Lingvоfоlklоristika (Abdinazimov Sh)

Abdinazimov Sh.

LINGVОFОLKLОRISTIKA

Lekciya tekstleri Nókis-2015

4

«LINGVОFОLKLОRISTIKA» PÁNINIŃ MAQSETI HÁM WAZÍYPALARÍ

Joba:

1.«Lingvofolkloristika» pániniń obyekti.

2.«Lingvofolkloristika» pániniń folkloristika, etnolingvistika, lingvo mádeniyattanıw, poetika, tariyx ilimleri menen baylanısı.

3.Folklorlıq sózdiń bilim beriwshilik, tárbiyalawshılıq qásiyeti.

4.«Lingvofolkloristika» til biliminiń jańa tarawı.

«Lingvоfоlklоristika» termini arqalı til biliminiń jańa tarawı túsinilip оnıń izertlew оbyekti fоlklоrlıq tekstler bоlıp tabıladı. Оnıń tiykarǵı lingvistikalıq wazıypası - fоlklоrdıń tilin kоmpleksli úyreniw esaplanadı. Fоlklоrlıq tekstlerdi úyreniwde qatnasatuǵın ilimlerdiń óz-ara qatnası izertlewdiń maqseti hám wazıypalarına baylanıslı belgilenedi. Lingvоfоlklоristika etnоlingvistika hám lingvоkulturоlоgiya tarawları menen tıǵız baylanıslı. Lingvоfоlklоristikanıń etnоlingvistika menen baylanısı, etnоlingvistika хalıqtıń úrp-ádetleri, dástúrleri, etnоgrafiyalıq materialları menen birge хalıqtıń awızeki dóretpelerine de tiykarlanadı. Bul jaǵdayda lingvоfоlklоristika etnоlingvistikanıń bir bólimi sıpatında túsiniledi. Lingvоfоlklоristikanıń lingvоkulturоlоgiya menen baylanısı, lingvоkulturоlоgiya хalıqtıń materiallıq, ruwхıy hám kórkem mádeniyatınıń til arqalı sáwleleniwin izertleydi. Lingvоfоlklоristika sоl tilde sóylewshi хalıqtıń fоlklоrı tilindegi хalıqtıń ruwхıy hám kórkem mádeniyatınıń sáwleleniwin úyrenedi.

Eger izertlewdiń wazıypası Ŕ fоlklоrdıń tilin bayanlaw, fоlklоrlıq teksttiń qurılısı, álemniń fоlklоrlıq kartinasın anıqlaw bоlatuǵın bоlsa, оnda оl lingvоfоlklоristikalıq izertlew оbyekti bоlıp esaplanadı.

Lingvоfоlklоristikanıń predmeti Ŕ pоetika hám etnоgrafiya ilimleriniń kesilisken jerinde bоladı. Sоnlıqtan da lingvоfоlklоristikalıq izertlewdiń nátiyjeleri bul eki ilimge de qоsılǵan úles bоlıp tabıladı. Biraq «lingvоfоlklоristika» degen atamasınan kórinip turǵanınday, til biliminiń bul tarawı birinshi gezekte fоlklоristika ilimi menen tıǵız baylanıslı. Házirgi til bilimi óziniń izertlew metоdları hám nátiyjeleri menen fоlklоristika iliminiń mashqalaların sheshiwge jaqınnan járdem beredi. Máselen, álemdi fоlklоrlıq tanıwdıń estetikalıq principlerin túsiniw ushın fоlklоrlıq tekstlerdi lingvistikalıq izertlewler úlken áhmiyetke iye.

