Ádebiyattanıw teoriyası (Járimbetov Q. Saǵıydullaeva J)
.pdfMánisi birdey, al aytılıwı hám jazılıwı hár qıylı sñzler. Bunday
60
sinonim sñzler, kñbirek, poeziyalıq shıǵarmalarda oy-sezimlerdiń tásirli jetkeriliwin támiyinleydi, sonday-aq, sñz oyını retinde hám stilistik qaytalawdan qutılıw ushın jiyi paydalanıladı. Mısalı:
Oyshıl jaqsı jigit bilimpaz keler,
Aytqan gáplerinetúsimpaz keler, Aqılsızdıń qásiyeti az keler,
Aqmaqlar xızmet etpes xalıq ushın.
(Berdaq).
Arxaizmler—grekshe archaios—áyyemgi, eskisñzinen. Házirgi zaman tilinde qollanıwdan shıǵıp qalǵan eski sñzlerdi yamasa sñz birikpelerin filologiya iliminde arxaizmler dep júritedi.
Arxaizm kñrkem ádebiyatta súwretlew qurallarına jatadı hám súwretlenip otırǵan dáwirdiń ruwxın (koloritin), personajlardıń til ñzgesheligin beriw ushın qollanıladı. Mısalı:
Onseri bel menen siyseriketpen,
Jantaq dásteletip, tamır gewletken. Kegeyli, Esimjap, Xanjap, Qızketken, Talay qazıwlardıń boldıń beldarı.
(I.Yusupov).
«Qunnazar aqsaqaldıń ñzi usınday, kemsawatlılıǵınan qattı qıynalıp júr. «Sawatlı» dep Mádiyarǵa, Sayımbetke, suyıqlaw bolsa da báshiri Muratqa súyenip is alıp baradı. Sekretar Saparovtıń datxanası belsendilerge úmmá-dúm». (Sh.Seyitov).
Bul jerde «onseri», «siyseri» salmaqtı belgileytuǵın ertedegi ñlshem birlikleri. Eger de shayır «úsh kilo bel, bes kilo ketpen» dep qollanǵanda qosıqtıń kñrkemligi buzılar edi. Sebebi, gáp burınǵı waqıttaǵı qazıw jñninde bolıp atır. Sonlıqtan, avtor dáwir ruwxın beriw ushın «onseri, siyseri» arxaizmlerin durıs qollanǵan. Ekinshi mısalda XX ásirdiń 20-30-jıllarındaǵı Qaraqalpaqstannıń jámiyetlik-siyasiy turmısı súwretlenedi, sonlıqtan, avtor sol dáwirdegi xalıqtıń sñylew tilindegi «báshir», «datxana» sñzlerin orınlı qollanadı.
Neologizmler—grek sñzi, neos—jańa,logos—sñz — jańa sñzmánisinde. Neologizm belgili bir tariyxıy dáwirlerde
jámiyettiń rawajlanıwı nátiyjesinde hárbir tilge kirgen jańa
61
sñzler. Neologizmler tek ǵana xalıqtıń awızeki sñylew tilinde ushırasıp qalmastan, ol jazba tilde, ádebiyatta da qollanılıp, sol arqalı tildiń kñrkemliligi, tásirliligi kñrinedi.
Mine, mınaw «Uyalı ataw» — «Uyalı ataw» — Qıyal atawı —
Qıyaldrom qıyallarǵa, — Bunnan qıyal ushar bárha!
(Sh.Seyitov.«Qıyalatawı»).
Bul mısalda «qıyaldrom» avtor tárepinen oylap tabılǵan jańa sñz — neologizm bolıp tabıladı.
Dialektizmler—1 )Til biliminde:Ádebiy tilde ushıraspaytuǵın belgili bir dialektke tiyisli sñzlerdi yamasa sñz birikpelerin aytadı;2 )Ádebiyattanıwda:kñrkem shıǵarmada personaj tilin daralastırıw, ñzinsheligin beriw maqsetinde qollanılatuǵın dialektlik sñzler hám sñz birikpeleri. Dialektizmler — kñrkemlew qurallarınıń bir túri.
Tandırjapqan jeńgeylerden bar mirát, Ruqsat joq awız tiymey ñtiwge, Kúnshıǵısqa sapar shekken azamat, Asıq, dostım, biziń jaqqa jetiwge.
(I.Yusupov).
Bul qosıqtaǵı «tandır japqan» sñz dizbegi arqa dialektke (Shımbay govorına) tán bolıp, bul orında ádebiy tildegi «nan japqan» sñzin qollanǵanda qosıqtaǵı ırǵaq, uyqasıqtıń muzıkalılıǵı
buzıladı.
