Házirgi qаrаqаlpаq tiliniń fоnеtikаsinаn prакtikum (Аbаtbаy Dáwlеtоv 2008)

Alǵı sóz

«Házirgi qaraqalpaq tili» páni joqarı oqıw orınlarınıń qaraqalpaq tili hám ádebiyatı bólimlerinde altı semestr dawamında fonetika, leksikologiya, morfologiya, sóz jasalıw, morfemika, sintaksis tarawlarına bólinip, lekciya hám ámeliy jumıslar túrinde ótiledi. Lekciyalar ótiwde hám talabalar óz betinshe islewde bul tarawlar boyınsha baspadan shıǵarılǵan sabaqlıqlar paydalanıladı. Al ámeliy jumıslar ótiwde ol tarawlardıń hár birine arnalǵan oqıw qollanba quralınıń bolıwı talap etiledi. Usı talapqa muwapıq 4 baspa tabaq kóleminde oqıw qollanba kitabı «Házirgi qaraqalpaq tiliniń fonetikasınan praktikum» (Nókis,

«Qaraqalpaqstan» baspası, 1989) degen atamada basıp shıǵarılǵan edi. Bul kitap «Házirgi qaraqalpaq tiliniń fonetikasınan ámeliy jumıslar» atı menen az muǵdarda (100 nusqada) 2005-jılı qayta basıp shıǵarıldı. Kitaptıń qolıńızdaǵı bul basılımı ádewir tolıqtırıldı. Sóylew aǵzaları haqqında túsinik beriw ushın sóylew aǵzalarınıń súwretleri berildi. Qaraqalpaq tiliniń dawıslı hám dawıssız sesleriniń artikulyaciyalıq sıpatlamasın beriw ushın rentgenogramma, palatogramma súwretleri, akustikalıq sıpatlamalar beriw ushın ostsillogramma, spektrogramma súwretleri hám diagrammalar berildi.

Ámeliy jumıs ótkerilip atırǵan payıtta shınıǵıwlardı orınlawda paydalanıw maqsetinde hár bir temaǵa qısqasha túsinik berilip barıldı. Bul lekciyada keń hám tereń túsinik berilgennen keyin eske túsiriw, tákirarlaw hám shınıǵıwlar arqalı ótilgen teoriyalıq temanı bekkemlew xızmetin atqaradı. Shınıǵıwlardıń muǵdarı temanıń ózgesheligine baylanıslı berildi: ayırım temalarǵa tek eki-úsh shınıǵıw, al kópshilik temalarǵa onnan kóbirek shınıǵıw materialları berildi. Sonday-aq talabalardıń bilimin tekserip barıw ushın test sawalları berildi. Talaba joqarı oqıw orınlarınıń baǵdarlamasına sáykes shınıǵıwlardıń hámmesin (ayırımların oqıtıwshınıń basshılıǵında auditoriyada, al ayırımların auditoriyadan tıs óz betinshe) orınlap shıǵıwı zárúr.

2

Fonetikanıń izertlew obiekti

Til biliminiń fonetika tarawı til seslerin hám olarǵa baylanıslı bolǵan túrli qubılıslardı hár tárepleme izertleydi. Fonetika anıǵıraq aytqanda, til sesleriniń aytılıwın, esitiliwin tildegi seslerdiń qurılısın, túrli seslik nızamlardı (seslerdiń almasıwın, dawıslı hám dawıssızlarúnlesligin), tildiń buwın qurılısın, pát normasın, sonday-aq imla hám orfoepiya máselelerin izertleydi.

Til seslerin sóylew aǵzaları payda etedi. Sonlıqtan sóylew aǵzaları haqqında maǵlıwmat ta fonetika tarawında beriledi.

1-shınıǵıw. Fonetikanıń izertlew obiekti til sesleri ekenin aytıp beriń hám til seslerine baylanıslı bolǵan tillik qubılıslardı atap kórsetiń.

2-shınıǵıw. Til biliminiń basqa tarawlar menen fonetikanıńqalay baylanısatuǵınlıǵın túsindirip beriń.