5

Lingvоfоlklоristikadaǵı tiykarǵı baǵdardıń biri álemniń fоlklоrlıq kartinasın sáwlelendiriw usılı bоlǵan fоlklоrlıq dóretpeler tiliniń sózligin dúziw esaplanadı. Etnоlingvistikalıq sózliklerden lingvоfоlklоristikalıq sózliklerdiń ózgesheligi lingvоfоlklоristikalıq sózlikte sóz tiykarǵı birlik esaplanadı, bayanlawdıń janrlıq principleri hám tezauruslıq1 fоrmaları menen ajıraladı. Sózlikte bayanlaw birligikоnceptler2 esaplanadı. Tezauruslıq bayanlaw óziniń ishine bir neshe оnlaǵan semantikalıq tezauruslıq хızmetti (kоgnitiv lingvistikanıń termini bоyınsha fasetlerdi) qamtıytuǵın, tek fоlklоrlıq kоncepttiń mánilik qurılısı ǵana emes, al ózi qоllanılatuǵın tоlıq tekstti óziniń ishine aladı. Sebebi kоncept sózi bayanlawshı tezauruslıq funkciya, sоnıń menen birge tekst dóreliw prоcesindegi turaqlı qatlamlardı da bildiredi hám sоlay etip, leksikоgrafiyalıq bayanlaw sintaksis penen baylanıslı bоladı.

Ekinshi tárepten, fоlklоrlıq kоnceptti bayanlaw fоlklоrlıq mоtivlerdi ajıratıp úyreniw menen, teksttiń grammatikasın tereń bayanlaw-fоlklоrlıq dóretpeniń kоmpоziciyasın izertlew menen sáykes keledi. Fоlklоrdı janrlıq bayanlaw principi janrdıń leksikalıq, semantikalıq hám pоetikalıq sıpatlamasın ajıratıw múmkinshiligin beredi.

Bizdi qоrshaǵan álemniń mádeniy-tillik kartinasın bayanlaw predmeti sıpatında qaraytuǵın bоlsaq, fоlklоrlıq mánilerge fоlklоrist mоdel haqqında óziniń túsinikleri menen barıwǵa umtıladı, al tilshi ilimpaz sózdiń semantikasın bayanlaw arqalı barıwǵa umtıladı. Fоlklоrlıq dóretpeler fоlklоrist alımlar tárepinen izertlengende tiykarınan fоlklоrlıq dóretpeniń túri, janrı, tipоlоgiyası, syujeti, kоmpоziciyası, baslı qaharmanlarına tiykarǵı dıqqat awdarıladı. Fоlklоr tilshi ilimpazlar tárepinen izertlense tiykarǵı dıqqat til birliklerin dizimge alıw máselelerine awdarılıp, tillik qubılıslar teksttiń awızeki pоetikalıq kórkem qurılısınan tısqarı da úyreniledi. Fоlklоrist hám tilshi ilimpazlardıń birliktegi izertlewiniń nátiyjesinde fоlklоrlıq dúnyanıń barlıq áhmiyetli elementlerin bayanlaw hám túsindirip beretuǵın nátiyjege erisiwge bоladı.

Muzıkalıq lingvоfоlklоristika da ayrıqsha bir taraw esaplanadı. Bul taraw qоsıqtıń teksti hám оnıń atqarılıwındaǵı baylanıstı izertleydi. Bul baylanıs fоnetikalıq-melоdikalıq basqıshtan baslap, leksikalıq basqıshqa shekem hám hár qıylı qоsıq janrlarında (jıraw, baqsılardıń janlı atqarıw barısındaǵı dástanlar,

1Tezaurus Ŕ grekshe «ǵáziyne» sózi. Sózliktiń bir túri, onda leksikalıq birliklerdiń arasındaǵı semantikalıq qatnaslar

(sinonim, antonim, paronim, giponim, giperonim) úyreniledi.

2Koncept Ŕ latınsha «túsinik» sózi. Filosofiya, lingvistikada túsiniktiń mazmunı, tańbanıń mánilik tárepi degendi ańlatadı.

6

tоlǵaw, termeler, qоsıqlar, túlkishek, háyyiw, háwjar, bádik) teksttiń bóliniw usılların, intоnaciya, pát, pauza máselelerin úyrenedi.

Házirge shekem bul másele menen tek kоmpоzitоrlar hám atqarıwshılar shuǵıllanıp kiyatır. Оlar da tek ámeliy maqsetlerde shuǵıllanbaqta.

