń quramında 1260 mánili sóz qollanılǵanın, onnan 70 procenti qıpshaq tillerinde jiyi qollanılatuǵın sózler ekenligin anıqlaydı.

Bul miynetti ekinshi ret baspaǵa tayarlaǵan qazaq ilimpazı A.Kurıshjanov boldı. Ol túrkshe-arabsha bul sózliktiń tilin orta ásirlerdegi hám házirgi túrkiy tilleri menen salıstırmalı baǵdarda izertledi hám «Túrkshe-arabsha sózliktiń leksikası boyınsha izertlewler» degen atamada 1970-jılı Alma-Ata qalasında baspadan shıǵardı. Bunnan keyin ózbek ilimpazı A.Yusunov bul sózlikti tolıq awdarma jasaǵan halında, onıń leksikası hám morfologiyasın izertleytuǵın kandidatlıq dissertaciya jaqladı (Tashkent.

1973).

94

Ekinshi kóshirme nusqası Stambul universitetiniń Xalis Efendi atındaǵı qol jazba fondında saqlanadı. Abu-Hayyannıń bul miyneti birinshi ret 1891-jılı túrk filologi Mustafa bey tárepinen Stambulda basıp shıǵarıladı. Ekinshi ilimiy baspası túrk ilimpazı Axmed Jafaroglı tárepinen tayarlanıp 1931-jılı Stambulda basıp shıǵarıladı.

Ózbek ilimpazı N.A.Rasulova tárepinen 1969-jılı «Abu-Hayyannıń

«Kitab al-idrak li-lisan al-atrak» miynetiniń tilin izertlew» degen temada kandidatlıq dissertaciyası jaqlanadı. Bul miynette Abu Hayyan miynetiniń morfologiyası, leksikası izertlengen hám sózligi berilgen.

Qazaq ilimpazı M.N.Majenova «Abu Hayyan-qıpshaq tilin izertlewshi» degen temada 1969-jılı Alma-Atada kandidatlıq dissertaciya qorǵadı.

Abu-Hayyannıń bul miynetinde 3500 den aslam túrkiy sózler berilgen. Bunda qıpshaq, oǵuz, túrk, tatar, bulgar, uyǵır tilleriniń materialları salıstırmalı baǵdarda bayanlanǵan. Abu-Hayannıń bul miynetinde qollanılǵan sózlerdiń kópshiligi qaraqalpaq tiliniń tariyxın úyreniwde bahalı maǵlıwmat beriwshi áhmietli miynetlerdiń qatarınan orın aladı.

4. XIII-XV ásirlerdegi oǵuz-qıpshaq tiliniń kelesi eń iri miynetleriniń biri «Kitab at-tuhfat-uz-zakiyya fil-luǵat-it-turkiya» (Túrkiy tilleri boyınsha minsiz taza sıylıq) esteligi bolıp bul miynettiń avtorı ilim ushın ele belgisiz. Bul miynet XIIIXV ásirde payda bolǵan miynetlerdiń arasında faktlerdiń jıynaqlılıǵı, bay maǵlıwmatı, miynettiń sapası jaǵınan tyurkologiyada, sonıń ishinde qıpshaq tillerin úyreniwde ayrıqsha orındı ieleydi. Bul miynettiń ilimiy qunlılıǵı sonnan ibarat, túrkiy tilleri boyınsha jazılǵan basqa miynetlerdegidey bir neshe bólimlerge bólingen.

Birinshi bólimde, qısqasha kirisiw berilgen, onda qıpshaq tiliniń seslik qurılısı, grafikalıq jazıwı tuwralı maǵlıwmat beriledi.

Ekinshi tiykarǵı bólimde qıpshaq tiliniń sózligi berilgen, sózlik arab háripleriniń jaylasıw tártibi menen berilgen dáslep arab sózleri, keyin onıń túrkiy tilindegi ekvivalenti berilgen.