3-shınıǵıw. Fonetikanıń tarawları menen metodların aytıp beriń.

Sóylew aǵzaları

Seslerdi payda etiwde dem alıw aǵzaları, tamaq, jutqınshaq boslıǵı, awız boslıǵı, murın boslıǵı qatnasadı.

Dem alıw aǵzaları. Ókpe, qolqa (bronx), kegirdek (traxeya) dem alıw aǵzaları boladı. Ókpe eki tárepten eki qolqa arqalı kegirdekke tutasqan boladı. ókpeden qısılǵan hawa kegirdek arqalı jutqınshaqqa,onnan awız hám murın boslıqlarına qaray ótedi.

Til seslerin payda etiw menen birge dem alıw aǵzaları adamnıń ómir súriwi ushın birden-bir zárúr bolǵan dem alıwdı támiyin etedi. Dem alıw aǵzaları seslerdiń aytılıwında tiykarǵı material bolǵan hawa aǵımın payda etedi.

Tamaq. Kegirdektiń joqarǵı keńeygen bóleginde tamaq jaylasqan. Tamaqta sesti tikkeley payda etiwshi dawıs shımıldıǵı jaylasqan. Dawıs shımıldıǵı hawa aǵımınıń páti menen dirildeydi hám sesti payda etedi. Tamaqqa qoldı tiygizip turıp dawıslı seslerdi, sonor hámúnli dawıssızlardı aytsańız, ol dirildini sezesiz.

Dawıs shımıldıǵı júzik tárizli, qalqan tárizli, piramida tárizli shemirshekler menen qorshalǵan boladı.

3

Jutqınshaq boslıǵı. Seslerdiń aytılıwında jutqınshaqtıń da úlesi boladı. Ol kómekeydiń joqarısında, awız boslıǵınıń artqı jaǵında jaylasqan.

Jutqınshaq joqarısındaǵı eki sańlaq arqalı murın boslıǵı menen, ortasındaǵı sańlaq arqalı awız boslıǵı menen hám tómendegi sańlaq arqalı tamaq penen tutasqan boladı.

Awız boslıǵı. Seslerdi payda etiwde awız boslıǵında jaylasqan sóylew aǵzaları úlken áhmiyetke iye boladı. Awız boslıǵında eń háreketsheń-til, sonday-aq erinler, kishkene til jaylasqan.Olar hár túrli háreket etiwi nátiyjesinde jańǵırıq xızmetin atqarıwshı awız quwıslıǵınıń formasın hám kólemin ózgertedi. Al, awız quwıslıǵınıń hár túrli formaǵa eniwi, soǵan sáykes hár túrli seslerdiń payda bolıwın támiyin etedi.

Murın boslıǵı. Murın boslıǵı murınlıq seslerdiń jasalıwında seslerdi aytqanda kishkene til jumsaq tańlay menen birge túsińki bolıp, murın jolı ashıq turadı. Hawa aǵımı murın jolı arqalı ótedi hám seske murınlıq tús beredi.

4-shınıǵıw. Óz sóylew aǵzalarıńız arqalı hár túrli seslerdi aytqanda háreket etiwshi sóylew aǵzaları bolǵan erin, til, kishkene til hám dawıs shımıldıǵınıń háreketlerin baqlańız. Bul aǵzalardıń b, p, v, f, d, t, y, k, ǵ seslerin aytqanda qaysıları qatnasadı.

5-shınıǵıw. Teksttegi qaysı dawıssız seslerdi aytqanda hawa aǵımı murın jolınan shıǵatuǵının aytıp beriń

1.Kimler ǵániymet dep watannan kósher, Basqaǵa da bawır basalmay óter,

Ushqın tastan ajırap shıqqannan soń, Qansha ardaqlama, bári bir ósher (Bedil).

2.Shawıp ketken eldiń máni-jayı qalay, kim kelgen adamlarǵa ishten, tıstan qanday járdem berdi? Ol kele salıp ketti me yamasa basqa is islep atır ma? Bulardıń unqıl-shunqılın qaldırmay tekseriw kerek boldı.

