Ádebiyattanıw teoriyası (Járimbetov Q. Saǵıydullaeva J)

Kamyu (1913-1960, Franciya), Frans Kafka (1883-1924, Avstriya),

Djeyms Djoys (1882-1941, Irlandiya) h.t.b. Olardan Alber Kamyu xalıqaralıq Nobel sıylıǵına miyasar boldı.

Sovet ádebiyatı hám ádebiyattanıw ilimi modernizm ádebiyatına

unamsız qatnas jasadı. Onı ruwxıy túskinlikti, dúnyaǵa subyektiv

96

kñzqaraslardı sáwlelendiriwde ayıpladı, sovet ádebiyatına jat realistlik emes baǵdar sıpatında túsindirdi. Negizinde, modernizm ádebiyatı insandı tanıwda, onıń ishki dúnyasın túrlendirip beriwde úlken tabıslarǵa eristi. Modernizm dúnyani kñrkem tanıwdıń, kñrkem sáwlelendiriwdiń bir túri sıpatında dúnyanıń kñplegen ádebiyatlarında kñrine basladı. Sonıń ishinde ǵárezsizlik dáwirindegi ñzbek ádebiyatında da modernizmniń tiykarǵı belgilerine iye kñplegen lirikalıq shıǵarmalar, gúrrińler, povestler, romanlar payda boldı. Qaraqalpaq shayırı Saǵınbay Ibragimov modernizm baǵdarında bir qatar lirikalıq shıǵarmalar jazdı. Olarda modernizmniń absurd túriniń belgileri kñbirek ushırasadı. Máselen, shayırdıń tñmendegi qosıq qatarlarında modernizmniń joqarıda keltirilgen belgileri tolıq kñrinedi: Jayǵasa almadım tñrt pasılǵa men,

pasıldan-pasılǵa eńsem shıdamas —

qutılmaq moyınǵa túsken júklerden joq maǵan. Besinshi máwsimińdi ash...

Realizm metodı. Realizm metodına tiykarlanıp jazılǵan shıǵarmalarda adam hám onıń dñgeregi, real jámiyetlik ortalıq, tariyxıy sharayatlar baslı orınǵa shıǵadı. Jazıwshınıń pikirlewi, estetikalıq kñzqarasları, súwretlew principleri obyektiv turmıs hám tariyxıy sharayatlar menen baylanıstırıladı. Tariyxıy sharayatlar hám adam táǵdiri obyektiv súwretlenedi. Personajlar real turmıs sharayatlarında yamasa tariyxıy sharayatlarda háreket etedi. Realistlik shıǵarmada hám waqıt, hám orın máseleleri haqıyqıy súwretlenedi. Shıǵarmada qıyalıy zamanlar, sharayatlar berilmeydi, al tariyxqa, turmısqa sáykes etip beriledi. Waqıyalardıń bolıp ñtken geografiyalıq ornı da haqıyqıy turmısqa say keledi. Romantikalıq shıǵarmadaǵıday qıyalıy patshalıq emes, al konkret elat, qala, awıl súwretlenedi. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń

«Kñzdiń qarashıǵı» romanında 1980-jıllardaǵı turǵınlıq dáwirindegi awıl turmısı beriledi. Waqıya qaraqalpaq awıllarınıń

birinde bolıp ñtedi. Personajlar haqıyqıy turmıs sharayatlarında háreket etedi. Olar arasındaǵı konflikt real turmıs sharayatlarınan, personajlardıń qarama-qarsı poziciyalarınan kelip shıǵadı.

