Ádebiyattanıw teoriyası (Járimbetov Q. Saǵıydullaeva J)
.pdfJÁRIMBETOV QURBANBAY QUDAYNAZAROVICH, SAǴÍYDULLAEVA JÁMIYLA NURÍLLAEVNA
ÁDEBIYATTANÍW TEORIYASÍ
NÓKIS 2020
AVTORLARDAN
Ózbekstan Respublikasında bilimlendiriw, kadrlar tayarlaw máselesine mámleketlik siyasat dárejesinde itibar qaratılǵan. Ózbekstannıń hár tárepleme rawajlanıwınıń tiykarın quraytuǵın jámiyettiń progressiv kúshleri esaplanǵan bárkamal áwladtı tárbiyalawda strategiyalıq maqsette qabıl etilgen
«Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızam bul tarawdaǵı keń kñlemli
1
reformalardı ámelge asırıwdıń huqıqıy-normativ tiykarına aylandı. Házirgi tez pát penen rawajlanıp baratırǵan dáwirde jámiyettiń ruwxıy turmısında ayrıqsha orın tutatuǵın filolog qánigelerdi zaman talabına say jetik kadrlar etip tayarlaw búgingi kúnniń talabı.
Bunıń ushın, birinshi náwbette, studentlerdi sapalı oqıwmetodikalıq ádebiyatlar menen támiyinlew kún tártibine qoyılǵan
áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp tabıladı. Sonlıqtan, elimizde kñrkem ádebiyatqa hám kitap ñnimlerin basıp shıǵarıwǵa bolǵan itibardıń mámleketlik siyasat dárejesine kñteriliwi de tosınnan
bolǵan qubılıs emes .
2
Joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetlerinde studentlerdi kñrkem ádebiyattı izertleytuǵın arnawlı ilim — ádebiyattanıw iliminiń tiykarǵı túsinik hám terminleri menen tanıstırıw, olarda ádebiyattanıw ilimine tiyisli dáslepki teoriyalıq túsiniklerdi
hám bilim kñnlikpelerin qáliplestiriw maqsetinde «Ádebiyattanıw teoriyası» páni oqıtıladı. Bul pánde dúnya ádebiyatı tuwralı házirgi zaman ilimindegi tiykarǵı túsinikler menen tanıstırıladı, ádebiyattanıwdıń nızamların, tártiplerin, qaǵıydaların biliw hám olardı ámeliy tallawlar barısında paydalana alıwda, kñrkem
ádebiyattı túsiniwde studentlerdi zárúr bolǵan bilimler, ádebiy terminler menen qurallandıradı.
Ádebiyattanıwǵa tiyisli dáslepki sabaqlıq S.Axmetov hám Q.Sultanovlardıń avtorlıǵında «Ádebiyattanıw» degen atamada
1987-jılı basılıp shıqtı. Bunnan soń usı pánge tiyisli sabaqlıq baspadan shıqqan joq. Biraq, usı atamada 1994-jılı xrestomatiya (avtorları S.Axmetov hám Q.Sultanovlar), oqıw qollanbası xızmetin
atqaratuǵın «Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha-qaraqalpaqsha túsindirme sñzligi» (avtorları S.Axmetov, J.Esenov hám Q.Járimbetovlar, Nñkis, «Bilim», 1994) jarıq kñrdi. Degen menen, S.Axmetov hám Q.Sultanovlar tárepinen járiyalanǵan sabaqlıqqa 30 jıldan aslam waqıt boldı. Bul sabaqlıq sezilerli dárejede eskirdi. Al, S.Axmetov, J.Esenov hám Q.Járimbetovlar tárepinen tayarlanǵan sñzlik bolsa, dúnya ádebiyattanıwınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq ádebiyattanıwınıń sońǵı dáwirdegi jetiskenliklerin esapqa alıp jańalawdı, jańa termin hám túsinikler menen bayıtıwdı talap etedi.