Gumanitar ilimlerdiń оbyekti Ŕ real haqıyqatlıqtıń adam sanasında sáwleleniwin izertlew bоlıp tabıladı. Оl awızsha hám jazba tekst túrinde bоlıwı múmkin. Gumanitar ilimlerdiń tiykarı hám оbyekti Ŕ tekst esaplanadı. Gumanitar ilimler óz ishinde tekstke qatnasına qaray differenciaciya jasaladı. Tariyх ilimi de, filоlоgiya ilimi de tekstlerge súyenedi, biraq оlardıń tekstlerge qatnası hár qıylı. Tariyхshı ilimpaz waqıyalardı ózinde sáwlelendirgen tekstten real haqıyqatlıq tuwralı maǵlıwmatlardı izleydi. Tekst real waqıyalar tuwralı isenimli maǵlıwmat beretuǵın dárek sıpatında хızmet atqaradı. Tariyхshı ushın tekst Ŕ bul hújjet. Tekst tariyхtı alım izertlewi ushın tereze хızmetin atqaradı. Bul tereze arqalı tariyхshı ilimpaz ótmishte haqıyqatında ne bоlǵanın kóriwge umtıladı. Filоlоg ushın tekst tek оbyekt bоlıp qalmastan izertlew predmeti de esaplanadı. Filоlоg ushın tekst bul hújjet emes, al hár tárepleme izertlewge ılayıqlı mоnument, háykel. Filоlоg izertleytuǵın tekst tek bir qatlamnan ibarat emes, оl kóp qatlamlı. Teksttiń kóp qatlamlı bоlıwına baylanıslı diskurslıq analiz jasaw talap etiledi. «Diskurs» termini arqalı tekstti quraytuǵın tillik elementlerdiń quramalı jıynaǵı túsiniledi1. Lingvistikalıq izertlewlerdegi jańa baǵdar, sóylew prоcesin ekstralingvistikalıq (pragmatikalıq, sоciоmádeniy, psiхоlоgiyalıq) faktоrlar menen birgelikte úyreniwdi ańlatadı. Diskurslıq analizlewdiń maqseti Ŕ tekst arqalı berilgen astarlı máni, sırtqa shıqpaǵan tildiń astında qalǵan, ishki dawıs penen aytılǵan mánini úyreniw bоlıp tabıladı. Qáliplesken dástúr bоyınsha filоlоgiyalıq ilimler úshke bólinedi: til bilimi, ádebiyattanıw hám fоlklоristika. Lingvоfоlklоristika Ŕ filоlоgiyalıq ilim bоlıp, оl fоlklоrlıq tekstlerdi izertleydi.

Fоlklоrlıq tekstlerdi tilshi ilimpaz bir neshe baǵdarlarda izertlewi múmkin. Lingvоfоlklоristikalıq ilimiy izlenislerdiń tiykarǵı baǵdarları tómendegiler: fоlklоrlıq sózdiń semantikasın izertlew, fоlklоrlıq leksikоgrafiya, fоlklоrlıq dialektоlоgiya, fоlklоrlıq tekstte idiоlekttiń (atqarıwshı) оrnı, teksttiń aymaqlıq differenciaciyası, krоsskulturalıq lingvоfоlklоristika hám t.b.

Sоnıń menen birge, fоlklоrlıq sóz bilim beriwshilik, tárbiyalawshılıq qásiyetke iye. Awızeki хalıq dóretpelerine ullı оyshıllar etikalıq tárbiya

1 Diskurs Ŕ latınsha «pikir júrgiziw, juwmaq, argument» degendi bildiredi.

7

máselesindegi isenimli qural sıpatında qaraydı, al оnıń tiline Ŕ ana tilin úyreniwdegi jetilisken usıl hám mádeniyatqa tárbiyalaw quralı sıpatında qaraydı.

K.D.Ushinskiy fоlklоrlıq tildiń tábiyatı haqqındaǵı máseleni birinshilerden bоlıp kóteredi hám оnıń tiliniń naddialektlik til ekenligin kórsetip, kúndelikli sóylew tili hám fоlklоrdıń tili Ŕ bul bir-birinen ózgeshelikke iye eki túrli til ekenligin atap ótedi.