Sonda buǵan kim qayım degen de Dosbergen boldı. (A.B.). 3.Soylaq onıń dawısın basqalardikinen zárre bálentlew jáne baǵınbayman degen mánide shıǵıp atırǵanın abayladı, sol ushın jańadan qosılǵan balanıń turqına, bileklerine, mushlarına urlanıp qarap qoydı. (Á.A.). 4. Tábiyatta hámme nárse bir-biri menen baylanıslı, ya birin ekinshisi tereńletedi, yaki sayızlandıradı, ya birin ekinshisi dóretedi, yaki joq etedi. (T.Q.).

4

Seslerdiń artikulyaciyası

Sóylew aǵzalarınıń sesti payda etiwdegi háreketi hám ses ushın zárúrli bolǵan formaǵa iye bolıwı , sol sestiń artikulyaciyası yamasa aytılıwı delinedi. Seslerdiń aytılıwında sóylew aǵzalarınıń ayırımları háreketsheń emes xızmet atqaradı. Sesti aytqanda háreketke kelip, zárúrli formaǵa iye bolsa, onday sóylew aǵzaların háreketsheń sóylew aǵzaları deymiz. Al, seslerdiń aytılıwında háreketke kelmeytuǵın sóylew aǵzaları háreketsheń emes sóylew aǵzaları delinedi. Erin, til, kishkene til, dawıs shımıldıǵı,ókpe háreketsheń sóylew aǵzaları boladı da, tisler, tańlay, murın boslıǵı háreketsheń emes sóylew aǵzaların quraydı.

Sóylew aǵzaların bunday etip bóliw seslerdiń artikulyaciyasın anıqlawda, seslerdi durıs toparǵa bóliwde úlken áhmiyetke iye.

6-shınıǵıw. Tómendegi dawıssız seslerdiń aytılıwında qaysı sóylew aǵzaları háreketsheń, qaysıları háreketsheń emes xızmet atqaratuǵınlıǵın aytıp berińiz. t, d, f, v, y, k, g, p, b, q, ǵ, ń

7-shınıǵıw. Tekstti kóshirip jazıń. Tildiń háreketsheń xızmet atqarıwınan jasalǵan seslerdiń astın bir, erin qatnasqan seslerdiń astın eki sızıń.

Súy Watandı, súy elińdi,

Sıyla xalıqtı kúsh berer,

Xalıq xızmetin bejergendey

Azamatlıq is berer.

Ullı isti qolǵa alsań

Jumsa kúshti sal jiger (B.Q.).

Ana mehri máńgi saqlanar este, Bala bawır bolsa ana mehriban, Ómir shámeninen úzip gúl dáste,

Taǵı qutlıqlayman, taǵı anajan! (B.Q.).

Ses hám fonema

Ses taǵı da bólekke bólip aytıwǵa bolmaytuǵın sózdiń eń kishi bólegi. Ses sózlerdiń mánisin formasın ózgertiw ushın, bir sózdi

5

basqa sózlerden ayırıw ushın jumsaladı. Seslerdiń bunday tipi fonema delinedi.

Bir fonema hár túrli fonetikalıq jaǵdayǵa baylanıslı belgili dárejede hár túrli bolıp aytıladı. Sol, sal, sel, són degen sózlerdegi s fonemasın mısalǵa alayıq.

