Ádebiyattanıw teoriyası (Járimbetov Q. Saǵıydullaeva J)

Lirikada epikalıq formadaǵı syujetler bolmaydı. Lirikada ushırasatuǵın kishigirim syujetler ishki sezimlerdi oyatıw ushın, olarǵa túrtki bolıw ushın, olardı tısqa shıǵarıw ushın paydalanıladı.

Mısalı, Ájiniyazdıń «Bir janan» qosıǵında qısqa ǵana syujet bar. Lirikalıq qaharman uyqıda jatırǵanda tún ortasında namálim bir gñzzal onıń kñzine kñrinip, jilwa-naz benen onı oyatadı, oǵan shiyrin-sheker sñzler aytıp kñzden ǵayıp boladı. Lirikalıq qaharman

aqıl-huwshın joǵaltıp, ñzinen ketedi. Bul kishkene ǵana syujet lirikalıq qaharmanda sezimler dizbegin oyatadı, onda ıshqımuhabbat sezimleri oyanadı. Bul onıń namálim janandı ápsanawiy

gñzzalarǵa teńep, onıń sulıw portretin súwretlegeninen kñrinedi.

Demek, bul qosıqtaǵı keltirilgen kishkene waqıya epikalıq syujet sıpatında áhmiyetli emes, al ol lirikalıq qaharmanda ishki sezimlerdi, ruwxıy keshirmelerdi oyatıw ushın áhmiyetli.

Lirikalıq shıǵarmalardı estetikalıq qásiyetlerine, yaǵnıy hár qıylı sezimlerdi, ruwxıy keshirmelerdi beriw jaǵdaylarına qaray, sáwlelendirgen temasına, mazmunına qaray shártli túrde hár qıylı toparlarǵa bñlip júr. Lirikanı jiklewdiń keń tarqalǵan hám kñbirek moyınlanǵan usılları tñmendegishe: 1.Oy-pikirler lirikası

yamasa onı ilimiy ádebiyatta meditativ lirika dep ataydı. Bul termin grekshe meditacio degen sñzden alınıp, sñzlik mánisi boyınsha oylaw, pikirlew degendi bildiredi. Kñbinese, jámiyetlik, siyasiy, sociallıq turmıslıq, filosofiyalıq, didaktikalıq temalardı qozǵap, olar tuwralı lirikalıq qaharmannıń oy-pikirlerin emocional

túrde beredi. 2.Sezim lirikası yamasa ilimiy tilde intim lirikası dep ataladı. Bul kútá ishki, kútá tereń sezim degendi bildiredi. Lirikanıń bul túri tánha lirikalıq qaharmanǵa tiyisli, onıń júrek tñrinde jatırǵan sezimlerdi beredi. Sonlıqtan, lirikanıń bul túri qaraqalpaqsha pinhamı lirika degen atamaǵa say keledi. Ol, kñbinese, saǵınısh, kúyinish, nalısh, ıshqı-muhabbat, ayralıq h.t.b.

temalardı sáwlelendiredi. Lirikanıń bul túrine Ájiniyazdıń ıshqımuhabbat qosıqları, I.Yusupovtıń «Saǵınıw», «Qız dáwranı atlı altın taxtıńnan», «Kewil aspanımda juldızlar sñnik» h.t.b. qosıqları

mısal bola aladı. 3. Súwretlew lirikası yamasa, kñbinese, onı peyzaj lirikası dep júritedi. Lirikanıń bul túri adamdı qorshap turǵan zatlardı, qalanıń, awıldıń kñrinislerin, sonday-aq, tábiyat kñrinislerin, qubılısların súwretleydi. Súwretlew lirikası adamda

súyiniw, túńiliw h.t.b. sezimlerdi oyata aladı. Mısalı:

35

Keshe gúrlep turǵan Úshsay portında, Búgin korabller qoyımshılıǵı. Kñship ketken balıqshılar jurtında, Jatar jayrap kemelerdiń sınıǵı.

Espe qumǵa ermek bolıp kñmilgen, Essiz paroxodlar, kater, barjalar. Palubalar qumnan zorǵa kñringen, Kayutaǵa kirgen samal zar jılar.

(I.Yusupov.«Korabllerqoyımshılıǵındaǵıeles»).

Bul qatarlarda lirikalıq qaharman teńiz jaǵasındaǵı kewilsiz kñrinislerdi súwretlew arqalı Aral apatshılıǵı sebebinen payda bolǵan qayǵılı, muńlı, hásiretli sezimlerdi beredi.

Ádebiyattanıw iliminde lirikalıq shıǵarmalardı mazmunı, tematikası boyınsha toplap, janrlıq túrlerge jiklew dástúri bar.

Mısalı, didaktikalıq lirika, muhabbat lirikası, elegiyalar (qaraqalpaqsha nalısh qosıqları), publicistikalıq lirika, yumorsatiralıq lirika h.t.b.

