Ádebiyattanıw teoriyası (Járimbetov Q. Saǵıydullaeva J)
.pdf(Sh.Seyitov.«Góristandaǵıgúbirliler»).
Seslik qaytalawlar qosıq qatarlarınıń ortalarında da ushırasadı.
65
Oylanbasań ármanjaman,
Gúreskende dárman jaman, Nadan bolma,aman-aman, Jaqın-juwıqtı bilgeysiz.
(Berdaq).
Qosıq qatarlarında dawıslı seslerdiń qaytalanıwın assonans degen atama menen ańlatadı. Assonanslar qosıqta uyqastıń tolıq emes túrin dúziwde qollanıladı.
Ańlarsań ba? Men ñzimdi baxıtlı sezsem, Tanıladı janım kózimnen,
Tasar kewlim. Kñkiregimde sesler siresken,
Hám: Shıqsam-der sırtqa ishimnen.
(DáwlenAytmuratov).
Gápte yamasa qosıq qatarlarında dawıssız seslerdiń jiyi-jiyi qaytalanıp keliwi (kñpshilik jaǵdaylarda sñzdiń basında qaytalanıwı)
alliteraciya dep ataladı. (Latınshaal qaraqalpaqsha ǵa-ge, qa-ke hám da-de, ta-te jalǵawlarına sáykes keledi, littera — hárip degendi ańlatadı). Mısalı:
Kñzim salsam qay bir qusqa, Qustan qustıń túri basqa,
Tarlan salmay ñtken bosqa, Suńqardıń qádirini bilmes.
(AbbazDabılov).
yamasa:
Qap-qapaq qashıń qaqarǵa qaqıshan súmbilleriń,
Kep-kirpik kñzlerińdur tıyǵı jawhar tilleriń.
(Ájiniyaz).
Bul mısallarda q,k,tsesleri jiyi-jiyi qaytalanıp qosıqtıń emocional tásirsheńligin kúsheytip, onıń kewilge qonımlılıǵın támiyinlep tur.
Biraq sonı da aytıw kerek, alliteraciyalardı shennen tısqarı qollanıw shıǵarmanıń kñrkemligine ziyan keltiredi.
Kñrkem shıǵarmada seslik eliklewler ñnimli qollanıladı. Olardı
ilimdeonomatopeyadep te ataydı. Tábiyattaǵı yamasa átiraptaǵı hár qıylı seslerge, ısqırıq, kúlki, jılawǵa, sonday-aq,
haywanlardıń,
66
quslardıń dawıslarına eliklew hám olardı xatqa túsiriw seslik eliklewler dep ataladı.
Buldozershi-i!
Ayda-ayda-a!
Gúr-gúrr...
Dir-dir silkindi jer!
Gúrs-gúrs! Parsh-parsh! Gúrtildiler!...
Jarq-jurq,jarq-jurq...
(ShawdırbaySeyitov.«Qıyalatawı»).
Bul mısalda jazıwshı seslik eliklewlerdi qollanıw arqalı jer
ñzlestiriw sıltawı menen gñzzal tábiyattı jñnsiz qurtıwshılar
hám tábiyat qorıqshıları arasındaǵı keskinlesken jaǵdaydı (keskin konfliktti) kñrkem súwretlep beredi.
Kñrkem shıǵarmada avtor personajdıń túrli keypiyatın beriw, onıń xarakterindegi ñzgerislerdi tolıq kñrsetiw ushın jazıwda
bir kontekstte bir sñzdi hár túrli fonografik (seslerdi sozıp aytıw yaki bir sñzde bir sesti sanalı túrde arttırıp jazıw) kñrinislerde isletedi.
