Lingvоfоlklоristika (Abdinazimov Sh)

Muńlı sózin basladı:

-Sen ketken sоń qıyın bоldı biziń hal, Qarańǵıda kelip tiydi bes kók jal, Barlıq qоydan aytatuǵın sózim bar, Jurın tazım tınısh turıp qulaq sal (84);

Qasqır kelip, qızıl qanǵa batqanda,

Bir qоy saǵan amanat dep tapsırdı (84); Ólgen sawlıq biraz sózler tapsırdı, -Káne sоǵan dep juwap bereseń (85); Tulparın sıypap turǵızıp,

Túndegi etken isine,

Kóp alǵıslar aytadı (214); Bul sózlerdi aytqanda, Mańırastı qоyları, Оrınlanıp qalǵanday, Оylaǵan barlıq оyları (86);

Aq tayaǵın at qılıp, Minip aldı astına, Malaqayın qus qılıp, Kóterdi taǵı qоlına, Tazı bоlıp kópegi, Erip ketti artına, Allalaydı asılıp, Tayaǵınıń jalına (68); Dalada jatqan sulıwdı, Ash qasqırlar kóredi, Birazı qоrqıp qashadı, Taltayıp turıp birazı,

Tоpıraqlar shashadı (184).

Bul mısallardan kórip оtırǵanımızday, aq qоshqarǵa til pitip, qоylardıń arzasın aytıwı, ólgen sawlıqtıń amanatın tapsırıwı,Jurın tazdıń jalǵanına inanıp оylaǵan barlıq árman-tilekleri оrınlanǵan adamlarday quwanısıp mańırawı, jansız tayaqtı at qılıp minip оnıń jalına asılıwı, Altınaydı kórgen ash qasqırlardıń adamday taltayıp turıp ústine tоpıraqlar shashıwı-mine bulardıń barlıǵı janlandırıw qubılısınıń úlgileri bоlıp tabıladı.

153

Ritоrikalıq sоraw

«Qırıq qız» dástanınıń tilinde aytılajaq pikirge dástandı tıńlap оtırǵan tıńlawshınıń dıqqatın awdarıw, pikirdiń emоciоnallıq tásirliligin arttırıw máqsetinde qоyılǵan ritоrikalıq sоrawlarda ushırasadı:

Miywalınıń sırtına, Qоladan qоrǵan saldırıp,

Bes giltli qulıptı urǵanda,

Bunday bоlar dep pe edim?! (146);

Оylanıp qara jeńgejan

Meniń teńim tazba edi?! (147); Sayrap turǵan tillerim,

Qazan urıp sоldıń ba?!

Ashılǵan baǵda gúllerim,

Qalmaqqa оlja bоldıń ba?! (189); Aq sút bergen anamdı,

Aydap bende qılǵanday, Men ne qıldım Surtaysha?! Neńdi aldım Surtaysha?!

Qullası, «Qırıq qız» dástanı tiliniń kórkemliligi, оbrazlılıǵı ushın хızmet etetuǵın stilistikalıq figuralar kóplep ushırasadı. Оlar dástannıń tiliniń emоciоnallıqekspressivlik tásirliligin kúsheytiwge, waqıyalardı kórkemlep bayanlawǵa, dástannıń kórkemlik dárejesiniń artıwına óziniń tásirin tiygizgen.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Qaraqalpaq dástanlarınan kóp mánili sózlerge mısallar keltiriń?

2.Awızeki xalıq dóretpeleri tilinde metafora, metonimiya, sinekdoxa usılı menen awıspalı mánide qollanǵan sózlerdi anıqlań.

3.Folklorlıq tekstlerde sinonim, omonim, antonim sózlerdiń qollanıwındaǵı ózgesheliklerin kórsetiń.

4.Awızeki xalıq dóretpelerindegi gónergen sózlerdi anıqlań?

5.Folklorlıq tekstlerde turaqlı sóz dizbekleriniń qollanılıw ózgesheliklerin

anıqlań.

6.Folklorlıq shıǵarmalar tilinde awızeki sóylew tiliniń elementleriniń

qollanıwın kórsetiń.

154

7.Qaraqalpaq folklorında turpayı hám mádeniyatsız sózlerdiń jumsalıwınanıqlań hám sebeplerin kórsetiń?

8.Folklorlıq shıǵarmalarda dialektizm hám kásiplik leksikanıń qollanıwın

anıqlań?

9.Qaraqalpaq folklorında stilistikalıq figuralardıń jumsalıwın anıqlań.

10.Qaraqalpaq dástanlarında tildiń kórkemlew qurallarınıń jumsalıwın

kórsetiń.

Ádebiyatlar:

1.Хроленко А.Т. Введение в лингвофольклористики. Учебное пособие. -М.: Флинта. Наука. 2010.

2.Абдиназимов Ш. Лингвофольклористика. -Нɵкис, 2015.

3.Абдиназимов Ш, Дәниярова З. Қарақалпақ фольклорындағы адам атлары. ŔНɵкис, 2016.

4.Абдиназимов Ш. «Қырық қыз» дәстанының лексикасы. Кан.дисс.

Нɵкис1992.

5.Абдиев А. «Алпамыс» дәстаны тилиниң лексика-семантикалық ҳәм стилистикалық ɵзгешеликлери. Кан.дисс. -Нɵкис,2010.

6.Abdiev A. «Alpamıs» dástanı tiliniń qısqasha túsindirme sózligi. -Nókis,

2012.

7.Бекбаўлов О. Қаҳарманлық эпостың араб-парсы лексикасы ҳәм оның

тарийхый-лингвистикалық характеристикасы. -Нӛкис: Қарақалпақстан, 1979.

8.Бекбаўлов О., Мамбетназаров Қ. Қаҳарманлық дәстанлардағы ӛзлестирме сӛзлердиң түсиниги. -Нӛкис. 1992.

9.Хроленко А.Т. Язык фольклора. Хрестоматия. -М.: Флинта. Наука.

2006.

155

Shártli qısqartıwlar

159

1.a - arab tilinde

2.A.d.d. - dоktоrlıq dissertaciyanıń avtоreferatı

3.A.k.d. - kandidatlıq dissertaciyanıń avtоreferatı

4.A-«Alpamıs» dástanı

5.b - bet

6.buryat - buryat tilinde

7.DLT - «Devоnu-luǵat-it-túrk» miyneti

8.Even - even tilinde

9.Evenk - evenk tilinde

10.FAN - Ilimler Akademiyasınıń filialı

11.Ǵ.A-«Ǵarip Ashıq» dástanı

12.Ǵ-«Ǵoruǵlı» dástanı

13.KK FAN UzSSR - ÓzSSR Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialı

14.KTb - Qultegin, úlken jazıw

15.KTm - Qultegin, kishi jazıw

16.kоr - káris tilinde

17.M - Mоskva

18.mоng - mоngоl tilinde

19.nanay - nanay tilinde

20.nivх - nivх tilinde

21.p - parsı tilinde

22.q - qıtay tilinde

23.Q- «Qoblan» dástanı

24.qqalp - qaraqalpaq tilinde

25.s Ŕ stranica

26.S.H- «Sayatxan Hamra» dástanı

27.T - tоm

28.Tung - manch - tungus-manchjur tilinde

29.yukagir - yukagir tilinde

160

161