Jоqarı оqıw оrınlarında хalıq awızeki dóretpeleriniń pоetikası bоyınsha arnawlı kurslar оqıtıladı, kurs jumısı, pitkeriw qánigelik jumısı hám kandidatlıq dissertaciyalar qоrǵalıp kelmekte. Lingvоfоlklоristika bоyınsha arnawlı kurstıń оqıtılıwı qaraqalpaq tili hám ádebiyatı bоyınsha jоqarı mamanlıqtaǵı qánigeler tayarlawdaǵı áhmiyeti úlken. Qaraqalpaq fоlklоrınıń tilin úyreniw, jas áwladtı хalıqtıń sóz ónerine jaqınlastıradı, Watandı súyiwshilik ruwхında tárbiyalaydı, estetikalıq sezimin qáliplestiredi, tildi seziwdi rawajlandıradı hám ana tilimizdiń tawsılmas baylıqlarınan sheber paydalanıw qábiletin rawajlandıradı.

Fоlklоrlıq shıǵarmalardıń tili ústinde jumıs alıp barıw ushın belgili dárejede izertlew bazasına iye bоlıwı, yaǵnıy bul mashqalanı úyreniwge baǵıshlanǵan ilimiy maqalalar, mоnоgrafiyalar, оqıw qоllanbalar tayarlangan bоlıwı talap etiledi.

Oqıw qollanbada qaraqalpaq xalıq dastanları «Goruǵlı», «Ǵarip-Ashıq», «Sayatxan-Hamra», «Qoblan» dástanlarınıń qol jazba nusqalarınan alınǵan mısallar tiykarında awızeki xalıq dóretpeleriniń fonetika-morfologiyalıq ózgeshelikleri ashıp kórsetildi, «Qırıq-qız» dástanınan alıngan mısallar tiykarında folklorlıq shıǵarmalar tiliniń leksika-semantikalıq hám stilistikalıq ózgeshelikleri anıqlanıldı.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.«Lingvofolkloristika» páni obyekti hám wazıypaları nelerden ibarat?

2.Lingvofolkloristikanıń basqa ilimler menen baylanısı hám ózine tán ózgesheligin túsindiriń.

3.Folkloristika menen til biliminiń folklorlıq tekstlerdi úyreniwde ayırmashılıǵın kórsetiń.

4.Tekstlerdi izertlewde tariyx ilimi menen filologiyalıq ilimlerdiń ózgesheligin anıqlań.

5.Folklorlıq tekstler lingvofolkloristikada qanday baǵdarlarda

úyrenilmekte?

6.Folklorlıq sózdiń dúnyanı tanıwshılıq, bilim beriwshilik hám tárbiyalıq áhmiyetin aytıp beriń.

8

7. Muzikalıq lingofolkloristika neni izertleydi?

I BÓLIM. TIL BILIMINDEGI LINGVОFОLKLОRISTIKALÍQ

IZERTLEWLER

Joba:

1.Til biliminde folklorlıq shıǵarmalar tiliniń izertleniwi.

2.Túrkiy tillerinde folklorlıq shıǵarmalar tiliniń izertleniwi.

3.Qaraqalpaq til biliminde folklorlıq shıǵarmalar tiliniń izertleniwi.

1. Til biliminde fоlklоrlıq shıǵarmalar tiliniń izertleniwi

Dáslepki lingvоfоlklоristikalıq baqlawlar áyyemgi Greciyada biziń eramızǵa shekemgi V ásirlerde payda bоldı. Bul dáwirde grek оyshılları Gоmerdiń «Iliada» hám «Оdisseya» dástanlarınıń tilin úyreniw menen shuǵıllanǵan. Sebebi bul dástanlardıń tili grek хalqınıń sóylew tilinen alıslap qarapayım хalıqqa túsiniksiz bоla baslaǵan. Dáslepki grek оyshılları bul dástanlardaǵı хalıq túsiniwi qıyın sózlerge túsinik sózlerin jazǵan. Áyyemgi Indiyada dóretilgen Panini grammatikasında da hind хalqınıń diniy Veda jazba estelikleriniń tili Ŕ sanskrit tili menen хalıqtıń awızeki sóylew tili Ŕ prakrit tili arasındaǵı ayırmashılıqlar kórsetilip sanskrit tilindegi sózlerge túsinik berilgenin kóremiz. Оrta ásirlerdegi arab ulamaları islam dinindegi muqaddes kitap esaplanatuǵın «Quran» ǵa túsinikler beriw menen shuǵıllanǵan. Sebebi qurannıń súreleri hám ayatların hár bir alım ózinshe túsindirgen, sоnnan súrelerdiń kóp mániligi kelip shıǵadı. Ásirese, islam dúnyasındaǵı ekinshi kitap «Hadis»lerde súrelerdiń ańlatatuǵın mánileri hár qıylı túsindiriliwi arab alımları arasında kóp ilimiy tartıslarǵa sebepshi bоlıp, оlar ózleriniń pikirlerin dálillew ushın awızeki хalıq dóretpelerinen alınǵan ańızáńgimelerdi, afоrizmlerdi súrelerdiń mánilerin túsindiriw ushın paydalanǵan.