Ǵárezsizlik dáwirinde usı pánge tiyisli oqıw qollanba 2012jılı professor Q.Járimbetov tárepinen «Ádebiyattanıwdan sabaqlar» atamasında «Qaraqalpaqstan» baspasınan shıǵarıldı. Bul oqıw qollanbası joqarı oqıw orınlarınıń filolog studentlerine arnalıwı menen birge, akademiyalıq licey hám kásip-ñner kolledjleriniń oqıwshıları hám oqıtıwshıları, ulıwma, ádebiyat máseleleri menen qızıǵıwshı keń jámiyetshilik wákillerine baǵıshlandı. «Ádebiyattanıw teoriyası» sabaqlıǵı usı qollanba materialları tiykarında keńeytilip, jańa teoriyalıq maǵlıwmatlar,
ádebiyatlar menen bayıtılıp, filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq tili) bakalavriat tálim baǵdarınıń oqıw rejesi hám pán baǵdarlamasına sáykes tayarlandı.
Ádebiyattanıw, onıń bir tarawı esaplanǵan ádebiyat teoriyası boyınsha joqarı oqıw orınlarınıń studentleri ushın arnalǵan sabaqlıqlar shıǵarıw máselesi ñzbek ádebiyattanıwında álleqashan qolǵa alındı. Máselen, I.Sultannıń «Adabiyot nazariyasi» (1980,
2005), T.Babaevtıń «Adabiyotshunoslik asoslari» (2002), E.Xudayberdievtiń «Adabiyotshunoslikka kirish» (2003, 2007), D.Quranovtıń «Adabiyotshunoslikka kirish» (2004), «Adabiyot nazariyasi asoslari» (2018), H.Umurovtıń «Adabiyot nazariyasi»
(2002, 2004) h.t.b. sabaqlıqları járiyalandı. Biz «Ádebiyattanıw
4
teoriyası» sabaqlıǵın jazıw barısında tiyisli orınlarda usı teoriyalıq
ádebiyatlardan paydalandıq, olardıń tájiriybelerin úyrendik. Ayırım orınlarda ñzlerimizdiń jekke kñzqaraslarımızdı bildirdik. Sonday-aq, kitaptı jazıw barısında ñzbek ádebiyatshıları
B.Sarimsoqov, U.Juraqulov, Q.Yuldoshev, M.Yuldosheva hám
basqalardıń dıqqatqa ılayıq ilimiy-teoriyalıq pikirlerin
3, ǵárezsizlik
dáwirindegi ñzbek ádebiyattanıw iliminde kñrkem ádebiyatqa baylanıslı bildirilgen jańasha kñzqaraslardı, ilimiy tallawlardı
esapqa aldıq.
4
Bul pándi oqıtıwǵa jańasha kñzqarastan jantasıw rossiyalı ilimpazlar tárepinen tayarlanıp, professor L.V.Chernectiń redaktorlıǵında járiyalanǵan
(2000)sabaqlıǵında ushırasadı. Sabaqlıqta ádebiyattanıw boyınsha túsinikler terminologiyalıq baǵdarda alfavit tártibinde berilgen.
Biz sabaqlıqtı jazıw barısında usı kitaptaǵı ayırım tájiriybelerdi de úyrenip shıqtıq. Sonıń menen birge, kitaptı jazıw barısında E.V.Xalizevtiń (2000) atamasındaǵı
sabaqlıǵında keltirilgen ilimiy-teoriyalıq pikirlerinen siltemeler aldıq.
Sonday-aq, sabaqlıqta tiykarǵı teoriyalıq túsiniklerdi beriwde ÕIÕ ásirdegi belgili rus teoretigi V.G.Belinskiydiń, ÕÕ
ásirdegi rus ádebiyatshıları N.A.Gulyaev, A.N.Bogdanov,
L.T.Yudkevich, Ya.Elsberg hám taǵı basqalardıń erterekte járiyalanǵan ilimiy-teoriyalıq áhmiyetke iye pikirlerinen, miynetlerinen paydalanıldı.
Sabaqlıqta shet el ádebiyatshılarınıń tájiriybeleri de dıqqattan tıs qalmadı. Máselen, kitaptaǵı tiykarǵı túsinikler Yel universiteti
(AQSh) professorı Paul Fraydıń joqarı oqıw orınları ushın arnalǵan
«Ádebiyat teoriyası» («Theory of Literature», 2012) kitabındaǵı
túsinikler menen salıstırmalı úyrenildi.
3
1-tema:KIRISIW. PÁNNIŃ MAQSETI HÁM
WAZÍYPALARÍ. KÓRKEM ÁDEBIYATTÍŃ
QÁSIYETLERI HÁM PRINCIPLERI
Jobası:
1.Ádebiyattanıw ilimi tuwralı ulıwma túsinik.
2.Ádebiyattanıw — filologiya iliminiń bir tarawı.
