Ádebiyattanıw teoriyası (Járimbetov Q. Saǵıydullaeva J)

Usı jaǵdaylardı esapqa alıp, folklorlıq shıǵarmalardı ilimde jámáátlik (kollektivlik) dñretpeler dep ataydı.

Ádebiy shıǵarmalar jazba túrde, belgili bir adamnıń avtorlıǵında dñreydi. Olar basqa avtorlar tárepinen ñzgertilmeydi. Rawajlanǵan ádebiyatta hárbir itibarlı jazıwshınıń jekke (individual) stili boladı.

Folklorlıq shıǵarmalarda obraz jasaw ápiwayı usıl menen iske asırıladı. Jazba ádebiyatta obraz jasaw biraz quramalasadı. Kñrkem

obrazǵa avtordıń jekke kñzqarasları, jekke poziciyası sińdiriledi.

Realistlik ádebiyatta, kñbinese, personajlardıń obrazları olardıń jekke xarakterleri arqalı jaratıladı. Shıǵarmalarda hárbir personajdıń basqalardı qaytalamaytuǵın jekke minez-qulqın, isháreketlerin, ishki keshirmelerin, sñylew ñzgesheligin, sırtqı portretin beriw arqalı xarakter jaratıladı. Usı xarakter personajdıń obrazın isenimli, kñrkem etip kñrsetedi. Xarakter jaratıw —

bul jańa dáwir realistlik ádebiyatınıń jemisi.

Kñrkem ádebiyattıń basqa kñrkem ñnerlerden baslı ayırmashılıqlarınıń biri — ol kñrkem obrazdı til (sñz) arqalı jasaydı. Músinshi (skulptor) kñrkem obraz jaratıwdıń materialı retinde tas, gips, mármer, bronza usaǵan materiallardı paydalanadı, súwretshi boyaw menen qıl qálemdi, kompozitor muzıka jaratıw ushın ne túrli seslerdi paydalanadı. Al, jazıwshı (shayır) obraz jaratıw ushın sñzlerdi paydalanadı. Ol shıǵarmalarda waqıyanı sñz benen kñrkemlep súwretleydi yamasa sñz benen ishki sezimlerdi, ruwxıy keshirmelerdi beredi. Demek, kñrkem shıǵarma dñretiwdiń baslı shártleriniń biri — bul kñrkem tildi tolıq meńgeriw, onı kñrkem obraz jaratıw ushın sheberlik penen paydalana biliw.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Filologiya qanday ilim hám ol neshe tarawdan turadı?

2.Ádebiyattanıw iliminiń izertlew obyekti ne?

3.Ádebiyattanıw qanday tarawlardan turadı?

4.Ádebiy sın degen ne?

5.Ádebiyat tariyxı degen ne?

6.Ádebiyat teoriyası degen ne?

7.Ádebiyattanıwǵa járdemshi ilimler qaysılar?

8.Bibliografiya ilimi neni úyrenedi?

14

9.Tekstologiya ilimi neni úyrenedi?

10.Paleografiya ilimi neni úyrenedi?

11.Kñrkem ádebiyattermini Orta Aziya xalıqlarınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy turmısında qashan qollanıla baslaǵan?

12.Kñrkem ádebiyattıń baslı wazıypası neden ibarat?

13.Kñrkem ádebiyattıń baslı qásiyåtleri?

14.Kñrkem ádebiyattıń basıp ñtken tariyxıy jolı haqqında túsinik beriń.

2-tema.KÓRKEM SHÍǴARMANÍŃ

MAZMUNÍ HÁM FORMASÍ

Jobası:

1.Kñrkem shıǵarmanıń mazmunı haqqında túsinikler. Tema, problema, ideya.

2.Kñrkem shıǵarmanıń forması tuwralı túsinik.

3.Kñrkem shıǵarmanıń formasınıń quram bñlekleri, janrlıq formalar, syujetler, kompoziciya, kñrkem til.

Tayanısh sózler:mazmun, tema, problema, ideya; forma, janrlıq formalar, syujet, kompoziciya, kñrkem til.