Romandı

97

oqıǵanda biz 1970-jıllardaǵı qaraqalpaq awılınıń turmısı, adamlardıń

turmıs tárizi, oy-pikiri tuwralı anıq realistlik súwretlewler, túsinikler alamız, maǵlıwmatlar alamız. Biraq, realistlik shıǵarma bul hújjetli (dokumental) shıǵarma emes, ol turmıstı real súwretleytuǵın kñrkem shıǵarma. Realizm metodınıń túrleri

bar. XIX ásirdegi Evropa ádebiyatında onıń áshkaralawshı (kritikalıq) forması qáliplesti. Bunda jazıwshı turmıs waqıyaların,

adamlardı búrkemey haqıyqıy turmıstaǵıday etip, ashıq súwretleydi. Nátiyjede, jámiyetlik turmıstaǵı kñp ǵana illetler, kemshilikler ashıp taslanadı, áshkaralanadı. Mısalı, Balzaktıń «Gopsek», «Evgeniya Grande» shıǵarmalarında Franciya burjuaziyasınıń ashkñzlik, nápsiqawlıq, jırtqıshlıq qásiyetleri áshkaralanadı. Balzak pulǵa tabınǵan adamlardıń minez-qulqın, xarakterin, ishki dúnyasın anıq súwretler menen ashıp taslaydı. Gopsek ushın bul dúnyanıń quwanıshı tek aqsha, hámme nárseni ol aqsha menen ñlsheydi, kúsh-qúdiret aqshada dep biledi.

Gopsek

ushın «dúnyadaǵı eń jaǵımlı muzıka — bul altın teńgelerdiń sıńǵırlısı». Usı obrazlar arqalı Balzak XIX ásirdiń birinshi yarımındaǵı Franciya jámiyetiniń tiykarǵı kemshiliklerin ashıp taslaydı, olardı ñtkir sınǵa aladı, áshkaralaydı.

Socialistlik realizm. Sovet dáwiri ádebiyatında realizmniń eń jetilisken túri dep socialistlik realizm metodın usındı. 1934jılı SSSRjazıwshılarınıń I syezdinde socialistlik realizm metodı sovet ádebiyatınıń rásmiy metodı sıpatında qabıllandı hám onı sovet jazıwshıları dñretiwshilik xızmetinde basshılıqqa alıwı tiyis boldı. Bul metodtıń tiykarǵı baǵdarı jámiyetti, turmıstı

revolyuciyalıq rawajlanıw, revolyuciyalıq ñzgerisler, revolyuciyalıq túsinikler ruwxında súwretlewden ibarat. Klasslıq qaramaqarsılıq, klasslıq gúres, jámiyetlik qozǵalańlar, sociallıq revolyuciyalar usı metodtıń súyenetuǵın metodologiyalıq tiykarları

boladı. Hárqanday shıǵarmalarda súwretlengen jámiyetlik qarama-

qarsılıqlardan revolyuciyalıq ideyalar izlendi, hátteki, ñtmish ádebiyatınan klasslıq qarama-qarsılıq, revolyuciyalıq motivler izlendi. Socialistlik realizm metodı, kñbinese, tariyxıy sharayatlardı esapqa almaydı. Revolyuciyalıq awdarıspaqlar, klasslıq gúres, ideyalar kñrkem shıǵarmalarǵa zorlap engiziledi. Socialistlik realizm metodı sırtqı ortalıqtı, jámiyetlik turmıstı,

tariyxıy sharayatlardı obyektiv sáwlelendiriw ushın, sonday-aq,

98

biziń ñtmishtegi ádebiyatımızdı, ulıwma ruwxıy dúnyamızdı obyektiv bahalaw ushın jaramsız bolıp qaldı. Bul metod kñbirek mámleketlik siyasatqa, tar kommunistlik ideologiyaǵa baǵındırılǵan

metod boldı. XX ásirdiń 30-50-jılları socialistlik realizm metodına súyengen sovet ádebiyatı kompartiyanıń ideologiyalıq quralına aylanıp ketti. Nátiyjede, sovet ádebiyatınıń ulıwma insanıylıq mazmunı jarlılanıp ketti. Ol tar klasslıq yamasa partiyalıq máplerge baǵındırıldı. Házirgi waqıtta socialistlik realizm metodı dñretiwshilik xızmette qollanılıwdan shıǵıp, tek tarıyxıy

áhmiyetke

iye bolıp qaldı.