Úshinshi bólimde, qıpshaq tiliniń grammatikalıq qaǵıydaları berilgen. Sózlik bólimi 29 bapqa, grammatikalıq bólimi 64 bapqa bólingen.

Bul miynettiń payda bolǵan dáwiri hám jazılǵan ornı tuwralı hár qıylı pikirlerdi ushıratıwǵa boladı. Ayırım ilimpazlar bul miynet XIV ásirde Egipette yamasa Siriyada jazılǵan dep boljasa, ayırım ilimpazlar miynettiń tilinde ushırasatuǵın Siriya arablarınıń dialektlik sózlerine tiykarlana otırıp miynettiń avtorı Siriyada tuwılıp ósken, soń Egipette jasaǵan. Egipette jasap turǵan waqtında bul miynetti jazǵan dep boljaw jasaydı.

Bul miynettiń qol jazbası házirgi dáwirde Stambul qalasındaǵı Bayazit meshiti qaptalındaǵı Valeddin efendi kitapxanasında №3092

96

shifri menen saqlanadı. Kólemi 180 bet, 3600 den aslam sózler qollanılǵan. M.G.Ziyaevanıń kórsetiwi boyınsha, sonnan 1729 sóz atlıq, 1185 sóz feyil, 313

kelbetlik, 92 sanlıq, 53 almasıq, 42 ráwish, 33 dáneker, 28 tirkewish, 10 janapay, 6 tańlaq sóz qollanǵan.

Qol jazba nasx usılında jazılǵan, arab sózleri qara, túrkiy sózleri qızıl sıya menen jazılǵan. 26X17,5 kólemli qaǵazǵa jazılǵan. Hár bir bette 13 qatar jazıw jazılǵan, hár bir qatarda ortasha 7 sóz jazılǵan. 1902-jılı túrk ilimpazı Nejib Ásim Bayazid kitapxanasınan bul esteliktiń fotokopiyasın alıp Shemsettin Sami degen ilimpazǵa awdarma jasaw ushın bergen. Shemsettin Sami 212 betlik awdarma jasaydı, biraq basılıp shıqpaydı. «Kitab at-tuhtat» miyneti úsh mártebe baspadan basıp shıǵarıladı.

Birinshi ret venger ilimpazı Xalashi Kun tárepinen bul miynettiń qol jazbası baspaǵa tayarlanıp 1942-jılı Vengriyada Budapesht qalasında basıp shıǵarıladı.

Ekinshi ret, talantlı túrk ilimpazı Besim Atalay tárepinen 1945-jılı túrk tiline awdarma jasalıp, sózligi dúzilip Stambul qalasında basılıp shıǵarıladı.

Úshinshi ret ózbek ilimpazı S.Mutallibov tárepinen ózbek tiline awdarma jasalıp, 1968-jılı Tashkentte basıp shıǵarıladı.

Bul miynettiń tillik ózgeshelikleri tuwralı ózbek ilimpazı M.G.Ziyaeva 1972-jılı «XIV ásir esteligi «Kitab-at-tuhfat-uz-zakiya fil- luǵat-it-turkiya boyınsha izertlewler» degen temada kandidatlıq dissertaciya qorǵadı.

5. «Al-kavanin al-kulliya li-dabt al-luǵat at-túrkiya» (Túrk tilin úyreniwshiler ushın qollanba kitap) miyneti. Bul miynettiń avtorı belgisiz. Ilimpazlardıń dálillewinshe, XV ásirdiń basında Egipette jazılǵan dep esaplanadı.

Til jaǵınan qıpshaq-túrkmen tilleri materiallarınıń aralas ekenligin kóriw múmkin. Nusqanıń qol jazbası eki bólimnen ibarat:

Birinshi bólim, túrkiy tiliniń grammatikalıq ózgesheligin anıqlawǵa arnalsa, ekinshi bólimde, sózlik berilgen bolıp 500 den aslam sóz ushırasadı.