Tábiyatta, jámiyette, turmısta hárbir zattıń, qubılıstıń,

kñrinislerdiń, waqıyalardıń mazmunı hám forması boladı. Olar bir-biri menen tıǵız baylanıslı, bir-birin tolıqtırıp turadı. Kñrkem ádebiyatta da mazmun hám forma birligi saqlanadı. Biraq, mazmun jetekshi orında turadı. Basqasha aytqanda, kñrkem shıǵarmada qanday da bir waqıyanı yamasa adamdı mázi súwretlep

qoymaydı. Olar tuwralı qurǵaq maǵlıwmatlar beriw menen sheklenbeydi. Qanday da bir ideya hám mazmundı solar arqalı aytadı. Súwretlenip atırǵan syujet arqalı, adamlardıń obrazları arqalı jazıwshı ñziniń sırtqı dúnyaǵa, jámiyetke, turmısqa bolǵan qatnasın, kñzqarasın bildiredi, yaǵnıy shıǵarmanı ideyalar menen, mazmun menen toltıradı. Biraq, hárqanday jaqsı ideya ñzinen

ñzi mazmun dárejesine kñterile almaydı. Ol kñrkem forma menen beriledi. Shıǵarmada forma (kñrkemlik) tñmen bolsa eń

jaqsı, eń tereń mazmun tiyisli dárejede berilmey qaladı. Jazıwshınıń

aytajaq oy-pikiri, ideyası qurǵaq bayanlaw, qurǵaq maǵlıwmatlar

15

dárejesinde qalıp qoyadı. Basqasha aytqanda, shıǵarmada kñrkem obraz jasalmay qaladı.

Kñrkem shıǵarmada jazıwshı jámiyetlik turmıstaǵı, adam táǵdirindegi qanday da bir máselelerdi, problemalardı kñteredi.

Usı problemalardı qozǵaw arqalı ñziniń aytajaq oy-pikirin, basqasha aytqanda, ideyasın beredi. Sonday-aq, jazıwshı kñrkem shıǵarmanı dñretiwdiń barısında belgili bir kñzqaraslardı, principlerdi basshılıqqa aladı. Olardı ñzi jaratqan obrazlarǵa sińdiredi. Demek, kñrkem shıǵarmanıń mazmunı temadan, problemadan hám ideyadan turadı eken. Tema— bul kñrkem shıǵarmanıń sáwlelendiretuǵın turmıslıq materialı, syujetlik materialları. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń «Maman biy ápsanası» romanınıń teması — XVIII ásirdegi qaraqalpaqlardıń jámiyetlik turmısı, sociallıq hám tariyxıy jaǵdayları.

Problema (másele) — bul jańasha kñterilgen áhmiyetli turmıslıq, jámiyetlik, tariyxıy, sonday-aq, jekke adam táǵdirine baylanıslı máseleler. Problema — bul hárbir dáwir ádebiyatınıń yamasa jekke shıǵarmanıń tariyxıy, sociallıq jaǵdaylardan kelip shıǵıp kñteretuǵın áhmiyetli máselesi.

Ideya — kñrkem shıǵarmada avtordıń ñzi súwretlep atırǵan waqıyalarǵa, adamlarǵa bolǵan kñzqarasları, olarǵa bergen bahaları, basqasha aytqanda, ideya — shıǵarmada kñterilgen máselelerdiń, jaratılǵan obrazlardıń, xarakterlerdiń, súwretlengen waqıyalardıń nátiyjelerinen kelip shıǵatuǵın juwmaqlar, obrazlı oy-pikirler. Mısalı, «Maman biy ápsanası» romanında jazıwshınıń ideyası XVIII ásirdegi qaraqalpaqlardıń jámiyetlik turmısın súwretlew arqalı olardıń xalıq sıpatında qáliplesiw, milliy ñzligin saqlaw, dúnya xalıqları arasında teń jasaw, onıń millet sıpatında rawajlanıw hám milliy ǵárezsizlikke erisiw máseleleri bolıp esaplanadı.