Sal sózindegi s fonemasın juwan (qattı) s sesi arqalı anıqlaymız. Sel sózindegi s foneması jińishke (jumsaq) s arqalı ańlanadı. Sol sózindegi s foneması juwan hám erinlik s° sesi arqalı, són sózinde s foneması jińishke hám erinlik s¹º sesi arqalı bildiriledi.1

Bunday bir fonemanıń s, s¹,s°,s¹º sıyaqlı hár túrli seslik reńklerde aytılıwı sońında kelgen dawıslınıń ya juwan ya jińishke erinlik bolıwına baylanıslı. Biraq joqarıdaǵı sózlerdegi s, s¹,s°,s¹º ses sıpatında hár túrli sesler bolǵanı menen fonema sıpatında olar bir fonema (s foneması) dep sanaladı. Bunday bir fonemanıń hár túrli kórinisleri sol fonemanıńreńkleri delinedi. Fonema tilde sesler arqalı, yaǵnıy reńkler arqalı ómir súredi. Sózlerdiń mánisin ham formasın ajıratıwǵa qatnasatuǵın, aytılıwı jaǵınan basqalarınan ayrıqsha ózinshelik ózgeshelikke iye bolatuǵın hám taǵı da mayda bóleklerge bóliwge bolmaytuǵın eń kishi seslik birlikke fonema delinedi. Joqarıdaǵılardan kóringenindey-aq,til biliminde eki túrli túsinikti bildirgeni menen ses hám fonema sinonim sıpatında da jumsaladı.

8-shınıǵıw. Teksttegi ayırım dawıssız fonemalardıń hár túrli fonetikalıq jaǵdayǵa baylanıslı hár túrli bolıp aytılıwın túsindirińiz hám qosımsha belgilerin (¹º) qoyıp kóshirip jazıń.

Xiywanıń xanı arallılardı, qaraqalpaqlardı ózine baǵındırıp qaytıp basın kótermestey etiw ushın, sansız láshker menen atlanıs jasaptı. Xalıq Xiywanıń xanına qarsı kóterilipti. Xiywanıń xanı Súwenliniń saǵasına qos tigip talay ret atlanıs jasasa da, Qońırattıń qamalın ala almaptı. Bul atlanıs bir neshe jılǵa sozılıptı. Aqırında Xiywanıń xanı Qátep degen jerden Súwenliniń saǵasın baylap, kómip taslaptı. Xalıq suwsız dalada otıra almay, tum-tusqa tarap kóshipti. Xiywanıń xanı Qońırattıń qamalın alǵannan keyin, Súwenliniń saǵası hesh waqıtta ashılmasın dep mór basıp jarlıq beripti. Sóytip Súwenli batıl bolıptı, -dep Qallı kólde otıratuǵın toqsan eki jastaǵı Qutlımurat degen ǵarrı gúrriń etti.

6

Durısında olay bola ma, joq pa? Biraq Qutlımurat kópti kórgen qatıqulaq adam eken. Onıń kóp sózleri tariyxıy shınlıqqa tuwra keledi. Qalay degende de, bir waqıtları máwjirip aǵıp, abad bolǵan Súwenliniń ultanı menen Kese etekke shekem bardıq. Súwenliniń uzaqqa sozılǵan úlken ańǵarı hár tárepke sozılǵan. Súwenliden alǵan japlar, atızlar, salmalar, jiyijiyi otırǵan awıllardıń ornı, góne tamlardıń qaldıqları bir waqıtta bul jerlerdiń abad bolǵanın, ústinde sıǵasqan el otırǵanın dálilleydi. Ushı-qıyırı joq keń dala. Mol zúrááttiń girewi, shańǵıtqan boz topıraqlı hasıl jer kóp zamanlardan bermaǵan qashan keler iyesi dep iyesin telmirip kútip atır (N.D.).

Fonema hám hárip

Fonema sóylew aǵzalarınıń háreketi nátiyjesinde aytıladı hám onı esitemiz. Háriplerdi jazamız hám kóremiz. Hárip fonemanıń, fonemalar dizbeginiń hám ayırım fonemalardıń reńkleriniń xatqa túsirilgen shártli tańbası.