Bul miynet birinshi márte 1928-jılı túrk ilimpazı Kilisli Rifat tárepinen túrk tiline awdarma jasalıp Fuadbey Kuprilizadeniń kiris sózi menen Stambulda basılıp shıqtı. Ekinshi baspası S.Telegdi tárepinen tayarlanıp 1937-jılı Budapesht qalasında basılıp shıqtı. Qurılısı jaǵınan kirisiw bóliminen, fonetikalıq hám morfologiyalıq ózgesheligin izertlewge arnalǵan bólimnen hám sózlikten ibarat.

§23. XIII-XV ásirlerdegi qıpshaq-oǵuz estelikleriniń sózlik quramı

97

Bul esteliklerdiń sózlik quramın tómendegidey tematikalıq toparlarǵa bólip qaraw múmkin:

1. Adam hám haywanlardıń músheleriniń atamaları: arqa, azıazıw tis, ayaq, yalań ayaq, awuch-uwıs, aya-alaqan, iek-iek, bash, bawur, baǵır-bawır, barmaq, baltır, bógrek-búyrek, bótege-bóteke, boyun, burın, but-put, buǵaq, gáwdá, dudaǵ-erin, ishek, yaǵrın, kindik, kókrák, kókús, qabırǵa, qol, ál, quchaq, omurtqa, órkech, ókpe, súńák, talaq, tańlay, tiz-dize, til, tish, topıq, tırnaq h.t.b.

2.Jámietlik-turmısqa baylanıslı sózler: alǵısh-alǵıs, almıshalası, qarız, aqcha-gúmisten islengen pul, yarmaq, álem-bayraq, bay, bayar, bazar, bek, biy, biylik, borsh-qarız, buyruq, el, ish-is, qan, yıǵınjıyın, qoja-xojeyin, sultan, tatıqguwa, táńri, uchmaq-beyish, cheriásker, sawash, gúzettshi h.t.b.

3.Ósimlikler dúnyası, diyxanshılıqqa baylanıslı sózler: arpa, ashlıq-aslıq, ǵálle, egin, baqcha, baǵ, buwday, burch, burchaq, búrtúk, búk-búk toǵay, ekán-jeken, yasmıq-jamlıq, yúwshanjuwsan, yúldúrúk-úpildirik, kándir, kúnji, qabaq, qamıs, orman, ózek, púrshúk-búrshúk, sarımsaq, soǵan-pıyaz, tarı, terek, tuturǵangúrish, un, chechek-gúl, chırpı-aǵashtıń, shóptiń ushı.

4.Azıq-awqatqa baylanıslı qollanılatuǵın sózler: azıq, aywa-ayva, alchualsha, et-et, bal, bórek, shish bórek-shiy bórek, yarma, góje, yaǵ-may, órkátsh yayıórkesh mayı, qaymaq, qara etmaq-qara nan, qara qurt-ayrannan qaynatılıp islengen qurt, qaq et, quymaq, qurma, qurı úzim-keptirilgen júzim, quwurdaq, soqım-soǵım et, sur et, sút, tarıxana-dánxana, uwuz, chákár-qant, chákár bórek-qant bórek, shórek h.t.b.

5.Kiyim-kenshekke baylanıslı qollanılatuǵın sózler: ellik-qolǵap, jipek, bashmaq-ayaq kiyim, bóz, bórk, etek, ilgák, yaqa, yamaw, yawlıq, eń, kózenekkózgenek, kónchek-diz kiyim, ichton-ıshtan, kupe-gúpi, qolluq-kiyimniń shıǵanaqtan tómengi jaǵı, mamıq-paxta, túyme, shashaq, shulǵu-shulǵaw, shuprek-shúberek h.t.b.