Eger de shıǵarmada jetilisken kórkem forma bolmasa (tartımlı

syujet, kompoziciya, kñrkem til h.t.b.), jazıwshınıń aytajaq

jaqsı oy-pikirleri, ideyaları qurǵaq bayanlaw, qurǵaq maǵlıwmat-

nama dárejesinde qalıp qoyadı. Bul jñninde Belinskiy bılay jazadı: «Qosıq — qanday ájayıp oy-pikirlerge tolı bola bersin, dáwirdiń qanday ñtkir máselelerin kñtere bersin, eger de ol poeziya menen (kñrkem forma menen) suwǵarılmasa, onda bul

qosıqta ájayıp oy-pikirler de, ñtkir máseleler de bolıwı múmkin

16

emes, ondaǵı táwir degen nárselerdiń barlıǵı, iske aspaytuǵın jaqsı niyetlerden ǵana ibarat bolıp qaladı». Demek, shıǵarmanıń mazmunın beriw ushın jazıwshınıń tek ǵana tereń oy-pikir hám ideyalardıń iyesi bolıp qalıwı jetkiliksiz, jazıwshı tereń oypikirdi kñrkemlep beretuǵın, kñrkem pikirley alatuǵın, yaǵnıy kñrkem obraz jarata alatuǵın talantqa iye bolıwı tiyis. Olay bolmasa jazıwshı ñz pikirin tuwra aytatuǵın jurnalist, publicist yamasa ilimpazdan ayırması bolmay qaladı. Solay etip, kñrkem forma shıǵarmanıń problemasın, temasın, ideyalıq mazmunın sáwlelendiriw ushın, olardı oqıwshıǵa tartımlı etip jetkeriw ushın xızmet etedi. Olay bolsa kñrkem shıǵarmada tereń mazmun menen kñrkem forma birligi saqlanıwı shárt, usı eki shárttiń, yaǵnıy mazmun menen formanıń teń saqlanıwı ǵana haqıyqıy kñrkem shıǵarmanı dñretedi. Belinskiy forma menen mazmun tuwralı bılay jazadı: «Forma mazmunnıń kñrinisi bolǵanlıqtan mazmun menen sonshelli dárejede ajıralmas baylanıslı, formanı mazmunnan ajıratıw, mazmundı joq etiw degen sñz hám kerisinshe,

mazmundı formadan ajıratıw formanı joq etiw degen sñz» .

7

Kñrkem formanıń quram bñlekleri mınalardan ibarat: syujet, yaǵnıy súwretlenetuǵın waqıyalar, kompoziciya, yaǵnıy shıǵarmanıń

qurılısın túrlendiretuǵın, quramalastıratuǵın kñrkem usıl, janrlar (jazıwshınıń ideyasın beriw obrazlardıń qanday janrda súwretlegenligine de baylanıslı). Kñrkem formanıń eń áhmiyetli bñlegi — bul kñrkem til. Kñrkem ádebiyatta til waqıyalardı, oy-pikirlerdi, ideyalardı tek ǵana qurǵaq bayanlaw quralı emes, al olardı oqıwshıǵa obrazlı túrde kñrkemlep jetkeriw quralı.

I.Yusupov «Shñgirme» qosıǵında qaraqalpaq xalqınıń uzaq ñtmishine, tariyxına kñz jiberedi, onıń xalıqlıq kelbeti, táǵdiri, dúnya jámiyetshiliginde ornı tuwralı tereń oy-pikir júritedi.

Bular shıǵarmanıń mazmunı bolıp esaplanadı. Biraq, onda shayırdıń

oy-pikiri qurǵaq bayanlanbaydı, al kñrkemlep beriledi. Shayır kñrkem formanıń elementi bolǵan simvolikalıq obrazdı tabıslı

isletedi. Bul qosıqta shñgirme qaraqalpaq xalqınıń simvollıq obrazı bolıp kñrinedi. Shayırdıń baslı maqseti milliy bas kiyim shñgirmeni súwretlew emes, al sol shñgirme obrazı arqalı qaraqalpaq xalqınıń tariyxın, milliy xarakterin, onıń xalıqlıq

táǵdirin beriw bolıp tabıladı.

7

Kúniń bar ma jazda kúye túspegen, Órde tursań ıǵıńnan jel espegen,

Óttiń talay telpekdirildespeden,

Tariyxlardı kñrip ñtken shñgirme.

Qaraqalpaqlardıń ñzligin, milliy ǵárezsizligin saqlaw ushın alıp barǵan gúresleri, olardıń tariyxındaǵı awır hám sınaqlı kúnler «telpek dirildespe» obrazına sheberlik penen jámlengen.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Kñrkem shıǵarmanıń mazmunı degen ne?

