Lingvopoetika

forması quraytuǵın bolǵanlıqtan, onıń sistemalıq qurılısınıń tiykarın tillik faktlerdiń klassifikaсiyası dúziwi maqsetke muwapıq. Bunda, lingvistikalıq kategoriyalarǵa poetikalıq tildiń ózgesheligine sáykes, lingvopoetikalıq baǵdarda qatnas jasaw talap etiledi. Lingvopoetikanıń sistemalıq qurılısı tómendegi bólimlerge bólinedi:

1)Poetikalıq fonetika;

2)Poetikalıq morfologiya;

3)Poetikalıq leksikologiya;

4)Poetikalıq sintaksis.

Lingvopoetikalıq izertlewler izertlew obekti menen predmetiniń tiykarǵı belgileri, funkсionallıq ózgesheligi, qurılısın anıqlawǵa arnalǵan izertlew usılları arqalı júrgiziliwi zárúr. Kórkem tekst, birinshi gezekte, kórkem ónerdiń ayrıqsha bir túri bolǵan dóretpe bolǵanlıqtan izertlewler eki baǵdarda alıp barıladı: a) mazmunnan formaǵa qaray; b) formadan mazmunǵa qaray. Lingvopoetikalıq izertlewlerdiń usı eki baǵdarın ulıwmalıq hám jeke metodlardı qollanıw arqalı

ámelge asırıwǵa boladı. Olarǵa analiz hám sintez, analogiya hám salıstırıw, indukсiya hám dedukсiya metodları, oppozitivlik, sıpatlama, transformaсiyalıq metod, komponentlik analiz hám t.b. metodlar kiredi. Bul metodlardı ayırım halda yamasa kompleksli túrde de qollanıw múmkin.

Sonday-aq, lingvopoetikalıq izertlewlerde ádebiyattanıw, estetikadaǵı izertlew usılların birlikte qollanıw múmkin.

Lingvopoetikanıń izertlew obekti hám predmetiniń quramalı tábiyatqa iye bolıwı, kompotenсiyasına kiretuǵın máselelerdiń kóp qırlılıǵı, aldına qoyılǵan maqseti hám wazıypalarınıń baǵdarı onıń basqa filologiyalıq ilimler menen (lingvistika, ádebiyattanıw, folkloristika) tıǵız baylanıslı bolıwın talap etedi.

Lingvopoetika – til bilimi hám ádebiyattanıw menen júdá tıǵız, organikalıq túrdegi baylanısqa iye. Til biliminiń tiykarǵı obektiniń

22

funkсionallıq ózgesheligi lingvopoetikanıń obektine, sonday-aq, ádebiyattanıwdıń tiykarǵı obekti lingvopoetikanıń izertlew predmetine aylanıwı, olardıń ajıralmas tıǵız baylanıslı ekenligin dálilleydi.

Sonday-aq, lingvopoetika stilistika, sóylew mádeniyatı, ritorika, tekst lingvistikası, ádebiyat teoriyası, psixolingvistika, estetika, kórkem óner menen de baylanıslı.

Lingvopoetikanıń tiykarǵı obekti (poetikalıq til) hám predmeti (kórkem tekst) keń, ózine tán ózgeshelikke iye bolǵanlıqtan, olardıń tábiyatı, mánisi, tiykarǵı ózgesheliklerin ashıp beriw ushın oqıw qollanbada qaraqalpaq klassikalıq

ádebiyatınıń biyik shıńı – Berdaq hám Ájiniyazdıń idiostilinen alınǵan poetikalıq tekstler qollanıldı. Óytkeni, poetikalıq tekst – ayrıqsha metrikalıq – ırǵaqlıq, uyqas túrinde shólkemlesken, fonetikalıq hám intonaсiyalıq-sintaksislik birliklerdiń ajıralmas pútinliginen payda bolǵan ózgeshe sistema. Sonlıqtan, onıń tili de ózine tán ózgesheligi menen ajıralıp turadı. Poetika tiliniń ózgesheligin til tek sırtqı forma xızmetin atqarıw menen sheklenbey, al ishki mazmunǵa aylanıwı menen túsindiriwge boladı.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Poetikalıq til degenimiz ne ?