3.Kñrkem ádebiyat hám ádebiyattanıw ilimi.
4.Ádebiyattanıw tarawları: a) ádebiy sın (kritika), b) ádebiyat tariyxı, d) ádebiyat teoriyası, e) tekstologiya, f) bibliografiya,
g)paleografiya.
Tayanısh sózler: filologiya, kñrkem ádebiyat, ádebiyattanıw, ádebiy kritika, ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası, tekstologiya, bibliografiya, paleografiya.
Sırtqı dúnyanı úyreniw kñp ilimlerdiń járdeminde iske asırıladı.
Olar, tiykarınan, eki toparǵa bñlinedi: tábiyattı úyrenetuǵın ilimler — bular biologiya, fizika, geografiya, ximiya t.b. hám adamnıń ruwxıy dúnyasın, ruwxıy xızmetin úyrenetuǵın ilimler
— bular tariyx, filosofiya, kñrkem ñner ilimleri (iskusstvoznaniya), ekonomika, sociologiya, psixologiya, filologiya. Bulardı,
kñbinese, gumanitar ilimler dep ataydı.
Filologiya — adamnıń ruwxıy xızmetin úyrenetuǵın ilimlerdiń biri. Filologiya termini áyyemgi grek tilindegi fileo— jaqsı kñriw, logos—sñz degen sñzlerden kelip shıǵıp, «sózgeıqlas» degen mánisti ańlatadı. Filologiya ilimi ayırım-ayırım, biraq bir-biri menen tıǵız baylanıslı eki tarawdan turadı. Birinshisi
— lingvistika, yaǵnıy til bilimi. Ol eski latın tilindegi lingua degen sñzden kelip shıǵıp, «til» degen mánisti ańlatadı. Lingvistika
tildiń qubılısların hám ñzgesheliklerin úyrenedi, dúnya xalıqlarınıń
erte zamanlarda sñylegen, jazǵan yamasa házirgi zamanda sñylep
atırǵan, jazıp atırǵan tilleriniń rawajlanıw zańlılıqların úyrenedi.
6
Filologiyanıń ekinshi tarawı — kñrkem ádebiyat haqqındaǵı ilim. Onı ádebiyattanıw ilimi dep ataydı.
Ádebiyattanıw ilimi úlken úsh tarawdan turadı. Olardıń hárbiriniń úyrenetuǵın nıshanası (obyekti), zatı, maqseti hám wazıypaları bar. Bular — ádebiyat sını (kritikası), ádebiyat tariyxı hám ádebiyat teoriyası. Solay etip, ádebiyattanıw kñrkem ádebiyattıń zańlılıqların, qásiyetlerin, rawajlanıw tariyxın, sonday-
aq, házirgi ádebiy procesti úyrenedi.
Al, kñrkem ádebiyat degenniń ñzi ne? Kñrkem ádebiyat — kñrkem ñnerdiń bir túri. Kñrkem ñner bolsa, adamnıń ruwxıy talapların qanaatlandıratuǵın ruwxıy xızmettiń bir túri. Kñrkem ñnerdiń túrleri: súwretshilik (jivopis), músinshilik (skulptura), arxitektura, teatr, xoreografiya, muzıka, kñrkem ádebiyat.
Kñrkem ádebiyat kñrkem ñnerdiń bir túri sıpatında adamnıń ruwxıy mútájlikleriniń biri bolǵan kñrkem-estetikalıq talaplardı qanaatlandıradı. Adam sana-sezimge iye bolǵanlıqtan, tek ǵana materiallıq talaplardı (awqat, kiyim-kenshek, turaq jay h.t.b.) qanaatlandırıp qoymastan, ruwxıy talaplardı da (kñrkem sñzge, kñrkem oyınlarǵa, ilim-bilimge h.t.b. bolǵan talaplardı) qanaatlandıradı. Ádebiyattanıwdıń úyrenetuǵın obyekti kñrkem ádebiyat bolıp esaplanadı. Kñrkem ádebiyat ruwxıy talaplardıń biri sıpatında qáliplesedi. Ol uzaq evolyuciyalıq rawajlanıw jolların basıp ñtedi, ñsedi, bayıp baradı, ideyalıq, kñrkemlik jaqtan jetilisedi. Sonlıqtan, kñrkem ádebiyattıń payda bolıwın, rawajlanıw jolların, zańlılıqların, ideyalıq-kñrkemlik dárejesin izertleytuǵın arnawlı ilim talap etiledi. Bunday ilimdi joqarıda aytqanımızday, ádebiyattanıw dep ataydı. Ádebiyattı izertlewdiń barısında kñrkem ádebiyattı úyrenetuǵın ádebiy sın (ádebiy kritika), ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası degen tarawlar qáliplesedi hám olar úshewi tutas bir ilimdi — ádebiyattanıw ilimin quraydı.