Kórkem shıǵarmanıń stili

Stil—áyyemgi grek tilinde mum jabıstırılǵan taqtayshaǵa sızıp jazatuǵın qálemsheni ańlatqan. Kñrkem ádebiyatta stil kñrkem usıllardıń (ádislerdiń) jıynaǵı. Stil — bir shıǵarmaǵa, bir jazıwshıǵa tán bolıwı múmkin. Sonday-aq, jazıwshılar toparınıń

stili bolıwı múmkin. Hárbir jazıwshı sırtqı dúnyanı ñzinshe túsinedi, ñzinshe qabıllaydı, ñzinshe sáwlelendiredi. Demek, stil

— jekke dñretiwshilikke tán ádebiy qubılıs. Hárqanday qálem tutqan jazıwshıda stil bola bermeydi, stil tájiriybeli jazıwshıda boladı. Stildiń beriliwi jazıwshınıń estetikalıq ideallarına, túsiniklerine baylanıslı, ol kñrkem tilge kñbirek baylanıslı. Jazıwshınıń stili, kñbinese, personajlardı, waqıyalardı kñrkem til menen súwretlep beriwde kñrinedi. Sonday-aq, stil syujetlerdi tańlawda, qurıwda, shıǵarmalardıń kompoziciyalıq dúzilisinde de kñrinedi. Mısalı, xalıq erteklerinen syujetti bayanlawda jekke stildi izlewdiń keregi joq. Al, daralanǵan dñretiwshilikte ol

bar. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń «Suwıq tamshı» povestinde, syujettiń ñzinshe rawajlanıw stili bar. Jazıwshı waqıyanı basqıshpa-

basqısh bayanlap otırmaydı, al waqıyanı bayanlawda ñzinshe usıl qollanadı. Waqıyanıń rawajlanıwına bir suwıq tamshı suw sebep boladı. Demek, bul jazıwshı stiliniń bir kñrinisi.

M.Lermontov «Biziń zamanımızdıń qaharmanı» romanında ayırım-ayırım syujet beredi. Olar bir-birinen ǵárezsiz. Biraq, hámmesinde bas qaharman sıpatında Pechorin qatnasadı. Lermontov

syujetlerdi qızıqlı kompoziciyalıq usılda quradı. Kavkazǵa

baylanıslı syujetlerdi súwretlegende ekzotikaǵa (rus oqıwshıları

99

ushın jańalıq bolǵan Kavkaz tábiyatı kñrinisleri, Kavkaz xalıqları turmısı h.t.b.) kñbirek kewil bñledi. Bul XIX ásirdegi rus oqıwshılarınıń talǵamı menen tıǵız baylanıslı. Demek, Lermontov syujetlerdi súwretlewde ñziniń jekke stiline iye jazıwshı.

Stil jazıwshınıń ideyasın beriwge, obrazlar jaratıwǵa, xarakterdi

jaratıwǵa xızmet etedi. Ádebiy stil dara dñretiwshilik penen baylanıslı. Ádebiyatta jekke stiller bar, sonday-aq, ulıwma aǵımlardıń stili bolıwı múmkin.

Stil jazıwshınıń sheberliginiń ñsiwi menen qáliplesedi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Kñrkem metod tuwralı túsinik beriń.

2.Metodlar tariyxına sholıw jasań.

3.Metodlardıń tipleri (realistlik metodlar, realistlik emes metodlar) tuwralı nelerdi bilesiz?

4.Klassicizm hám onıń baslı belgileri haqqında túsinik beriń.

5.Sentimentalizm hám onıń belgileri haqqında túsinik beriń.

6.Romantizm metodı tuwralı túsinik beriń.

7.Realizm metodı tuwralı túsiniklerińizdi bildiriń.

