Ádebiyattanıw teoriyası (Járimbetov Q. Saǵıydullaeva J)

qosıqlar» (2016) dep atalǵan poetikalıq toplamları belgili. Onıń bir ǵana «Jer menen aspannıń aralıǵında» toplamınıń ñzinde 345 jerde sızıqshanıń qollanılǵanlıǵın kñrsek boladı. Bul belgini shayırdıń dñretiwshiligine tán «avtorlıq punktuaciya» dep atasaq ta boladı. Sebebi, sızıqshanıń lingvistikalıq sıpatına keletuǵın bolsaq, ol tekstte qarsılaslıq mazmundaǵı, túsindirmeli mazmundaǵı, sebep mazmunındaǵı gáplerdi dúziwde qollanıladı. Jáne de ol aytajaq pikirdi tásirli hám ıqsham etip jetkerip

beriw qásiyetine iye. Qaraqalpaq poeziyasında irkilis belgileri talantlı shayırlar Sh.Seyitov, S.Ibragimov, B.Genjemuratovlardıń poeziyasında jekke stillik xızmetlerde qollanılıwshı «avtorlıq punktuaciya» dárejesine erisken dep ayta alamız. Máselen,

S.Ibragimov lirikasında sızıqsha belgisi avtordıń aytajaq ideyasın jetkerip beriwde eń áhmiyetli quralǵa aylanǵan:

Biraq, men qarnı ash materialistpen, ertekke orın joq zamanǵa dárek — bilemen, xameleon degen kesirtke tirishilik ushın ekenin hálek.

Bul shuwmaqta avtordıń dáslepki eki qatarda bildirilgen pikirlerine sońǵı eki qatardaǵı pikirleri sebep sıpatında keltirilgen. Shayır bizdi qorshaǵan jámiyettegi ayırım unamsız qubılıslardı sızıqsha belgisi arqalı ashıp beredi. Ol haqqında oqıwshılarda pikir oyatadı.

Awzınan

qan kñbik burqırap qara nar

iyesiz, ámengersiz qańǵırıp baratır. Qara nar jer dizerlep

qulaǵan máhál ıńırandı bul dúnya — jańǵırıp baratır jańǵırıp baratır...

Usı jańǵırıqta — biygúna lashlar.

Usı jańǵırıqta — dúnyanıń dárti.

81

Usı jańǵırıqtıń ñzi de ja-ar-tı!..

(B.Genjemuratov).

Qosıqta irkilis belgilerine ayrıqsha kñrkemlik wazıypa júklengen. Máselen, bul shıǵarmada kñp noqat, úndewli kñp noqat hám uzın sızıqshalar jiyi qollanılǵan hám shayırdıń emocional

oy-pikirlerin beriwde kñrkemlik xızmet atqarǵan. Ásirese, bul shıǵarmadaǵı «Usı jańǵırıqtıń ñzi de ja-ar-tı!..» degen gáptiń astarın (podtekstin) túsiniw ushın úndewdiń kñp noqat belgisi menen qosarlanıp qollanılıwı hám «jartı» sñziniń seslik ñzgeriske («ja-ar-tı») ushırawı ayrıqsha kñrkemlik funkciya atqarıp tur. Sonday-aq, shayır qosıqta sızıqshalarǵa da ayrıqsha kompoziciyalıq

wazıypa júkleydi. Sebebi, joqarıda aytıp ñtkenimizdey, sızıqshanıń

lingvistikalıq xızmetine keletuǵın bolsaq, ol qarsılaslıq mazmundaǵı, túsindirmeli mazmundaǵı, sebep mazmunındaǵı gáplerdi dúziwde qollanıladı. Jáne de ol aytajaq pikirdi ıqsham hám tásirsheń jetkerip beriwdiń bir usılı. B.Genjemuratovtıń joqarıdaǵı qosıǵında bolsa, sızıqsha belgisi túsindiriwshilik xızmette qollanılǵan hám avtordıń negizgi aytajaq ideyasın tereńlestiriwge xızmet etken.