Olardan didaktikalıq lirika aqıl-násiyat, úgit mazmunına iye bolıp keledi. Didaktikalıq janrdaǵı shıǵarmalar sociallıq turmıstı, jámiyetlik qubılıslardı, jámiyetlik qatlamlardıń ara qatnasların, sonday-aq, jekke adamnıń júris-turısın, jámiyettegi ornın, insanıylıq

kelbetin etikalıq kñzqaraslardan, yaǵnıy ádep-ikramlılıq, adamgershilik pazıyletler, adam huqıqları, puqaralıq wazıypalar kñzqaraslarınan sáwlelendiredi. Mısalı:

Qazı bolsań ádil bolıp yol sorǵıl, Bay, paqırıw, bek, sultana teń turǵıl,

Biyhaq jábir etip rishwa (para — Q.J.) almaǵıl, Xudayıńnı házir biliń, yaranlar.

Patsha bolsań ádilden qoy qazını, Puqaranıń qısh áyleme yazını, Sñzle haqtıń ayat-hádiys sñzini, Biymáni sñzni aytmań, yaranlar.

Ǵaniy (bay — Q.J.) bolsań qayır-saqawat áyle,

Jetim-ǵáriyiplerge shápáát áyle,

Meshit bina qılıp, ibadat áyle,

Xudanı yadıńa alıń, yaranlar.

(Ájiniyaz.«Násiyhat»).

36

Didaktikalıq shıǵarmalar ádebiyattıń úsh túrinde de (lirikada, epikada, dramada) jazıla beredi. Sonıń ushın, didaktikalıq shıǵarmalardı didaktikalıqádebiyat degen termin menen de júritedi.

Didaktikalıq lirika tuwralı qarań: Járimbetov Q. Berdaqtıń násiyatları — biziń ruwxıy ǵáziynemiz. — Nñkis, 1998; Járimbetov Q. XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı. — Nñkis, «Bilim», 2004; Turdıbaev Q. Didaktikalıq shıǵarmalar — ruwxıy baylıǵımız. —Nñkis, «Bilim»,

2009.

Publicistikalıq lirika. Termin eski latın tilindegi «publikus» degen sñzden alınıp,jámiyetlik, kópshilik degendi bildiredi, kñrkem ádebiyattıń yamasa jurnalistikanıń bir janrı bolıp esaplanadı. Publicistika házirgi kúnniń áhmiyetli siyasiy, ekonomikalıq, sociallıq, mádeniy, huqıqıy h.t.b. máselelerin sáwlelendiredi. Publicistikanıń baslı talabı — ǵalaba oqıwshınıń, yaǵnıy publikanıń diydisin, talǵamın, talapların esapqa alıw,

áhmiyetli jańa ideyalardı, waqıyalardı, jámiyetlik mazmunǵa iye kúnniń jańalıqların keń xalıqqa járiya etiw, jetkeriw bolıp esaplanadı.

Lirikada da kñpshilik jaǵdaylarda publicistikalıq pafos, publicistikalıq ruwx qatnasadı. Sonlıqtan, publicistikalıq qásiyetlerge iye lirikalıq shıǵarmalardı ádebiyattanıwda publicistikalıq lirika degen termin menen ataydı. Lirikalıq shıǵarmadaǵı publicistikalıq qásiyetler hám belgiler kñrkemestetikalıq sezimler arqalı beriledi, atap aytqanda lirikalıq qaharmannıń jekke ruwxıy jaǵdayları, ruwxıy keypiyatları,

daǵdarısları, tolǵanısları arqalı beriledi.

Publicistikalıq lirikada turmıstıń konkret tárepleri, jańa waqıyalar, tariyxıy faktler, adam atları, geografiyalıq, toponimikalıq atamalar, kñbinese, búrkelmesten sol turısında beriledi. Mısalı, Kúnxojanıń «Umıtpaspan», «Yaranlar»,

Berdaqtıń

«Bıyıl», «Salıq», «Xalıq ushın», «Jaqsıraq», Ájiniyazdıń «Bardur»,

«Ellerim bardı», «Kñriń» qosıqlarında waqıyalar, adam atları, geografiyalıq atamalar ñzgertilmesten beriledi, bul olarǵa belgili dárejede ocherklik belgiler beredi, nátiyjede, olar publicistikalıq

sıpatlarǵa iye boladı.

37

Publicistikalıq qosıqlardaǵı hár qıylı sociallıq motivler, tariyxıy, turmıslıq faktler, ocherklik qásiyetler kñrkem-estetikalıq talaplarǵa baǵınǵan halda, yaǵnıy kñrkem fantaziya, kñrkem obrazlar arqalı beriledi.

Táriyip yamasa maqtaw qosıqları kñterińki estetikalıq sezimler

tiykarında dñreydi hám oqıwshılarda usı sezimlerdi oyatıw uqıbına

iye boladı, kñterińki stilde jazılıp, ñziniń sáwlelendiriw obyektin maqtawǵa baǵdarlaydı, sol arqalı maqtanısh sezimlerin beredi. Mısalı, Ájiniyazdıń «Ellerim bardı», «Bardur», Ayapbergen Muwsaevtıń «Táriyip», Qazı Máwliktiń «Shımbay bayazı»,

Ibrayım

Yusupovtıń «Ózbekstan» hám t.b. táriyip qosıqları tuwılǵan jer, el-xalıq tuwralı maqtanısh sezimlerin beredi.