Rus ilimpazı N.S.Trubeckoy «Til sesleriniń ñzgeriske ushırap aytılıwı adamnıń psixologiyalıq jaǵdaylarına baylanıslı»21 dep atap kñrsetse, qaraqalpaq ilimpazı A.Bekbergenov kñrkem shıǵarma tilindegi bunday fonetikalıq qubılıslardı, yaǵnıy sñzdiń buzılıp àytılıwın shıǵarmà îbrazlılıǵı ushın paydalanılıwı múmkin dep tastıyıqlaydı22. Ózbek ádebiyatshısı D.Quranov sñzlerdiń bunday «normadan shıǵınıp» aytılıw qubılısın, birinshiden, dáwir ruwxınsáwlelendiriwushın, ekinshiden, orınkoloritinberiwushın, úshinshiden, personajtilinindividuallastırıwushın, tñrtinshiden, súwretlewpredmetinemúnásibetlerdisáwlelendiriwushın qollanıladı23 dep keltiredi. Usınday kñrkem-estetikalıq maqsetlerge
bola ádebiy shıǵarmalarda tildegi túpkilikli sñzler hár qıylı fonetikalıq ñzgerislerge ushırap qollanıladı. Máselen,
Sh.Seyitovtıń
«Shırashılar» romanında bunday qubılıs eshekli Esjan ǵarrını ortaǵa alǵan aǵalı-inili Aman menen Orazdıń sırtınan ańlıp kiyatırǵan Ǵarlınıń obrazın onıń ñziniń ishki oyları arqalı ashıwda tñmendegishe sheber qollanılǵan:
«Bul dúnya men ushın alaqannan da tar, qurıp qalǵan dúnya...
— Sarsıldı jigit. — Maǵan endi tınısh jasaw joq, biytárep jasaw jo-oq! Áshirdiń ñlimi kútedi meni, Áshirdi-ińń!.. Sárdardıń wádesi qáne, úylendirgeni qáne! Mınaw ǵarrınıń qızın hám men túwe ñzinen de qızǵanıp, Aǵajan iyshanǵa inam etpekshi!.. Bizge yar qushuwjo-oq, Áshirdey gellemiz bir jaqqa, ñzimiz
bir jaqqa jumalap, gór qushıw, jer qushıwba-ar!..» (Shawdırbay
Seyitov. «Shırashılar»). Sonday-aq:
Górista-an!
Jańa gñrdiń joq sańlaǵı!..
Dúmpekler! — Dúmpek bolıp qurıǵan adam!..
(ShawdırbaySeyitov.«Góristandaǵıgúbirliler»).
Bunda seslik ñzgerisler orın koloritin beriw ushın qollanılǵan. Biraq, bul usıl arqalı shayır ñziniń ñmir hám ñlim, iyman hám insap, hújdan hám hújdansızlıq, mehir hám ǵázep, gúna hám sawap túsinikleri haqqındaǵı emocional (tásirsheń) oy-pikirlerin beredi.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1.Ádebiy til hám sñylew tili haqqında túsinik beriń.
2.Kñrkem ádebiy til hám onıń ñzgeshelikleri tuwralı túsinigińizdi aytıń.
3.Kñrkem tildiń leksikası tuwralı túsinik beriń. Onıń qanday quralları bar?
4.Varvarizm hám vulgarizmlerdiń bir-birinen ayırmashılıǵı nede? Olar kñrkem shıǵarmada qanday maqsette qollanıladı?
5.Kñrkem tildiń fonetikası tuwralı túsinik beriń. Onıń qanday túrleri bar?
6.Assonans hám alliteraciya degenimiz ne? Olardıń birbirinen ayırmashılıǵı bar ma?
7.Anafora hám epiforalarǵa sıpatlama beriń, bir-birinen
parqın ajıratıń.
68
8.Onomatopeya degenimiz ne?
9.Kñrkem shıǵarmada seslerdi sozıp aytıw yaki bir sñzde bir sesti sanalı túrde arttırıp jazıw qanday kñrkemlik xızmet atqaradı?
9-tema. SÚWRETLEW QURALLARÍ HÁM USÍLLARÍ
Jobası:
1.Kñrkem tilde troplardıń (awıspalı mánistegi sñzlerdiń) xızmeti.
2.Kñrkem tilde stilistikalıq figuralardıń (kñrkem súwretlew usıllarınınıń) xızmeti.
3.Kñrkem punktuaciya.
Tayanısh sózler: troplar, metafora, epitet, metonomiya, sinekdoxa, giperbola, litota, ironiya, simvol, teńew, janlandırıw, allegoriya; stilistikalıq figuralar, ritorikalıq sorawlar, intonaciya, pauza, ritorikalıq qaratpalar, úndewler, tákirarlawlar, antiteza, inversiyalar; kñrkem punktuaciya.