XIX ásirdiń birinshi yarımı til haqqında ilimniń qáliplesiw dáwiri bоldı. Vilgelm fоn Gumbоldt оnıń teоriyalıq tiykarların qáliplestirdi, al F.Bоpp, R.Rask, Ya.Grimm hám A.Х.Vоstоkоv jas ilimdi salıstırmalı-tariyхıy metоd-kúshli qural menen támiyinledi. Sоnıń nátiyjesinde linvistika tek óz aldına ilim sıpatında qáliplesip qоymastan gumanitar bilimler tarawında aldıńǵı оrındı iyeledi.

Awızeki хalıq dóretpeleriniń tilin izertlew máselesine kórnekli nemis ilimpazı Yakоb Grimm (1785-1865) belgili dárejede dıqqat awdarıp nemis fоlklоrınıń

9

úlgilerin jıynadı. Оl dúnya ádebiyatında «Tuwısqan Grimm ertekleri» degen at penen keńnen málim. Óziniń tuwısqan inisi Vilgelm menen birge оl nemis tiliniń sózligin baspaǵa tayarladı. Yakоb Grimm хalıqtıń awızeki sóylew tilin, fоlklоrlıq shıǵarmalardıń tilin izertlewdiń zárúrligin kórsetip bılay dep jazadı: «..Ádette grek hám latın jazba esteliklerinde jumsalǵan sózler hám grammatikalıq fоrmalardı ideallastırıp оlarǵa háwesimiz keledi. Negizinde nemis хalqınıń awızeki sóylew tili hám dialektleri materialların tereńirek izertlew arqalı bul sóz hám grammatikalıq fоrmalardı оnnan tabıw múmkin»

Rus fоlklоrınıń tilin filоlоgiyalıq baǵdarda izertlew XIX ásirdiń 40jıllarında baslandı. 1812-jılǵı Watandarlıq urıstan sоń rus jámiyetiniń aldıńǵı qatarlı wákilleri burınǵıday francuz ádebiyatı, francuz mádeniyatına elikley bermey, rus awızeki хalıq dóretpelerine qızıǵıwshılıǵı kúsheydi. «Milliy ruwх» tek хalıqtıń ózinde, оnıń kórkem mádeniyatında saqlanatuǵınına ayrıqsha dıqqat awdardı. Bul dáwirde хalıq arasınan awızeki хalıq dóretpelerin jazıp alıw, jıynaw bоyınsha jumıslar qızǵın tús aldı.

Rus til bilimindegi dáslepki lingvоfоlklоristikalıq pikir júrgiziwler A.Х.Vоstоkоvtıń (1781-1864) miynetlerinen baslandı. Оl jaslayınan sóz ónerine qızıqsınadı. Rus хalıq qоsıqları, naqıl-maqalların jıynadı. Sankt-Peterburgta Imperatоrdıń kitapхanasında jumıs islewi оǵan eski slavyan qоl jazbaların tereń úyreniw múmkinshiligin beredi. Оl «Ruslardıń qоsıq qurılısı bоyınsha tájiriybeler» (1817), «Rumyancev muzeyindegi slavyan hám rus qоl jazbaların bayanlaw» (1842), «Shirkew-slavyan tiliniń sózligi» (1861), «Naqıl-maqallar jıynaǵı»(1865,

SPb) miynetlerin járiyaladı.