Sh.Seyitov prozalıq shıǵarmalarında da irkilis belgilerine ayrıqsha wazıypa júkleydi. Máselen, onıń «Isine tirkelip tigilsin!...»

(1986) povestinde nahaqtan qamalǵan miliciya xızmetkeri Ábilqasım Maxmudovtıń haqıyqatlıqtı qayta tiklew ushın tiyisli orınlarǵa jazǵan shaǵım arzasına «Isine tirkelip tigilsin!...» degen birgelkili, húkimli juwaplardıń kele beriwi tubalawshılıq dáwirindegi administrativlik-buyrıqpazlıq sistemanıń bir kñrinisi bolıp tabıladı. Shıǵarmada usı ideyanı beriw ushın avtor úndew hám kñp noqat belgilerin orınlı paydalanadı. Ásirese, irkilis belgilerinen ñnimli hám orınlı paydalanıw jaǵdayı jazıwshınıń dñretiwshilik stiline aylanıp barǵanlıǵın onıń sońǵı romanlarınan da kñriwge boladı.

Ulıwma, házirgi qaraqalpaq ádebiyatında, ásirese, poeziyada irkilis belgilerinen kñrkemlik xızmette paydalanıw talantlı shayırlar Sh.Seyitov, S.Ibragimov, B.Genjemuratovlardıń lirikasına tán stillik ñzgesheliklerdiń biri bolıp, bul formalıq ayrıqshalıqlar usı kñrkem sñz sheberleriniń poetikalıq pikirlew

ñzgesheliginen hám olardıń ishki dñretiwshilik talabınan tuwılǵan

kñrkemlik izlenisler bolıp tabıladı.

82

ñlshem, aruz ñlshemi, tonikalıq ñlshem, sillabo-tonikalıq ñlshem;

bánttiń túrleri: ekilikler, úshlikler, tñrtlikler, beslikler, altılıqlar,

83

segizlikler, onlıqlar; uyqas hám onıń túrleri: birgelkili uyqaslar, ishki uyqaslar, redifli uyqaslar.

1. Kñrkem tildiń túrleri bar. Olar arqalı jazıwshı súwretleydi, obraz jaratadı, ñziniń aytajaq oy-pikirin, ishki sezimlerin, ruwxıy jaǵdayların beredi. Kñrkem ádebiyatta onıń eki forması keńnen hám erte zamanlardan berli qollanıladı: proza hám poeziya.

Proza menen jazılǵan shıǵarmalarda joqarıdaǵı aytılǵan qásiyetler ápiwayı sintaksislik konstrukciyalar arqalı (gápler arqalı) beriledi. Oy-pikirler, súwretlewler izbe-iz logikalıq jaqtan tiykarlanǵan túrde beriliwi múmkin.Prozatili menen, kñbinese, epikalıq shıǵarmalardı (romanlardı, gúrriń, ocherklerdi) jazıw úrdis bolıp ketken. Al, negizinde, epikalıq shıǵarmalar qosıq qatarları menen de jazıla beriwi múmkin. Mısalı, qosıq penen jazılǵan roman, qosıq penen jazılǵan povest, qosıq penen jazılǵan ocherk ádebiy ámeliyatta ushırasıp turadı.

Qosıq(poeziya) — bul da kñrkem tildiń bir forması.

Biraq, oy-pikirdi, ishki sezimlerdi yamasa waqıyalardı qosıq penen beriwdiń ñzgeshelikleri bar. Qosıq, eń birinshi náwbette, ritmge (ırǵaqqa) tiykarlanǵan bolıwı, yaǵnıy qosıqtıń tili kñterińki,

emocional, tásirsheń hám ekspressivlik qásiyetlerge iye bolıwı tiyis. Sonıń menen birge, proza tilinde morfologiyalıq, sintaksislik ñlshemlerden basqa sheklengenlik joq, al qosıq ñziniń qatań normativlerine, ñlshemlerine baǵınadı.

Qosıq penen jazılǵan shıǵarmalar ñlshemli qatarlarǵa iye bolıwı, qatarlarda buwın sanları esapqa alınıwı kerek. Juwmaqlanǵan bir oy-pikirdi yamasa sezimlerdi beriw ushın qosıq tñrt qatardan yamasa bes qatardan, ayırım jaǵdaylarda altı qatardan turatuǵın bántlerge (strofaǵa) toplanadı.