Háriplerdiń belgili bir qatań tártip penen izbe-iz jaylastırılǵan jıynaǵı álipbe delinedi. Qaraqalpaq tiliniń álipbesinde seslerdi ańlatatuǵın 32 hárip a, á,b, v, g, ǵ, d, e, j, z, i, y, k, q, l, m, n, ń, o, ó,

p, r, s, t, u, ú, w, f, x, h, sh, ı bar. Bulardıń ishinde á, ó,ú, ǵ, ń tańbalarında qosımsha belgi qoyılǵan, al ı tańbasında ústindegi tańbası alıp taslanǵan. Olar qaraqalpaq tiliniń ózinshelik ózgesheligine baylanıslı seslerdi bildiriw ushın jumsaladı. Basqa barlıq tańbalar hám olardıń álipbede jaylasıw tártibi dál túp nusqa latın álipbesindegidey bolıp tabıladı. Túpkilikli sózlerdiń basında jumsalatuǵın e, o, ó fonemalarınıń hár biri eki fonemanı bildiriw ushın jumsaladı: e-ye fonemaların (el,eki, er, t.b. sıyaqlı sózlerde), o-wo fonemaların (ol, on, ota), ó-wó fonemaların (ós, ón, óner) sıyaqlı sózlerde ańlatadı. Al sózlerdiń basqa orınlarında olardıń hár qaysısı bir fonemanı ańlatadı.

9-shıshıǵıw.Tekstten qaraqalpaq tiliniń ózinshelik

ózgesheligine baylanıslı háripleri bar sózlerdi terip jazıń.

Kekseler hónerge bolsa da bay,

Lekin hár bir jasta ózge bir shıray. (Á.Jámiy) Danalar sáwbetinen bas tartsa nadan,

Dáwrannan jaqsılıq kórmes hesh qashan. (Á.Jámiy) Kókten biyik kúshlerim bar belimde,

Bir adamday tuwısqanlıq elimde,

7

Qaharman er júrek jeńimpaz xalqım,

Jawdı qıyratadı turǵan jerinde.

Qan tolıp kózine qasqırday shapqan,

Qutırǵan iytlerdey bizlerdi qapqan.

Urınǵan sumlardı kómemiz górge,

Sasıtpay shıǵarıp miywalı baǵdan.

Xalqımızda hesh adam joq jan ayar,

Watan ushın xalqım janların qıyar,

Watan ushın, xalqım ushın islewge,

Bel buwǵan birlikte mártlerim tayar (S.N.).

Test sorawları

1.Fonetika neni izertleydi?

a)til sesleriniń jasalıwın hám e sitiliwin, seslerdiń qurılısın, túrli seslik nızamlardı.

b)dúnyadaǵı barlıq seslerdi, olardıń esitiliwin.

s)til sesleriniń jasalıwın, buwın qurılısın, pát normasın hám seslerdiń durıs aytılıwın.

e)a hám s

2.Háreketsheń sóylew aǵzaları qaysılar?

a)til, kishkene til, tisler

b)til, kishkene til, erin, jumsaq tańlay

s)dawıs shımıldıǵı, til, erin, kishkene til menen qosa jumsaq tańlay.

d)dawıs shımıldıǵı, til erin, qattı tańlay, kishkene tile) tisler, qattı tańlay, kishkene til

3.Eksperimentallıq fonetikada qanday usıllar qollanıladı?

a)grammatikalıq usıl, seslik usıl

b)somatikalıq usıl, spektrografiyalıq usıl

s)seslik usıl hám somatikalıq usıl

d)grafikalıq, somatikalıq, spektrografiyalıq usıl

e)a hám b juwaplar durıs berilgen

4.Artikulyaciya sózi qaysı tilden alınǵan?

a)latın, «bólek-bólek aytıw»

b)grek, «bólek-bólek aytıw»

c)latın,«aytılıw»

8

d)ingliz, «esitiliw»

e)grek, «buwınǵa bóliw»

5.Dem alıw aǵzaları:

a)ókpe, tamaq, til

b)qolqa, kegirdek, ókpe

s)tamaq, jutqınshaq, murın

d)awız, murın, tis

e)erin, tańlay, kegirdek

6.Fonetikanıń izertlew aspektleri…?

a)akustikalıq, artikulyaciyalıq, grafikalıq

b)akustikalıq, fiziologiyalıq, lingvistikalıq

s)akustikalıq, eksperimentallıq, artikulyaciyalıq

d)subiektivlik, eksperimentallıq

e)a, b, s

7.Qaysı belgisi boyınsha sóylew aǵımın dara seslerge bóliwge boladı?