Kñrkem súwretlew qurallarınıń keń tarqalǵan túri — troplar
— basqa nársege aylanıw, ñzgeriw mánisin ańlatadı. Kñrkem shıǵarmada troplar bir nárseni súwretlew ushın sñzdiń túpkilikli mánisinde emes, al basqa ñzgergen, awıspalı mánisinde beredi. Mısalı, «Mına jamanketegimnen kirip-shıqqanıma shúkir etip júrmen». Bul jerde «jaman ketek» tawıq ketek yamasa iyt ketekti ańlatpaydı, al usı sñzlerdi aytıwshı adamnıń turaqjayın ańlatadı. Ketek sñzi menen ol ñziniń turaq jayınıń sánsiz hám tñmen jaǵdayda ekenin obrazlı túrde bildirip tur.
Troplardıń (awıspalı mánis beriwdiń) birneshe túrleri bar: metafora, epitet, metonimiya, sinekdoxa, giperbola, teńew, litota, ironiya, allegoriya, simvol (ramz, nıshan), janlandırıw (olicetvorenie) h.t.b.
Metafora—grekshe awıstırıw,ózgertiw sñzinen(meta— qaytadan,phora—kóshiremen)alınǵan. Kñrkem súwretlew qurallarınıń biri. Metafora — zatlardı bir-birine megzetiwge tiykarlanǵan awıspalı súwretlewdiń túri. Metafora teńewdey etip zatlardı salıstırmaydı, al uqsatadı, megzetedi. Mısalı, «Ol
arıslanday jigit» degen gápte jigit arıslanǵa salıstırıladı hám ol
69
teńew bolıp sanaladı, al «Ol arıslan jigit edi» degen gápte jigit arıslanǵa megzetiledi hám ol metafora bolıp esaplanadı. Sánemler qolında tillasaz edim,
Háwijge keltirer janan bolmadı. Tuǵırımda talpınǵan alǵırbazedim,
Qálpe-sáyyadlarım maman bolmadı.
(Ájiniyaz).
Ómir jıldırım-aw, waqıt jıldırım!.. Awıl saǵınıshı — Aqtulpar-awbul!..
(Sh.Seyitov)
Birinshi mısalda lirikalıq qaharman ñzin tilla sazǵa megzetedi, biraq onı kámine keltirip shertetuǵın sazende bolmaytuǵınına nalıydı. Jáne de lirikalıq qaharman ñzin talpınıp turǵan alǵır qusqa megzetedi, biraq qustıń babın biletuǵın qálpe, ańshılardıń bolmaǵanına nala qıladı. Shayır ñmirge, zamanǵa narazılıq, táǵdirge nalısh sezimlerin awıspalı mániste beredi.
Ekinshi mısalda ñmirdiń ulıwma dúnya ñlsheminde kútá qısqa ekenligi jıldırım metaforası menen awıspalı mániste beriledi.
Al, saǵınısh sezimleri aqtulpar metaforası menen berilgen.
Nátiyjede, metaforalar obrazdı kñrkemlep beriwge, avtordıń aytajaq ideyasın oqıwshıǵa kñrkemlep jetkeriwge járdem beredi.
Epitet—grekshe epitophios—anıqlıqmánisinde kelgen. Epitet zat hám qubılıslardıń sapasın, sıpatın ayqınlastırıw ushın qollanıladı. Epitet kñrkem súwretlewdiń eń jiyi qollanılatuǵın túri, ol arqalı jazıwshı-shayırlar qaharmannıń yamasa súwretlenip atırǵan zattıń, qubılıstıń birden kñzge túserlik ayqın belgisin
atap kñrsetedi, solay etip, onı kñzge ayqınıraq etip elesletedi.
Bálentshıńbasların ańsasa tarlan,
Talmasqanatlarıkñkte sharq urar,
Qayda baǵlar, gózzaltawıs taranǵan, Qayda qaldı kñkti súzgen minarlar.
(Sh.Seyitov).
Metonimiya—grekshe metha—qaytadan,nimios—ataw, qaytadanatawdegendi ańlatadı. Súwretlew qurallarınıń biri. Sñzlerdiń awıspalı mánisine tiykarlanǵan súwretlew. Metoni-
miyada súwretlenip atırǵan zat yamasa waqıya basqa at penen
70