6.Turmıslıq buyımlardıń atamaları: ayaq-ıdıs, aw-tor, awchı, etchi-qassap, etmakchi-nanbay, balta, baltachaq-kishkene balta, bilázik, buqaw-buǵaw, bosaǵa, burunduq, kerki-shópkishtiń bir túri, dúdúktútik, sırnay, dúdúkchi-sırnayshı, eer-er, egew, elek, zurnay-sırnay, zınjır-shınjır, ishkek-eskek, kúrek, yay-oq jay, yaychı-oq jayshı, yonǵuwchı-jonıwshı usta, elken-jelqom, iyná-iyne, elim-jelim, yumushchıjumısshı, yúgán-júen, keme, kemechi, kep-kálip, kerpich-gerbish, kiyiz, kerewetkrovat, kózúndúrúk, kúkúrt, kúrku taxta, kúreschi-gúresshi, qapuchı-esikshi, qazan, qalqan, qashu-qayshı, qamchu, qarmaq, qobuz, qobuzchı, qoǵa-qawǵa, shelek, qılıtsh, qın, qısqash-qısqısh, mum-shamnıń mumı, oymaq, otluq-shırpı, otraqotırǵısh kursi, oqchı, piele-kese, pıchaq, pıchqı, salınchaq-

98

sálpenshek, atkónshek, satıchı-satıwshı, keden, súńgú, súńgútshi, sıbızǵı, tabıl-dabıl, temirchi, tiyirimen, toǵa, torba-dorba, top, chek, toqısı-toqıwshı, túńlúk- a) túńlik; b) shıra, uchan-kishkene keme, úzeńgi-záńgi, chókúch-shókkish, choqmar.

7.Quslar hám haywanatlar dúnyasına baylanıslı sózler: ayıw, ańıt-qırǵısh bir qustıń atı, arslan, aw, aru-hárre, árwana-ana túe, balaban-qustıń atı, baǵa-qurbaqa, qabarchaqlı baqa-tas baqa, barıs, balıq, búldúrchin-bódene, bit, bechin-meshin, maymıl, bórú, búrgá, buǵa, buǵra-pishtirilmegen erkek túe,bızaǵu-buzaw, tana, káchieshki, gúzán-porsıq, erkásh-serke, eshki, yılan, it, tazı-aw awlaytuǵın iyt, eger-qasqır iyt, baraq-mal baǵatuǵın iyt, kóbelek-ol da shopannıń iyti, arǵımaq-jaqsı iyt, quturqutırǵan iyt, parla-júni az iyt, qachnıq-urǵashı iyt, kúchúk-iyttiń kúshigi, eli-jelle, jip, yorǵa, yún-jún, yúmrutqa-máek, káyik, kene, keklik, kesiritke-kesirtke, kógárchin, kóbák-kópek, qurt, kúedin-balıqshı qus, qarlıǵach, qara qush, qaracha qaz, qablanqaplan, qochqar, qozı, quw, qońız, qulan qoyan, qırǵıy, qumırsqa, lachın, úlók-úlek, maymun, noqta, ókúz, súyúr chıbın, sırtlan, sıchqan, suǵun-suwın, tay, toqlı, torǵay, turna, túe tawıq, turımtay, tońuz, tiyin, teká, ulaq, xoraz, úkú, órdák, chekirgáshegirtke, chıbın, shishák-isek h.t.b.

8.Astronomiyalıq hám tábiyat qubılıslarǵa baylanıslı sózler: ay, aydınaydıń sáwlesi, jaqtılı axsham, bulut, bıltır, kúz-gúz, qıs, yayjaz, el-jel, etkán-jeti qaraqshı juldızı, yuldız, kók, kókrámákgúldirmama, kún, kúnásh, kúndiz, qarańǵı, qar, quyash, qıraw, suwuq, tań, tuman, tún, titremek-jer silkiniw, arıq tań-sholpan juldızı.

9.Jer astı qazılma baylıqları hám geografiyalıq túsiniklerdi bildiretuǵın sózler: arıǵ-qarıq, altun, baqır, Balqan-túrk ellerindegi tawdıń atı, inji-hinji, yurt, ezmıs, temir, yol, yurt, kómúr, kent-qala, qorǵashun, qalayı, ochaq, ózen, say, qır, quyı, topraǵ, tóbe, támúr, tór.