Solay etip, poeziya yamasa proza ádebiy janrlar emes, olar kñrkem tildiń formaları bolıp tabıladı. Biraq, ádebiy ámeliyatta, kúndelikli baspasñzde proza janrı yamasa poeziya janrı dep qollanılatuǵın jaǵdaylar ushırasıp turadı. Biraq, olardı ilimiy jaqtan tallap qaraǵanımızda janrlıq talaplarǵa juwap bere almaydı.

Al, kñrkem tildiń formaları ekeni málim boladı.

2. Qosıq ólshemleri haqqında túsinik hám olardıń túrleri. Qosıq ñziniń tábiyatı boyınsha qatań ñlshemlerge baǵınadı.

Sonlıqtan, qosıqtıń ñlshemlerine tiykarlanǵan hám solar arqalı

84

prozadan ajıralıp turatuǵın qosıq qurılısınıń túrleri bar. Sonıń bir túri — sillabikalıq qosıq ólshemi.Grek tilindegi sillabi—

buwın degen sñzden alınǵan. Onıń baslı talapları mınalar: sñzler belgili bir qatarlarǵa, al qatarlar belgili bir bántlerge jámleniwi kerek. Qatarlardıń buwın sanları teń bolıwı kerek. 7-8 yamasa 10-11 buwınlı. Uyqas, kñbinese, birgelkili bolıp keledi. aaab yamasa aaba. Ayırım jaǵdaylarda shalıs (abab) yamasa qamaw (abba) uyqasları qollanıladı, qosıqlar, kñbinese, tñrt qatarlı bántlerge jámlengen boladı. Mısalı:

Túrgelip erteden jumısqa shıǵıp, Dizeńdi sızlatıp belińdi búgip, Qolıńdı qabartıp, miynetin shegip, Jegen bir zaǵarań paldan jaqsıraq.

Bul mısalda joqarıda keltirilgen talaplardıń barlıǵı kñrinedi.

Demek, qosıq sillabikalıq ólshemdejazılǵan. Bunday ñlshemdi eski túrkiy ádebiyatta barmaq ólshemi degen termin menen júritken. Házirgi zamanda bul termin ñzbek ádebiyatında qollanıladı. Barmaq ataması, sonday-aq, qaraqalpaq ádebiyatında da sillabika ñlsheminiń sinonimi retinde qollanılıp turadı.

Shıǵıs xalıqları poeziyasında (arab, parsı, eski túrkiy) qosıq ñlsheminiń keń tarqalǵan túri aruz ólshemi bolıp esaplanadı. Ol sillabikadan qatań ajıralıp turadı. Aruzsozılmalı hám qısqa buwınlardıń qosıq qatarında belgili tártipte awmasıp keliwine tiykarlanadı. Onıń kelip shıǵıwı arab poeziyası menen baylanıslı.

Aruzdadawıssız sesler menen tamamlanatuǵın buwınlar sozılmalı bolıp keledi. Al, dawıslı sesler menen tamamlanatuǵın buwınlar qısqa buwın bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq poeziyasında aruz ñlshemi qollanılmaydı, derlik.

Tonikalıqólshem pátlerdiń qatardaǵı tártipleri. Bul termin grek tilindegi tonus— pátdegen sñzden alınǵan. Eski rus qosıqları tonikalıq ñlshem menen jazılǵan. Rus tilinde pát turaqlı emes. Ol sñzdiń basındaǵı, ortanǵı yamasa aqırǵı buwınlarına túse beredi, jıljımalı bolıp keledi. Sonlıqtan, rus qosıqları páttiń baǵdarına tiykarlanadı. Biraq, XVIII—XIX ásirlerde rus poeziyasında, atap aytqanda Lomonosov, Jukovskiy, Tredyakovskiy,

Pushkin, Lermontov tárepinen qosıq ñlshemi keskin ñzgeredi.

Bular tonikalıq ñlshem menen birge, sillabikanı da qosıp

85