2.Kórkem tekst degen ne ?

3.Sóz hám obraz, obrazlılıq arasında qanday baylanıs bar ?

4.Lingvopoetikalıq analizlewde estetikalıq ólshemniń áhmiyetineden ibarat

?

5.Lingvopoetikanıń sistemalıq qurılısı neshe bólimge bólinedi ?

6.Kórkem tekstti izertlewdiń baǵdarları tuwralı túsinik beriń.

7.Lingvopoetika pániniń obekti hám predmeti ne ?

8.Lingvopoetikalıq izertlewde qaysı metodlar paydalanıladı ?

23

4.Járimbetov Q. Ádebiyattanıwdan sabaqlar. Oqıw qollanba.

24

QARAQALPAQ KLASSIK SHAYÍRLARÍ SHÍǴARMALARÍ TILINIŃ POETIKALÍQ FONETIKASÍ

Jobası:

1)Ses – poetikalıq tildiń dáslepki elementi

2)Seslik qaytalawlar

3)Alliteraсiya

4)Assonans, uyqas

5)Paronimiya

Lingvopoetikanıń poetikalıq fonetika bóliminde kórkem tekstler tiliniń fonetikalıq ózgesheligi, seslik tákirar, uyqas, paronimiya sıyaqlıtúrleri úyreniledi.

Lingvopoetikanıń predmeti bolǵan kórkem tekst hám izertlew obekti sıpatında alınǵan poetikalıq til, birinshiden, belgili bir elementlerdiń, birliklerdiń sisteması, ekinshiden, sol element, birliklerdiń ortasındaǵı qarım-qatnas, baylanıslardıń sisteması, úshinshiden, sol elementler, birlikler hám olardıń ortasındaǵı qarımqatnas, baylanıslardıń kórkem pútinlikti dúziwdegi sisteması sıpatında úyreniliwi zárúr. Sistemalıq prinсipte izertlew eń mayda til birligi – sesten baslanıp tamamlanǵan oy-pikirdi ańlatatuǵın gápke qaray, sistemadaǵı elementler arasındaǵı qatnaslardıń tómengi basqıshınan eń joqarǵı basqıshtaǵı qatnaslarǵa qaray alıp barıladı.

Til biliminde tildi sistemalı hám strukturalıq baǵdarda izertlep úyreniw fonetikalıq basqıshtan baslanatuǵınlıǵı sebepli, poetikalıq tildi izertlep úyreniwde ondaǵı eń mayda elementlerdi hám olarǵa baylanıslı til qubılısların, kórinislerdi analizlewden baslanıwı kerek. Poetikalıq tilde e ń mayda element bolıp sózdiń quramında

25

jumsalǵan ses esaplanıp, olardıń tiykarında payda bolǵan evfoniya1, seslik tákirar, seslik únlesliktiń túrleri – alliteraсiya, assonans, uyqas, sonday-aq, paronimiya2 máseleleri poetikalıq fonetikanıń izertlew obekti esaplanadı.

Til ámeliyatında, kúndelikli awızeki sóylewde, ilimiy, rásmiy is qaǵazları, publiсistikalıq tekstlerde seslik únleslik, fonetikalıq qubılıslar tábiyǵıy túrdegi sıpatqa iye. Al endi, kórkem tekstte olar qatar, shólkemlesken xarakterde qollanıwı, arnawlı túrde tańlap alınıwı hám seslerdiń jaylasıwı menen ózgeshelikke iye boladı. Biraq bunday ózgeshelik tek, formalıq ǵana kórinis bolıp qalmastan, poetikalıq tilde hám onıń negizinde shólkemlesken kórkem teksttiń quramalı ideyalıqtematikalıq, kompoziсiyalıq, poetikanıń semantikalıq qurılısında da

áhmiyetli orın iyeleydi. Bul jaǵdayda fonetikalıq faktorlar da emotivli3- ekspressivlik, estetikalıq, semantikalıq mánige iye bolıp, poetikalıq mazmundı ashıp beriwdiń bir túri sıpatında xızmet atqaradı.