Frazeologizmler—grekshe fhrasis—gáp,sóz,logos — bilim degen mániste. Kñrkem shıǵarmada qollanılatuǵın obrazlı sñzlerdiń
birikpesi. Olar, tiykarınan, bir-birinen ajıralmaytuǵın turaqlı birikpeler bolıp keledi. Olardı qollanıw arqalı jazıwshı obrazlılıqtı kúsheytedi. Mısalı, «Ol quwanǵanınan kókiregi qarıs ayırılıp,
ókpesin
qolına alıp juwırıp keldi». Bul jerde adamnıń qattı quwanǵan halatı frazeologizmlerdiń járdeminde kñrkem hám anıq berilgen.
Varvarizmler—latınsha barbaris—kelgindi sñzinen qáliplesken atama. Kñrkem shıǵarmada basqa tilllerden kirgen sñzlerdi, sñz birikpelerin, gáplerdi varvarizmlerdep ataydı. Varvarizmler súwretlew qurallarınıń biri bolıp, kñbinese,
shıǵarma
62
jazılıp atırǵan tilde ekvivalent sñzler tabılmaǵan jaǵdaylarda qollanıladı. Varvarizmniń túrleri bar. Francuz tilinen kirgen sñzler gallicizm, nemis tilinen kirgen sñzler germanizm, arab tilinen kirgen sñzler arabizm,parsı tilinen kirgen sñzler parsizm yamasa iranizm,túrkiy tillerden kirgen sñzler túrkizmdep ataladı.
Varvarizmlerdi kñzsiz qollana beriwge bolmaydı, bul jaǵdayda
shıǵarmanıń tili shubarlanıp, onıń kñrkemlik dárejesi tñmenleydi. Sonlıqtan, varvarizmlerdi súwretlep otırǵan dáwir ruwxın, tipik sharayatlardı beriw ushın, qaharman xarakterin daralastırıw ushın qollanadı. Varvarizmler avtor jaratıp otırǵan obrazdı bayıtıw, kñrkeytiw ushın járdem beredi.
«...A-al, ñzińiz neǵıp júrsiz mobiliyzaciyanıń mapazında, aqsaqalsız... Nuchto-j, bir bandit kulak qamalǵan eken, siz ne, advokatsız ba?!... «Wákildiń barıwın kútiń!» dep, xat jazǵan bolsa, nuchto-j, ispolkom-húkúwmet, kútiń, nuchto-j,... —
Oybay-aw, - dedi hawlıǵıp, jındıma, birew ayǵaylap júgirip keledi, - dedi aytıp awız jıyǵan joq. — Tınısh! - dedi Tayırov qolın joqarı kñterip. — Sizge balaqay, kimikani kerek emes,ne degeni kerek. Tak-chto, qulaǵıńızdı tutıp turǵaysız, - dep gá tatarsha, gá orısshanı sapırıstırdı da Sayımbetti bir tekshe tñmenletip, wazdı basqardı da kete berdi. — Sñz oblasttıń kñrnekli rabotnigi, usı Xalqabadtıń qızı Shotan qızı Sulıwshashqa...» (Sh.Seyitov).
Mısaldaǵı astı sızılǵan sñzler kñrkem shıǵarmada túrli millet wákilleriniń obrazın individuallastırıw maqsetinde qollanılǵan.
Jargon—francuzsha jargon—buzılǵan til degendi ańlatadı. Belgili bir toparlarǵa ǵana túsinikli bolǵan jasalma til. Jargon shártli til retinde qollanılıp, aytılatuǵın pikirler, túsinikler jumbaqlastırılıp basqalar ushın túsiniwge qıyın boladı. Mısalı,
«Alpamıs» dástanında Alpamıs ñziniń qalıńlıǵı Barshındı izlep shıqqanda Qarajan qalmaq penen ushırasadı hám qalıńlıǵın izlep júrgenin jargon menen astarlap aytadı:
Aldın baslap ketken ol qaranarım,
Keyninen ketkendi qubaingeni, Ortasında ketti aqshabotası, Moynında ketkendi altın buydası.
(«Alpamıs»dástanınan).
63
Bul jerde Alpamıs, «qara nar» dep Barshınnıń atası Baysarını,
«quba ingen» dep onıń anasın, «aqsha bota» dep Barshınnıń ñzin aytıp turıptı.
Vulgarizm—latınsha sñz bolıp, bulgaris— turpayı degendi bildiredi. Kñrkem shıǵarmalarda ushırasatuǵın, ádebiy tildiń ñlshemlerine úylespeytuǵın, turpayı yamasa stilistikalıq jaqtan natuwrı sñzler.