Lirikanıń mazmunı boyınsha ajıratıwdıń jáne bir túri — bul ıshqı-muhabbat, ashıqlıq qosıqları yamasa muhabbat lirikası bolıp esaplanadı. Janrlıq qásiyetleri boyınsha muhabbat lirikası lirikalıq

qaharmannıń júrek tñrinen shıqqan mñldir sezimlerdi beredi. Lirikalıq qaharmannıń júrek sezimleri insanǵa tán tábiyǵıy (jınısıy) ıshqınıń tiykarında payda boladı hám olar sırtqı dúnyawiy tásirlerdiń nátiyjesinde, atap aytqanda jámiyetlik tártiplerdiń, úrp-ádetlerdiń, turmıslıq normalardıń tásiri nátiyjesinde, sondayaq dúnyanı kñrkem tanıwdıń nátiyjesinde etikalıq hám estetikalıq qásiyetlerge iye boladı. Muhabbat qosıqlarında lirikalıq qaharmandı

adamǵa tán hasıl qásiyet bolǵan shın kewilden súyiw sezimleri biyleydi. Ádebiyattanıw iliminde muhabbat qosıqların intim lirikaǵa jatqaradı. Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde intim lirikanı pinhamılirika degen termin menen ataw jaǵdayları da ushırasadı.

Qaraqalpaq ádebiyatında muhabbat lirikasınıń eń jaqsı úlgilerin

Ziywar shayır (Ájiniyaz), Qazı Máwlik, I.Yusupov, T.Mátmuratov,

X.Dáwletnazarov, J.Izbasqanov, B.Genjemuratov hám taǵı basqalar

dñretti.

Muhabbat lirikası tuwralı tñmendegi miynetlerde keńirek maǵlıwmatlar beriledi:

JárimbetovQ.AshıqZiywar.—Nókis,«Bilim»,1998; JárimbetovQ.XIXásirqaraqalpaqlirikasınıńjanrlıqqásiyetleri hámrawajlanıwtariyxı.—Nókis,«Bilim»,2004,106-126-b.b.

Elegiyalar yaki nalısh qosıqları. Lirika turmıstıń tek jaqtılı, kñterinki, yoshlı máwritlerin beriw menen sheklenbeydi, al

onıń kewilsiz, qarańǵı táreplerin de sáwlelendiredi. Kñp ǵana

38

lirikalıq shıǵarmalar adam ñmirindegi kewilsizlikten, sátsizliklerden tuwılatuǵın ǵamlı, hásiretli, nalıshqa tolı sezimlerdi, ruwxıy terbelislerdi, daǵdarıslardı beredi. Bunday motivtegi lirikalıq shıǵarmalardı elegiyalar dep júritedi. Sońǵı jılları qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde elegiyalardı nalısh qosıqları dep ataw úrdis bolıp kiyatır.

Sezimler eńireydi,

Kñkiregim ǵamlı...

Álwidaǵ aytısqan aqırǵı demler, Aqırǵı baǵıslar qıynar meni, wa-ah!...

Bunda tek baxıttan kúlsin kúlgenler, Meni kúldirmey jaq bir ǵáriyp arwaq!

(Sh.Seyitov.«Ekinshineka»).

Satiralıq lirika. Satiralıq obraz ádebiyattıń úsh túrinde de

(eposta, dramada, lirikada) jaratıla beredi. Satira turmıstaǵı unamsız qubılıslardı, hádiyselerdi, waqıyalardı hám adamlardı, kñbinese, unamsız obrazlar arqalı sáwlelendiredi. Satiralıq obraz mazmun menen formanıń, turmıs penen idealdıń sáykes bolmaǵan jaǵdayların ashıq-aydın kñrsetip beredi. Satiralıq lirikada turmıstıń

ayırım unamsız tárepleri: jamanlıq, zulımlıq, nadanlıq, insapsızlıq, ashkñzlik satiralıq pafos penen áshkaralanadı. Turmıslıq, jámiyetlik

ñlshemlerge, ulıwma insanıylıq qásiyetlerge, talaplarǵa, ádepikramlılıq ñlshemlerine sáykes kelmeytuǵın unamsız kñrinisler, hádiyseler, minez-qulıqlar, is-háreketler ñtkir til menen ájiwa qılınadı. Mısalı, Berdaqtıń «Kálan usta» qosıǵında on barmaǵınan

ñneri tamǵan sheber ustanıń jaramas peyili áshkara etiledi. Ol buyırtpashılardıń pulın alıp, biraq mútájin pitkermeydi, sñzinde turmaydı, aldaydı.

Bunsha ıqrarsız bolǵanıń, Buyırarma eken alǵanıń, Ustalı el buzılǵanın,

Sennen kñrdik, Kálan usta. Hámme saǵan qarar eken,

Eldiń mútáji bar eken,

Peyliń qapıńday tar eken,

Kálan emes, yalan usta.

39