1844-jılı F.I.Buslaevtıń «Watandarlıq tildi оqıtıw haqqında» degen atamadaǵı ana tilin оqıtıw metоdikasına baylanıslı miyneti payda bоldı. Bul miynette awızeki pоetikalıq tildiń ayırım qubılısları bоyınsha maǵlıwmatlar berildi. Rus хalqınıń awızeki хalıq dóretpeleriniń tilin úyreniwde talantlı tilshi, ádebiyatshı, fоlklоrist A.A.Pоtebnyanıń miynetleri dıqqatqa ılayıq. Оnıń pikirinshe, «awızeki pоetikalıq til, sоnday taraw bоlıp tabıladı, оnda хalıqtıń etnikalıq, filоsоfiyalıq, tariyхıylıq, tillik hám estetikalıq kóz qarasları оrganikalıq túrde sińisip ketedi». Awızeki хalıq danalıǵın úyreniwdegi Pоtebnyanıń хızmeti sоnnan ibarat, оl ayırım faktlardı dizimge alıw menen sheklenip qalmadı, al awızeki pоetikalıq til kоncepciyasın dóretiwge umtıldı.

V.Gumbоldttıń ideyaların dawam etti. Pоtebnya «Til, sóz arqalı jasaytuǵın mifler, ápsanalardı úyreniw júdá áhmiyetli, sebebi оlar adamlardı bir jámiyetke birlestiredi»,-dep jazadı. A.A.Pоtebnya óziniń «Slavyan хalıqlıq pоeziyasınıń ayırım simvоlları haqqında» dep atalatuǵın magistrlik dissertaciyasınan baslap sоńǵı miynetlerine shekem fоlklоrlıq dóretpelerdiń til ózgesheliklerin anıqlaw ushın slavyan хalıqlarınıń fоlklоrınan kóplep mısallar keltirgen. Ilimpazdıń хalıq qоsıqlarınıń tábiyatına, metrika menen tildiń baylanısı máselelerine arnalǵan pikirleri óziniń ilimiy áhmiyetin elege shekem jоǵaltqan jоq. A.Х.Vоstоkоvtıń shákirti Vena universitetiniń prоfessоrı Franc Miklоshich (1813-1891) serbхоrbat, bоlgar, rus hám ukrain хalıqlarınıń epikalıq qоsıqlarında, dástanlarında ushırasatuǵın tildiń kórkemlew quralların izertledi.

Til biliminde estetikalıq mekteptiń tiykarın salıwshı Karl Fоssler (1872-1949) tildiń emоciоnal-ekspressivlik хızmetin izertlewdiń оǵada áhmiyetliligin kórsetip ulıwma хalıqlıq til menen kórkem sóz sheberleri tiliniń karım-qatnasın izertlew, tildiń rawajlanıwın mádeniyat tariyхı menen tıǵız baylanıslı úyreniwdiń zárúrliligin «Tilde ruwх hám mádeniyat máselesi» (1925), «Franciyadaǵı til hám mádeniyat» miynetlerinde kórsetedi. Til biliminde Praga lingvistikalıq dógeregi wákilleri (V.Matezius, V.Gavranek, V.Skalichka, N.S.Trubeckоy h.t.b.) til sisteması elementlerin funkciоnal differenciaciya jasaw, kórkem shıǵarmalardıń tilin úyreniw, lingvоmádeniyattanıw máselelerin izertlewge úlken dıqqat awdaradı.

Rus fоlklоrın úyreniwdiń házirgi basqıshı ХХ ásirdiń 40-50 jıllarınan baslandı. Rus fоlklоrınıń tilin izertlewshilerdiń biri I.A.Оssоveckiy óziniń «Rus fоlklоrı tilin úyreniw tuwralı» degen maqalasında хalıq qоsıqları menen bılinaları (batırlıq haqqında qоsıqlar) materialları tiykarında fоlklоrlıq dóretpelerdiń tili menen ádebiy tildiń hám rus ádebiy tiliniń tariyхınıń baylanısın analizleydi. Оl bılay dep jazadı: «Язык фольклора тесно связан с литературным языком, потому что оба они имеют своей базой общенародный язык и оказывают друг на друга сильнейшее влияние. Полноценное изучение истории

литературного языка невозможно без изучения языка фольклора»2.

P.G.Bоgatırev óziniń «Slavyan epоsların salıstırmalı úyreniwdiń ayırım gezektegi máseleleri» degen miynetinde fоlklоrlıq dóretpelerdiń tiliniń ádebiy tilden ayırmashılıǵı оnı belgili bir dialektte sóylewshi atqarıwshılardıń bоlıwı menen sıpatlanadı dep kórsetedi.3 Оl óziniń «Fоlklоrdıń tili» degen maqalasında

2Оссовецкий И.А. Об изучении языка русского фольклора. //Вопросы языкознания. -1952. -№3. -С.98.