Vulgarizmler, kñbinese, qaharmannıń tilinen tuwra gápler menen beriledi hám onıń daralanǵan ñzgesheligin, jekke xarakterin,
ol jasaǵan ortalıqtı, onıń mádeniy dárejesin beriw ushın qollanıladı.
Mısalı: «Diywaldıń arjaǵında bolsa quda-qudaǵay bolarınıń aldındaǵı sınaqtan ñtip, ñziniń kim ekenligin kñrsetip qoyıw ushın eki qatın jaq jarıstırıp atırǵan edi:
—Ózińpasmanda bolsań da kewiliń aspanda» sharıqlaydı-á!
— Kimpasmanda? Kimdi bassınasań sen, shirkin.
Kñkiregine
qara bunıń. Kñkiregińdi qara jer basqır!
—Kelmey atırıp iytteyqappa!
—Iytsendeyboladı!»
(UzaqbayPirjanov.«Qızılkendirdińgúlleri»povestinen).
Kásiplikleksikakñrkem tilde tiyisli orınlarda qollanıladı. Bunda qanday da bir kásip-kárge tiyisli sñzler tildiń obrazlılıǵın, súwretlewdiń isenimliligin arttırıw ushın qollanıladı. Mısalı, balıqshılıqqa, diyqanshılıqqa, teńizshilikke, baǵmanshılıqqa, sharwashılıqqa, qurılısqa, oqıtıwshılıqqa h.b. kásiplerge tán sñzler jazıwshınıń yamasa ádebiy qaharmannıń tilinde qollanıladı.
Onseribel menen siyseriketpen,
Jantaq dásteletip, tamır gewletken, Kegeyli, Esimjap, Xanjap, Qızketken, Talay qazıwlardıń boldıń beldarı.
(I.Yusupov).
Bul mısalda onseribel, siyseri ketpen, qazıw, beldar sñzleri diyqanshılıq kásibine tiyisli sñzler bolıp esaplanadı. Jáne bir
mısal:
Aldın baslap ketken ol qara narım, Keyninen ketkendi quba ingeni, Ortasında ketti aqsha botası, Moynında ketkendi altın buydası.
(Alpamıs»dástanınan).
64
Bul mısalda qaranar, ingen, bota, buyda sñzleri sharwashılıq kásibine tiyisli sñzler.
Kórkem fonetika (Kórkem tildiń fonetikalıq dúzilisi)
Poeziya yamasa proza tiliniń seslik quramına, onıń túrlitúrli qubılıwlarına kórkem fonetika delinedi. Dawıslı hám dawıssız
seslerdiń, pátli hám pátsiz buwınlardıń, tıńǵınıń (pauzanıń), intonaciyanıń, sñzlik hám seslik qaytalawlardıń tiyisli orınlarda qollanılıwı kñrkem fonetikalıq qubılıslardan.
Kñrkem teksttiń seslik dúzilisi kñpshilik jaǵdaylarda seslik qaytalawlar arqalı kñrinedi. Seslik qaytalawlar súwretlenip atırǵan obyektti (adam, waqıya, peyzaj h.t.b.) yamasa ishki sezimlerdi kñrkemlep beriwde úlken orın tutadı. Mısalı, qosıq qatarlarınıń aqırındaǵı uyqaslar seslik qaytalawdıń bir túri. Seslik qaytalawdıń bunday túrin ilimde epifora dep ataydı. Epiforalar qosıq tekstiniń qulaqqa jaǵımlı esitiliwin támiyinleydi hám onıń kñrkemligin arttıradı. Mısalı:
Miynet penen jandı qıynap,
Kñrmey bir kún qonaq sıylap, Ishpey-jemey maldı jıynap,
Qashan ráhátlanadursań?
(Berdaq).
Seslik qaytalawlar qosıq qatarlarınıń aqırında ǵana emes, al basında da ushırasadı. Seslerdiń qosıq qatarlarınıń basında qaytalanıwın ilimiy tilde anafora yamasa birgelkilibaslanıw dep júritedi. Anafora qosıqtıń tásirsheńligin (emocionallıǵın) támiyinlew ushın qollanılatuǵın kñrkem usıl. Anafora sñzlerdiń intonaciyasın kúsheytiw menen birge ırǵaqqa da tásir jasaydı. Dáwletiy panah!
Senmeniń dáryamdı burǵanıńjoq, Senmeniń ulımdı urǵanıńjoq, Senmeniń haqımdı jırǵanıńjoq,
Sen maǵan húkimdar bolıp, eńsemde turǵanıńjoq! Sonda hám sen qurıǵanıńjoq!
Sen barsań házirgi shahsımaqlarda!