a)akustikalıq, lingvistikalıq

b)akustikalıq, fiziologiyalıq

s)artikulyaciyalıq

d)lingvistikalıq

e)artikulyaciyalıq, lingvistikalıq

8.Fonetikanıń tarawları.

a)jeke, salıstırma, ulıwma

b)ulıwma, tariyxıy, sıpatlama

s) salıstırma, ulıwma, jeke

d)sıpatlama, tariyxıy, salıstırma

e)durıs juwabı joq

9.Fonetika qaysı ilimler menen baylanısadı?

a)meditsina, matematika

b)fizika, fiziologiya

s)geografiya, fizika d)fiziologiya, tariyx

e)joqarıda kórsetilgen barlıq ilimler menen baylanısadı

10.Fonetikanıń izertlew metodların tabıń.

a)obiektiv, subiektiv

b)tariyxıy, salıstırma

s) ulıwma, jeke

d)akustikalıq, fiziologiyalıq, lingvistikalıq

e)a hám s durıs

9

Dawıslı fonemalar

Qaraqalpaq tilinde 9 dawıslı fonema bolıp, olar a, á, o, ó, u, ú, ı, i,e haripleri arqalı ańlatıladı. O, ó háripleri sózdiń ortasında kelgende, e háribi sózdiń ortasında hám aqırında kelgende dara fonemanı ańlatadı. Al e, o,ó háripleri sózdiń basında kelgende eki fonemanı (ye, wo, wó) bildiredi. Mısalı: bol, ból, zeren, kese, emen (yemen), oraq (woraq), ónim (wónim). Sońǵı úsh sestiń basındaǵı háriplerdiń hár qaysısı ye, wo, wó túrindegi eki fonemanıń dizbeginen turadı.

10- shıınıǵıw. Tómendegi gáplerdi kóshirip jazıp, dara dawıslı fonemanı bildiretuǵın háriplerdiń astın bir, eki dawıslı fonemanı bildiretuǵın háriplerdiń astın eki sızıń hám eki sızılǵan dawıssızlardıń qanday fonemalardı ańlatatuǵınlıǵın aytıp beriń.

1. Yusup óz kásibiniń mamanı. 2. Aytmurattıń eskertiwisiz-aq iske aralaspaǵanına ókingen Saparbay iske kiristi. 3. Astronomiyada Beruniy Kopernikten bes júz jıl , Nyutonnan altı júz jıl, matematikada Pausstan segiz júz jıl ozǵan. Geografiyada Kolumbqa deyin tórt yarım ásir burın Amerikanıń bar ekenligin boljap kóre bilgen (Yu.Krafin). 4. Ernazar alakóz teńi-tayı joq xalıq qaharmanı. Maman biy menen Ernazar alakóz qaraqalpaqlardıń ǵárezsizligi jolında ólimge bas tikken xalıq batırları edi. («Erkin Qaraqalpaqstan»). 5. Edildiń bergi jaǵı Yusuptiń bes balasına bólip berilgen hár bir ulıs ózine bekitilgen sultannan basqasın ólamata tán almaydı eken (K.Mámbetov «Posqan el»). 6. Kimniń minez-qulqı jaman bolsa, ol ózin azapqa giriptar qıladı (Hádislerden)

11- shınıǵıw. Dawıslı fonemaları arqalı ǵana ayırılıp turatuǵın jubaylas sózlerdi (kvaziomonimlerdi) tawıp jazıń. Úlgi: as-ıs, tas-tes, tor-tur h.t.b.

12- shınıǵıw. Túp nusqaǵa latın háriplerine qosımsha belgi qoyılǵan (á, ó, ú) hám bir belgisi alıp taslanǵan (ı) háriplerdiń qanday dawıslı fonemalardı ańlatatuǵının aytıp beriń hám olardı sózlerde keltiriń.

10