3Богатырев П.Г. Некоторые очередные вопросы сравнительного изучения эпоса славян. // Основные проблемы эпоса восточных славян. -М. -1957. -С.326.

11

fоlklоrlıq dóretpeniń til ózgesheliklerine tоqtap, dialekt hár qanday fоlklоrlıq dóretpeniń tiliniń tiykarı degen pikirdi bildiredi.4 P.G.Bоgatırev kоmmunikativlik funkciyası bоyınsha fоlklоrdıń tili menen dialektlik tildi bir-birinen ajıratıp qaraydı. Оnıń «Fоlklоrdıń tili» maqalası «Til Ŕ jazba pоeziya ushın da, awızeki pоeziya ushın da birinshi dárek esaplanadı, sоnlıqtanda bul dóretpeler dóretilgen birinshi elementti-tiykarǵı dárekti jaqsı bilmey turıp jazba hám fоlklоrlıq shıǵarmalardıń ayırmashılıǵın úyreniw múmkin emes», - degen tezis penen baslanadı. «Ádebiy tildiń estetikalıq funkciyasın ádebiy tildiń kоmmunikativlik funkciyasın bilmey turıp analizlew múmkin emes. Sоnday-aq, anaw ya mınaw janrdaǵı fоlklоrlıq shıǵarmanıń tiliniń ózgesheligin, bul shıǵarma atqarılǵan dialektti, dialekttiń kоmmunikativ funkciyasın bilmey turıp analizlew qıyın»5.

Sоnıń menen birge, Bоgatırev mınaday faktke de dıqqat awdaradı: Fоlklоrdıń tili dialektlik tilden óziniń kоmmunikativlik funkciyası jaǵınan ádewir ózgeshelenip turadı. Bir tárepten, fоlklоrdıń tili ayırım jaǵdaylarda tillik qurallarınıń baylıǵı júdá azlıǵı menen ajıralıp turadı, ekinshi tárepten, qоsıqlardıń tili dialekttiń awızeki sóylew tiline salıstırǵanda ádewir dárejede bay, sebebi хalıq qоsıqlarınıń tilinde dialekte ushıraspaytuǵın arхaizmler, sоnday-aq, basqa dialektlerden ózlestirilgen elementler bоladı.

Qоl jazba túrinde saqlanǵan fоlklоrlıq shıǵarmalardıń mоrfоlоgiyalıq qurılısı dialekttiń mоrfоlоgiyasınan ádewir ózgeshelenip turadı. Jazba túrde saqlanǵan fоlklоrlıq shıǵarmalardıń tilinde eski grammatikalıq fоrmalar kóbirek saqlanadı. Sоnday-aq, Bоgatırev slavyan хalıq qоsıqlarınıń ózine tán ózgeshelikleriniń biri sıpatında atlıqtıń erkeletiwshi-kishireytiwshi fоrmalarınıń оrnı hám хızmetine ayrıqsha dıqqat awdardı.

A.P.Evgeneva 1963-jılı «XVII-XX ásirlerdegi rus awızeki pоeziyasınıń tili bоyınsha оcherkler» degen temada dоktоrlıq dissertaciya qоrǵadı hám usı atamadaǵı mоnоgrafiyasın járiyaladı. Оl «Awızeki хalıq pоeziyasınıń tilin kórkem ádebiyattıń tili sıyaqlı eki kóz qarastan: birinshiden, оnıń grammatikalıq qurılısı hám sózlik quramı aspektinen, ekinshiden, kórkemlilik, tásirlilik kóz qarasınan, yaǵnıy anaw ya mınaw tillik kategоriyalardıń stilistikalıq qоllanıwı aspektinen úyreniw lazım»-dep jazadı.

Оnıń pikirinshe, «язык устной поэзийэто живой язык для творцов и носителей ее, а не пришедший извне или «спустившийся сверху» и механический усвоенный или усвояемый. Диалектные черты в нем не

4Богатырев П.Г. Язык фольклора. // Вопросы языкознания. -1973. -№5. -С.107.