8.Áshkaralawshı realizm metodı tuwralı túsinik beriń.

9.Socialistlik realizm metodı ne ushın házirgi ádebiyatta qollanıwdan shıǵıp qaldı?

10.Stil degenimiz ne?

12-tema. ÁDEBIY PROCESS HAQQÍNDA ULÍWMA

TÚSINIK

Jobası:

1.Ádebiy process haqqında túsinikler.

2.Ádebiy procestiń rawajlanıw nızamlılıqları haqqında túsinik.

Ádebiy dástúr hám jańashıllıq.

3.Ádebiy tásirler hám ádebiy baylanıslar.

4.Kñrkem awdarma hám ádebiy process.

5.Ádebiy process hám ǵalaba xabarlandırıw quralları

(baspasñz,

radioesittiriw, televidenie, internet tarmaqları).

Tayanısh sózler: ádebiy process, ádebiy procestiń rawajlanıw

nızamlılıqları: ádebiy dástúr hám jańashıllıq, ádebiy tásirler

100

hám ádebiy baylanıslar, kñrkem awdarma hám ádebiy process, ádebiy process hám ǵalaba xabarlandırıw quralları.

Ádebiyprocess — bul milliy ádebiyattıń yamasa dúnya ádebiyatınıń qanday da bir tariyxıy dáwirde estetikalıq, ideyalıq, tematikalıq, kñrkemlik, janrlıq h.t.b. ñzgerislerge ushırap rawajlanıwı, basqasha aytqanda, házirgiádebiyaǵım,háreket.

Ádebiy hárekettiń barısında ayırım gñnergen ideyalar, kñrkem formalar dáwir talabına ılayıq jańalanıp baradı. Bul jańalanıw

ádebiy stillerdiń, ádebiy aǵımlardıń, ádebiy baǵdarlardıń jańalanıwına alıp keledi. Házirgi dáwirde ádebiy process kútá quramalı. Ol bir ǵana milliy ádebiyat shegarasında joqarı dárejede rawajlana almaydı. Al, dúnya ádebiyatı menen tıǵız baylanısta,

ñz ara tásirleniw jaǵdayında rawajlanadı.

Ádebiy dástúr hám jańashıllıq. Ádebiy dástúr uzaq waqıtlar dawamında qáliplesedi, shıǵarmalardıń tematikalarında, ideyalarında, tilinde syujetlik qurılısında turaqlı dástúrler payda boladı. Mısalı, orta ásirlik Shıǵıs ádebiyatında «Õamsa» jazıw dástúri bar edi. Tayar syujetke «Õamsa» jazıwshı ñziniń kishigirim

jańalıǵın kirgizip jazatuǵın edi. Bul dástúrdi buzbaytuǵın edi. Qaraqalpaq jırawları uzaq ásirler dawamında jır ñnerin

rawajlandırıp keldi. Bul bekkem dástúr boldı. Biraq, XIX ásirde qaraqalpaqlardıń rawajlanǵan feodallıq bazar qatnasıqlarına aralasa

baslawı hám Shıǵıs ádebiyatı úlgilerin ñzlestiriwi kñrkem sñz ñnerindegi eski dástúrlerdi buzıp jańalap jiberdi. Óz aldına ǵárezsiz kishi kñlemli lirikalıq qosıqlar payda boldı. Shıǵıs ádebiyatınan muxammes, muashshaq, ǵázzel, murabba usaǵan janrlar kirgizilip, ádebiyat jańalandı. Hátteki, dástanlar da burınǵı batırlıq jırlar úlgisinde emes, al tñrt qatarlı bántlerden turatuǵın, belgili bir uyqas, buwın tártibine túsken shıǵarmalar túrine kiredi. Mısalı, «Aqmaq patsha», «Shejire» dástanları usı tártipte jazılǵan.

Hárqanday ádebiyat basqa ádebiyatlardıń tásirine ushıraydı,