10.Urıw-qáwim atamaları: qıpshaq, oǵuz, sart, tat-arablarǵa jaqın xalıq, túrk, túrkmen.

11.Tuwısqanlıq qarım-qatnastı bildiretuǵın sózler: ata, qız qardash-áje qarındas, ata qarındash-aǵa, ini, ana, uǵlan, bajanaq-baja, er, yien-jien, kúndeshkúnles, kúew, qayın ana, qayın ata, ulan-ul bala.

12.Ólshem birlikleriniń atamaların bildiretuǵın sózler: arshun, qarı, boy, batman, qarım-qarıs, qulach, tutam, tarazu.

XIII-XV ásirlerde jazılǵan qıpshaq-oǵuz esteliklerinde tómendegidey adam atları ushırasadı: Aysılı-Aysulıw, Alpaq, Balıqtay, Pichár, Bájúk, Lachın, Sanjar, Tutal, Aybek, Aydegin, Qutlıbek, Altunshash, Arıslan, Bektemir, Kúmish, Gulchechek,

Gulnur, Gulbahar.

99

§24. XIII-XV ásirlerdegi qıpshaq-oǵuz estelikleriniń morfologiyalıq qurılısı

Qıpshaq-oǵuz estelikleri tilindegi sóz shaqapları atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, feyil, ráwish, kómeshki sózlerden ibarat.

Atlıq

Esteliklerdiń tilinde jumsalǵan atlıq sózler tómendegi qosımtalar arqalı jasalǵan: -chı//chi, -shı//-shi: elchi, ashchı-aspaz, yaychı-oq jay soǵıwshı, boyachı-

boyawshı, támirchi, baqırchı, bitikchi, etmákchi-nanbay. -dash//-dásh: qarındash, yoldash, erdásh.

-laq//-lek: otlaq, yaylaq-jaylaw, qıshlaq-qıslaw. -mach: dilmach-dilmash.

-lıq//-lik, -luǵ//-lúg: Rumluǵ, Shamlıǵ, esenlik, qushlıq-quslıq, qus kóp jer, sultanluq, birlik, tirilik, yawlıq-jawlıq.

-duruq//-dırıq//-dúrúk, -dúq qosımtaları qural atın bildiretuǵın atlıqlardı jasaydı: burunduruq, tabaldırıq, kómúldúrúk, yabıldırıqjamılǵı.

-ma//-me: ısıtpa, titrátmá-qaltıratpa. -qu//-ǵu//-gú: bıchqu, keskú, silgú-súlgi, burǵu.

-uq//-úk, -ıq//-ik: qonuqluq, yazuq, ásrúk-eserlik, máslik. -um//-úm: uchurum-biyiklik, ólúm.

-aq//-ek: qonaq, oraq, elák, bezák, turaq.

-qıch//-kich, -qach//kách: achqısh, olturǵach-otırǵısh, qısqachqısqısh.

San kategoriyası. XIII-XV ásirlerdegi qıpshaq-oǵuz esteliklerinde kóplik kategoriyasınıń tiykarǵı kórsetkishi -lar//ler affiksi bolıp tabıladı. Mısalı, kishilár, atlar, barmaqlar, tırnaqlar, kichilár. Sanjarlar keldilár.

Tartım jalǵawları birinshi bet birlik sanda -ım//-im: bashım, kózim, kóplik sanda: bashımız, kózimúz, elimiz, ekinshi bet birlik sanda: bashıń, eliń, kóplik sanda bashıńız, kózińiz, úshinshi bet birlik sanda: bashı, kózi túrinde jumsalǵan.