Kórkem teksttiń seslik jaqtan shólkemlesiwiniń tiykarǵı ólshemi bolıp seslik jaqtan sáykeslik, evfoniya ǵana esaplanıwı kerek, kórkem tekst seslik jaǵınan aytıwǵa jeńil, túsiniwge ańsat túrde shólkemlesiwi kerek degen pikirlerge tolıq qosılıwǵa bolmaydı. Kórkem teksttegi fonetikalıq faktorlardıń tek ǵana evfoniya, seslik jaqtan sáykeslik, seslik únleslik penen sheklep taslawǵa bolmaydı.

Estetikalıq pútinlik dep esaplanatuǵın kórkem teksttiń fonetikalıq jaqtan shólkemlesiwi de estetikalıq túrge iye bolıwı zárúr. Biraq, formalıq jaqınlıq, sırtqı fonetikalıq kórinisler tiykarǵı wazıypa emes. Al, teksttiń hám konteksttiń mánimazmunı menen birlikte

1Evfoniya – sózlerdiń qulaqqa jaǵımlı esitiliwi ushın qollanılatuǵın hár qıylıfonetikalıq usıllardıń jıyıntıǵı.

2Paronimiya – e sitiliw uqsaslıǵı hám morfemalıq quramınıń jaqınlıǵı boyınsha biri-biriniń ornına jańılıs sóz yamasa házil retinde qollanılatuǵın sózler.

3Emotiv (ekpressiv) funkсiya sóylewshiniń ózi xabarlap atırǵan informaсiyasına qatnasınańlatadı.

26

qaralıwı kerek. Kórkem teksttiń seslik jaqtan shólkemlesiwi onıń mazmunı menen baylanıslı qaralǵanda hám estetikalıq xarakterge iye bolǵanda ǵana mánili bola aladı.

Kórkem teksttegi fonetikalıq faktorlardı óz aldına ajıralǵan túrde emes, teksttiń semantikalıq hám kompoziсiyalıq qurılısı menen baylanıslı túrde analizlew zárúr. Sesler leksika-semantikalıq birlik bolǵan sózdiń quramında qollanǵanda ǵana funkсionallıq jaqtan aktual sıpatqa iye boladı. Demek, sestiń jaylasıw, orın almasıw hám poziсiyalıq ózgesheligi sózge ótedi. Kórkem tekstte sózler seslik dúzilisi boyınsha belgili bir toparlarǵa birigip, óz-ara baylanısqa kirisedi. Ayırım jaǵdaylarda fonetikalıq dúziliske tiykarlanǵan baylanıslar grammatikalıq (sintaksislik) baylanıslardan da kúshli bolıwı múmkin.

Kórkem teksttiń qurılısındaǵı fonetikalıq faktorlarǵa, basqasha aytqanda, tekstti seslik jaqtan shólkemlestiriliwin sestiń mánilik hám fonetika-semantikalıq baylanıslardı sáwlelendiriwiniń túrlerine – seslik tákirar, alliteraсiya, assonans hám uyqas kiredi. Sonday-aq, paronimiya da seslik dúziliske baylanıslı payda bolatuǵın qubılıs bolıp esaplanadı.

Kórkem tekstte seslerdiń tákirarlanıwı basqa túrdegi tekstlerden ayırmashılıqqa iye. Kórkem tekstte seslerdiń tákirarlanıwı belgili bir tártipte, baslı wazıypaǵa boysındırılıp belgili bir nızamlılıq tiykarında ámelge asadı. Kontekstte sesti qayta-qayta qaytalap, jiyi qollanıw onıń strukturalıq-funkсionallıq jaqtan belsendiligin arttıradı. Ses penen birge ol quramında qollanǵan sózler de belsendilik sıpatqa iye bolıp, teksttiń ulıwma mazmunı, sonday-aq, psixologiyalıqemoсionallıq assoсiaсiyalarǵa sáykes mánilik baylanıs dúzip, semantikalıq mánilerge birigedi. Usınday semantikalıq mániler kórkem teksttegi faktlik mánilerdi de, podtekstlik (tekstastı) mánilerdi de, olardıń negizinde konсeptuallıq mánilerdi de anıqlawǵa, túsiniwge járdem etedi.