Ádebiyattanıwdıń bir qatar nızamları, tártipleri, qaǵıydaları antik Greciya alımları Platon, Aristotel hám orta ásir islam
civilizaciyası dáwiriniń alımları Ábiw Nasır Al Farabiy, Alisher Nawayı h.t.b. tárepinen islengen. Mısalı, Aristotel (b.e.sh. 384-
322) «Poetika» degen kitap jazıp, onda sñz ñneriniń tábiyatı, túrleri haqqında dáslepki ilimiy túsinikler beredi. Farabiy (870-
950) usı «Poetika» kitabına túsinikler beretuǵın arnawlı miynet
7
jazadı. Alisher Nawayı (1441-1501) «Mezonul avzon» («Ólshemler
tárezisi») kitabında qosıq ñlshemleri tuwralı teoriyalıq túsinikler hám texnikalıq qaǵıydalar beredi. Biraq, ádebiyattanıw ñz aldına qánigelesken pán sıpatında XVIII ásirde Batıs Evropada qáliplesti.
Ol kñrkem ádebiyattıń kúshli rawajlanıwı, tábiyat hám gumanitar ilimlerdiń túrlerge bñlinip qánigelesiwi nátiyjesinde ñsip shıqtı. Ádebiyattanıwdıń qáliplesiwinde XVIII ásir nemis alımları Yogann
Gerderdiń (1744-1803), Fridrix Gegeldiń (1770-1832), francuz filosofı Deni Didronıń (1713-1784), rus ádebiyatshıları V.G.Belinskiydiń (1811-1848), N.G.Chernıshevskiydiń (18281889)
xızmetleri ullı.
XIX ásirde ádebiyattanıw ilimi jáne de kúshli rawajlanıp, ñziniń ishki tarawlarına bñlinip ketedi. Mısalı, ádebiyat teoriyası, ádebiyat tariyxı, ádebiy sın, milliy ádebiyatlar, áyyemgi ádebiyat, klassikalıq ádebiyat, házirgi zaman ádebiyatı h.t.b. bolıp qánigelesedi.
Joqarıda ádebiyattanıw ilimi ádebiy sın, ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası bolıp úsh tarawǵa bñlinedi degen edik. Endi ádebiy sın degenimiz qanday túsinik? Onı, kñbinese, xalıqaralıq termin menen ádebiykritika dep te ataydı. Ol áyyemgi grek tilindegi kritika—pikirlew, tallaw degen sñzden kelip shıqqan.
Ádebiy sın ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası sıyaqlı kñrkem ádebiyattıń qásiyetlerin, tábiyatın úyrenedi, ayırım shıǵarmalardı tallaydı. Biraq, ádebiysın,tiykarınan, házirgi ádebiy proceste
házir payda bolıp atırǵan shıǵarmalarǵa baha beredi, sın pikirler
aytadı. Ádebiy sın kñrkem shıǵarmalar tuwralı jámiyettiń házirgi talaplarınan, ádebiy talǵamlarınan kelip shıǵıp baha beredi.
Ádebiy sın kñrkem shıǵarmalardıń jámiyetlik mazmunın,
áhmiyetin, kñrkemligin ashıp beredi, olardıń jetiskenlikleri menen kemshiliklerin aytıp, kitap oqıwshılarǵa olar tuwralı túsinikler
beredi, ádebiy shıǵarmalardı túsinip qabıllaw ushın jol-jobalar beredi. Solay etip, ádebiy sın kitap oqıwshılardıń ádebiyestetikalıq
talǵamın (diydisin) jetilistiredi.
Qaraqalpaq ádebiyatında ádebiy sın XX ásirdiń 30-jıllarında júzege keledi.
Ádebiyat tariyxı — ádebiyattanıwdıń úlken bir tarawı. Ol kñrkem ádebiyattıń payda bolıwın, qáliplesiwin, rawajlanıw
jolların, onıń milliy ádebiyatlarǵa bñliniw tariyxın úyrenedi.
8