Seplik kategoriyası. Ielik sepliginiń -nıń//-niń qosımtası jumsalǵan: Bazardaǵınıń qardashı, úydeginiń qulı. Barıs sepliginiń - ǵa//-ge, -qa//-ká,-a//-á qosımtası jumsalǵan: qulǵa yay berdim, biygá qus sattım, awǵa shıqtım. Tabıs sepligi tómendegi mısallarda jumsalǵan: órdágini kórdum, aqchanı aldım, atnı mindim, egil bu etmakni-jegil bul nandı. Shıǵıs sepliginiń -dan//-dán qosımtası jumsalǵan: bazardan, Shamdan, áwdán, mándán, sizdán. Orın sepliginiń -da//-de qosımtası jumsalǵan: biy úydádur, bazarda, ishindá, Sánjar at ústindádur.

100

Belgilew almasıǵı hárnámá, hár nársá sózlerinde jumsalǵan. Jámlew almasıǵı «Altunniń bárshásin aldım» sózlerinde jumsalǵan. Bolımsızlıq almasıǵı -hesh//-hesh sózi arqalı ańlatılǵa. Belgisizlik almasıǵı kimsá, kimársá sózleri arqali bildirilgen.

Ráwish

Ráwishler morfologiyalıq usıl menen -sha//-she, -sha//-she, -ın//- in, -qarı//- keri jalǵawları arqalı bildirilgen: qarasha, aqsha, sarusha, erkinshe, ústin, yarın, kúndúzún, tashqarı, ishkári.

Búgún, tún, keshá, kelán yıl, bıyıl, shıqqan ay, kirgán ay waqıt ráwishleri, yumshaq, olay, bulay, zar-zar yıladı sın ráwishleri, yoqaru, ústindá, ońında, aldında, artında, saǵda-ońda orın ráwishleri jumsalǵan.

tómendegi qosımtalar arqalı jasalǵan.

-la//-lá: awla, tishlá, otladı, sózládi, emledi, terledi. -da//-dá: alda, izdá-izle, qımılda.

-a//-á: oyna, tara, yasa, qarǵa.

-u//-ú, -ı//-i: uludı, soludı, qorı, uyı, tanı.

-sıra: uyqısıra; -ay//ey: búkirey, -ca//se: suwsadı.

Feyildiń dárejeleri. Ózlik dáreje túbir feyillerge tómendegi qosımtalardıń jalǵanıwı arqalı jasalǵan: kúyún, sáwún, oyan, tayan, tartıl, bezendi, sıyındı, súwundi. Ózgelik dáreje qosımtaları «arttur, keltúr, ashtur, yandır, qızdır, boldurdu, kórgiz, shıqtur, oqut, kirgiz, emúz, turǵuz, yúrút» sózlerinde jumsalǵan.

Belgisiz dáreje qosımtaları tómendegi mısallar jumsalǵan: Qulǵa bir etmak berildi, urushuldı, sawuldı, uruldı, berildi, úzúldi, kesildi. Sheriklik dáreje -ısh//- ish//-sh, -ush//-úsh qosımtaları arqalı bildirilgen: bolushdı, yúzleshti, tapıshdı, satıshdı, ortaqlashdı, kórúshdi, sanchıshdı.

Buyrıq meyil. Birinshi bet birlik sanda -alayım//-alalım, kóplik sanda-alalıq túrinde jumsalǵan. Ekinshi bet birlik san «kel, kesh, tur, at» usaǵan sózlerde túbir feyiller arqalı ańlatılǵan. Buyrıq meyildiń ekinshi betin ańlatıw ushın -ǵıl//-gil, -qın//- qin, -ǵın//-gin -sáńa qosımtaları jumsalǵan: boyaǵıl, qırıqqıl, tikkil, bergil, turǵın, kelgin, turmaǵun, yatmaǵın, ketmágin, sóylesańá, kelsáńá, alsáńa, bersáńá. Buyrıq meyildiń úshinshi beti -sın//-sin, -sun//-sún qosımtaları arqalı bildirilgen: kelsin, ketsin, bowuzlasın, sılasın, Sánjar kálmásúnlár. Tilek meyil tómendegi túrde ańlatılǵan: barǵayım, kelgáym-barǵayman, kelgeymen, keshká qasımda bolǵay edikeshte qasımda bolsa edi.

102