2.Tema degen ne?

3.Problema degen ne?

4.Ideya degen ne?

5.Kñrkem shıǵarmanıń forması tuwralı túsinik beriń.

6.Kñrkem shıǵarmanıń formasınıń quram bñlekleri tuwralı túsinik beriń.

7.Janrlıq formalarǵa neler kiredi?

8.Kñrkem tildiń kñrkem obraz jasawdaǵı xızmetin aytıp

beriń.

3-tema. KÓRKEM OBRAZ HÁM ONÍŃ TÚRLERI

Jobası:

1.Obraz haqqında ulıwma túsinik.

2.Obrazlardıń estetikalıq qásiyetleri boyınsha bñliniwi

(qaharmanlıq obraz, tragediyalıq obraz, satiralıq obraz, unamlı hám unamsız obrazlar h.t.b.).

3.Obrazlardıń janrlıq belgileri boyınsha bñliniwi (epikalıq obrazlar, dramalıq obrazlar, lirikalıq obrazlar).

4.Tiplik obraz.

5.Obraz hám xarakter.

Tayanısh sózler:kñrkem obraz, qaharmanlıq obraz, tragediyalıq

obraz, satiralıq obraz, unamlı hám unamsız obrazlar, epikalıq obrazlar, dramalıq obrazlar, lirikalıq obrazlar, tiplik obraz,

xarakter.

18

Kñrkem obraz — kñrkem ñnerdiń hám kñrkem ádebiyattıń baslı shárti. Kñrkem ádebiyat sırtqı dúnyanı qalay bolsa solay fotografiyalıq usılda kñrsetpeydi. Al, onı qayta islep, kñrkemlep sáwlelendiredi. Eger de kñrkem shıǵarma turmıslıq materiallardı, adamlardı, waqıyalardı qurǵaq bayanlasa, onda ol ápiwayı bayanlaw

yaki málimleme dárejesinde qalıp qoyadı. Kñrkem shıǵarma bolıw ushın birinshi gezekte sol waqıyalar, adamlar, oy-pikirler kñrkemlep, yaǵnıy kñrkem obraz túrinde beriliwi shárt. Ózbekstan

hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı Ibrayım Yusupov kñrkem obraz jaratıwdıń shártlerin tñmendegishe aytadı: «Jurnalist dáwir ruwxın qálbine sińdiriw menen anıq is-háreket, faktler ańlıydı hám solar arqalı is-háreket súwretlemesin beredi. Jazıwshınıń oylaw, obraz jaratıw usılı basqasha: ol dáwir ruwxın sanasezimine sińdirip alıp, sol zaman adamınıń minez-qulqı, oypikiri, maqseti, umtılısı, psixologiyası, onı qorshaǵan jámiyet

hám tábiyat qubılısların úyrenip, ñz júrek seziminen ñtkizedi» .

8

Kñrkem obraz ádebiyatta birneshe túrlerge bñliniwi múmkin. Mısalı, estetikalıq qásiyetlerdiń sáwleleniwine qaray obrazlar tragediyalıq, qaharmanlıq, komediyalıq, satiralıq yamasa yumorlıq

bolıp shártli túrde bñliniwi múmkin. Bul jaǵdayda kñrkem obrazdıń estetikalıq qásiyetleri kñzde tutıladı. Mısalı, Berdaqtıń «Amangeldi» shıǵarmasında Asan atalıqtıń obrazı — hám qaharmanlıq, hám tragediyalıq obraz. Ol xalıqtıń isi, ar-namısı ushın qurban boladı. Onıń is-háreketleri oqıwshıda húrmetizzet, maqtanısh sezimlerin oyatadı, sonıń menen birge qayǵılı, hásiretli, qıynalıw sezimlerin oyatadı. Bular estetikalıq sezimler. Demek, bul obrazdı tragediyalıq obraz dep bahalaymız. Sonıń menen birge, usı taqılettegi obrazlardı qaharmanlıq obrazlarǵa jatqarıwımız múmkin. Eger de personajdıń is-háreketi úlken jámiyetlik mazmunǵa iye bolsa, personaj xalıqtıń isi, ar-namısı ushın yamasa qanday da bir ullı gumanistlik ideyalar ushın