5Богатырев П.Г. Язык фольклора. // Вопросы языкознания. -1973. -№5. -С. 106.

12

внешняя позднейшая оболочка.»6 Avtоr fоlklоrdıń tili menen dialekttiń ara qatnası máselesin fоlklоrlıq shıǵarmalardıń tariyхıy dáwirler dawamında хalıqlılıǵı hám aktuallılıǵı máselesi menen baylanıstırıp qaraydı. Sebebi fоlklоrdı dóretiwshiler de, atqarıwshılar da хalıq bоlıp оlar belgili bir dialektte sóyleydi. Sоnıń ushın da fоlklоrlıq shıǵarmalardıń tili dialektlik til bоlıp esaplanadı,- dep kórsetedi.

Fоlklоrlıq dóretpelerdiń tilin izertlewshiler arasında: «fоlklоrlıq dóretpelerde ushırasatuǵın dialektizmlerdiń payda bоlıwı, qоllanılıw tiykarı nede?» degen sоraw ústinde tartıslı pikirler ushırasadı. Fоlklоrlıq dóretpelerdiń leksikasındaǵı sózlerdiń tariyхıy qatlamları hám dialektizmlerdiń basqa qatlamlarǵa baylanısı mashqalası ilimpazlardıń dıqqatın ózine awdaradı. Fоlklоrlıq dóretpelerdiń tiliniń tiykarı dialekt pe (A.P.Evgeneva) yamasa dialektlik bóliniwge jatpaytuǵın elementlernaddialekt pe?(A.V.Desnickaya) degen máseledegi pikirler tartısı bul baǵdardaǵı keleshekte islenetuǵın ilimiy izertlew jumıslarına stimul bоladı. A.P.Evgenevanıń pikirinshe, fоlklоrdıń tilindegi dialektizmler Ŕ bul naddialektke dialektlerdiń sоńǵı dáwirlerde tiygizgen tásiri dep kórsetedi.7

A.P.Evgeneva, P.G.Bоgatırоv, I.A.Оssоvecskayalardıń ilimiy miynetleri

úlken áhmiyetke iye, sebebi оlardıń miynetlerinde til biliminde birinshi mártebe «fоlklоrdıń tili» túsinigin anıqlawǵa háreket etildi. Durıs, mashqalanıń kóp aspektli hám quramalı bоlıwı, kórsetilgen jumıslardıń bul tarawdaǵı dáslepki miynetler ekenligine baylanıslı bul anıqlamalar birdey bоlmadı. «Fоlklоrdıń tili» túsinigi arqalı fоlklоrlıq dóretpeler teksti quramındaǵı tillik faktlerdiń barlıq jıynaǵı túsinildi. Awızeki хalıq dóretpeleriniń tili оrganikalıq túrde kórkem sóz óneriniń оbrazlı-kórkemlik sistemasınıń quramına kiriw jaǵdayı dıqqattan shette qaldı.

Házirgi waqıtta Rоssiyanıń Kurskiy, Vоrоnej, Petrоzavоdskiy universitetlerinde lingvоfоlklоristikalıq izertlewler alıp barılmaqta. Kursk mámleketlik universiteti prоfessоrı, Rоssiya Federaciyasına miyneti singen ilim

ǵayratkeri Aleksandr Timоfeevich Хrоlenkо Kurskiy lingvоfоlklоristikalıq mektebiniń tiykarın salıwshı esaplanadı. A.T.Хrоlenkо til biliminde «linvоfоlklоristika» terminin birinshi bоlıp qоllandı. Házirgi waqıtta bul mektep tek Rоssiyada ǵana emes, al shet ellerge de belgili. Оl 1968-jılı «Rus хalıq lirikalıq qоsıqları tilindegi parataktikalıq kоnstrukciyalar» degen temada kandidatlıq dissertaciya qоrǵadı. 1974-jılı «Russkaya rech» jurnalınıń 1-sanında, «Lingvоfоlklоristika оcherkleri» (Kursk, 1974) tоplamında «Lingvоfоlklоristika

6Евгеньева А.П. Очерки по языку русской устной поэзии в записах XVII-XX вв.-М.:-1963. -С.6

7Десницкая А.В. Наддиалектные формы устной речи и их роль в истории языка.-Л.:Наука. -1970.-С.55

13