27

Kórkem teksttegi seslik tákirarlar vertikal hám gorizontal, kontaktlı hám distaktli túrde bolıp, fonetika-semantikalıq baylanıslardıń payda bolıwında

áhmiyetli mánige iye. Kórkem teksttiń seslik shólkemlesiwinde tema menen teksttiń arasındaǵı, teksttiń ózindegi vertikal seslik tákirarlar, teksttiń gorizontal baǵdarındaǵı seslik tákirarlar, alliteraсiya+assonans túrindegi seslik komplekslerdiń tákirarlanıwı áhmiyetli xızmet atqaradı. Seslik tákirarlar, bir tárepten teksttiń ulıwma hám konteksttiń poetikalıq tásirliligin payda etse, ekinshi tárepten emoсionallıq-mánilik dúzilisin támiyinleydi. Qosıqtıń bir yamasa bir neshe bántleriniń birdey sózler yamasa sóz dizbekleri menen baslanıw qubılısı klassik shayırlar shıǵarmalarında ushırasadı:

Bay bolmadım jıynap maldı,Biy bolmadım biylep eldi, Bári mennen artta qaldı,

Keregi joq onday dáwran /B/.

Bul mısalda dáslepki úsh qatar da «b» sesinen baslanatuǵın sózlerdenbaslanıp

tur.

On altıda bir náwbáhár qız oldıń, On ettidá shámshi kamar júz oldıń, On sákkizda shiyrin-shákár sóz oldıń,On toqkızda tolıp-tashtıń Mádáwar.

Bul bir kuplet qosıqtıń birinshi sózlerinde tórt qatarda da, sońǵı sózlerinde dáslepki úsh qatarda «o» dawıslı sesiniń birdey bolıp tákirarlanıp keliwi assonans qubılısına mısal bola aladı hám ol vertikal seslik tákirardıń kórinisi. Ájiniyazdıń «Qatsha» qosıǵındaǵı:

«Begler, táriyp etsem Qatsha táriypin,

Qálem qashı, qara kózleri bardur» – degen qatarlarda

«Qatsha, qálem, qashı, qara, kózi» sózlerinde gorizontal seslik tákirar qollanılǵan.

28

Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmaları tilinde kórkem usıllardıń biri esaplanǵan alliteraсiya qubılısı, yaǵnıy birgelkili dawıssız seslerdiń qaytalanıw qubılısı da jiyi ushırasadı.

Filologiya ilimleriniń kandidatı B.Genjemuratov Ájiniyaz lirikasında alliteraсiyalar hár qıylı kórinislerde ushırasatuǵının kórsetedi1:

1)Qosıq qatarında birinshi toparında izbe-iz jaylasqan eki yamasa ekewden artıq sózlerdegi dawıssız sesler únlesedi: «Súyrik sawsaǵında» periwza yúzik»; «Qumırsqadek qıpsha-qıpsha belleri»; «Búlbúl bolub barıb gúliná qonub»; «Qapqapaq qashın qaqarǵa qaqıshan súmbilleriń»,

«Eshekti kórse qoymaǵan, Qulaq, quyrıǵın jıynaǵan, Qazaqı qapqa sıymaǵan, Kempirińe as ber, Xojam» /B/.

2)Qosıq qatarınıń ekinshi toparında, yaǵnıy ortasında izbe-iz jaylasqan e ki yamasa e kiden artıq sózlerdegi dawıssız sesler únlesedi:

«Sharq urıp gezip jahannı, jutıwban qanıw – záhár»; «Misli qush qashırǵan qálpe yańlıdı».

3)Qosıq qatarınıń sońında izbe-iz jaylasqan eki yamasa ekewden artıq

sózlerdegi dawıssız sesler únlesip qaytalanadı: «Anı salǵan qulaqları qırmızı»;

«Ashıqlardıń júreklerin jaqarsań»; «El jatqanda kelip kirsem qoynıńa».

4)Qosıq qatarınıń birinshi toparında bir qıylı dawıssız ses, al, ekinshi qatarında basqa túrli dawıssız ses únlesip keledi: «Kózimá kórinúb begler bir jánan»; «Shóbinde sháfáat, qusındakiye»; «Jaqsıjaman, zawqı-sapa súriwge».

5)Bazı bir jaǵdaylarda bastaǵı dawıssız sesleri únlesip keletuǵın sózlerdiń

arasına bastaǵı sesi únlespeytuǵın sóz jaylasqan jaǵdaylarda ushırasadı. Biraq, bunıń menen dawıslı seslerdiń únleslik kúshi ázzilemeydi: «Janıń alsın jállad kózi»; «Sárafraz qámáti, sádaf dándanlı»; «Kóńlim seniń istáp kórmege keldim»; «Qúdirát bilán

1 Genjemuratov B. Ájiniyaz lirikasınıń poetikası. – Nókis: Bilim, 1997. -B. 66-69

29

qıyılıbdúr qashlarıń»; «Buw sáhár baǵıńa keldim, biymáhál yolǵa túshib».

6) Birdey dawıssız sesler qosıq qatarlarında jiyi jumsalıp únlesip keledi.

Bunday mısallar Ájiniyaz qosıqlarında jiyi ushırasadı. Bunday qubılıs sózdiń kóp

hawazlı (polifoniya) bolıp esitiliwin támiyinleydi:

Jamannıń jaqsıdan sorasań parqın,

Aspan-jer arası andın kóp jaqın.

Jaman qatın biyzar eter elatın,

Sóylegende jaqsı menen teń bolur.

lingvopoetikalıq xızmet atqarıp tur:

Begler táriyp etsem, qalpaq yurtını,Xup

ájep tamasha elleri bardur. Arif bolıp haq yolına erishken,

Múrshidiw múkámmal pirleri bardur.

7) Qosıq qatarlarınıń birinshi sesi birdey bolıp, vertikal seslikúnleslikti payda etedi:

Haslıńız – Biypatpa diyer sizlerdiń,Halı neshik bolar ǵárip qızlardıń, Hásiretlikten jawdırasqan kózleriń, Ziywardı hám hayran etti analar.

Sorasań elimdi, Qojban bizlerden,

Qalpaǵı qazanday ellerim bardı.

Qáte shıqsa keshirińler sózlerden,

Qıtay, Qońırat atlı ellerim bardı.

Ájiniyazdıń «Ay álip», «Beri kel» qosıqlarınıń hár bir qatarı arab

álipbesindegi háriplerden baslanıp, olar álipbedegi ornalasıw tártibi boyınsha jazılǵan. Bul da poetikalıq fonetikanıń bir kórinisi:

30

Ay — áliftek, naz etip, háykelni taqqan beri kel,Be — buralıp, saz etip, qashını qaqqan beri kel, Te — tutashıp ot kibi, qıya baqqan beri kel,

Se — sáná aytıp tiliydin pallar aqqan beri kel, Jim — janımdı órteyip, otlarǵa jaqqan beri kel.

Ha – da halım kórgizip tur, tánde janım sende dur,Xiy – qıyalıń kimde dur, bálki qıyalıń mende dur, Dal – dawa tapmas bul dártim dártime dármanda dur,Zalı – zawqım, qaste janım, kónlime ármanda dur, Rehi – rumalın qolǵa alıp, qıya baqqan beri kel.

Záhi zeynim ketip, kelmekte boldım qashıńa,

Sın — sıyadek qashlarıń, hinjiw tizilmish shashıńa. Shın — shákkárdák láblerin, ballar qosılmısh ashıńa,Sad — sapa súrmek ushın, párwanadurman bashıńa,

Zad — zar yıǵlap keldim, párwana baqqan beri kel.

Tayı — taqat qalmadı kórgán zaman basqan iziń,

Zay — zulım áylemesin, shiyrin qálam aytqan sóziń,Aynı

álámdek bolıp, ráwshan kibi baqqan yuziń.

Ǵayni — ǵázep qılmasın, jállat kibi baqsa kóziń,Fe — pana bolǵan jahanda, intizarım beri kel.

Qap — qararım bolmadı, qaldım izinde biyxabar, Qep

— kámalına keldiń, pishken tósinde qos ánar, Lamı — laǵlı, lábleriń, boldım súymekke intizar,Miym — mániydek, biyshara yıǵlap izinde zar-zar,

Nun — nabatdek lábleriń baldan qosılmısh beri kel,

31